پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
عکاس: رضا نعمت‌پور
امیر ناظمی از مفهوم مالکیت داده می‌گوید / نا‌امیدی از شکل‌گیری حکمرانی داده در ایران
امیر ناظمی، صاحب‌نظر سیاست‌گذاری فناوری در سخنرانی‌ای تحت عنوان «پرداخت منشور حق تکه‌تکه‌شدن» به مفهوم مالکیت داده پرداخت. به اعتقاد ناظمی در سال‌های آینده شرکت‌هایی شکل خواهند گرفت که کارشان پردازش داده است اما در ایران به دلیل پیچیدگی این موضوع امیدی برای شکل گرفتن حکمرانی داده وجود ندارد.
امیر ناظمی سخنرانی خود را در دومین روز همایش فرصت‌های ایران در عصر دیجیتال با سؤال مالک داده کیست؟ آغاز کرد و ادامه داد: «اگر به سال ۲۰۱۷ زمانی که خبر معروف استفاده از داده‌های فیسبوک برای جهت‌دهی به رای‌دهندگان آمریکایی منتشر شد برگردیم، این پرسش بیش از هر زمان دیگری در جمع‌های مختلف مورد پرسش قرار گرفت. این که آیا فیسبوک مالک داده‌ها بوده است یا نه؟ آیا فیسبوک حق داشت از این داده‌ها به این نحو استفاده کند؟»
او ادامه داد: «وقتی درباره مالکیت داده صحبت می‌کنیم به صورت ناخودآگاه ذهن‌مان در دنیای فیزیکی گیر می‌کند. برای مثال اگر من مالک این گجت باشم حق دارم از آن بهره‌برداری کنم، نابودش کنم یا…»
بررسی مفهوم مالکیت
به گفته امیر ناظمی، مالکیت به معنای مجموعه‌‌ای از حق‌هاست.
او ادامه داد: «وقتی افراد عضو یک شبکه اجتماعی مثل اینستاگرام می‌شوند از آنها پرسیده می‌شود که آیا می‌خواهند برای آنها پست‌های مرتبط ارسال شود یا خیر.»
ناظمی بیان کرد: «وقتی درباره حق مالکیت در دنیای مجازی حرف می‌زنیم، حق دنیای فیزیکی در منشوری قرار می‌گیرد و این منشور طیف سفید را به رنگ‌های مختلفی تبدیل می‌کند. آنچه در دنیای فیزیکی به آن می‌گوییم حق مالکیت، در دنیای مجازی وجود ندارد. پس چیزی به نام حق مالکیت با دیدگاه سنتی وجود ندارد. ما به حق‌های تکه‌تکه‌شده برخورد می‌کنیم که از یک حقی به نام حق مالکیت گرفته شده و وقتی درباره داده و حقوق داده حرف می‌زنیم در مورد حق‌های مختلفی مثل اینکه آیا می‌توانیم از این سافت‌ور استفاده کنیم، آن را توسعه دهیم و… صحبت می‌کنیم و همچنین حق‌های جدیدتری هم اضافه می‌شود که مهم‌ترین آنها حق پردازش است»
او ادامه داد: «حق پردازش پلتفرم‌ها برای ارائه‌ی پیشنهادهای مناسب و آن هم در جهت فعالیت‌های محوری آن شبکه اجتماعی به آن شبکه اجتماعی به شرط پذیرش کاربران، معتبر، مشروع و قابل احترام دانسته می‌شود. البته حقوق دیگری نیز مانند حق Copy، modify یا distribute نیز از جمله حقوق دیگری است که در فضای مجازی معنا می‌یابد. یکی از مهم‌ترین حقوقی که در GDPR2018 تعریف شد، حق فراموشی (right to be forgotten) بود. یعنی کاربر حق دارد تا اکانت خود را در شبکه‌های اجتماعی ببندد و پلتفرم حق ذخیره‌سازی و حفظ داده‌های او را پس از درخواست کاربر ندارد. این موارد حق‌هایی است که الزاماً در دنیای فیزیکی وجود ندارد و مربوط به دنیای مجازی است. این حقوق جدیدی است که ما با آن مواجه هستیم.»
ناظمی با بیان این پرسش که حقوق مختلف در فضای دیجیتال چگونه نظام‌مند و سازمان‌دهی می‌شوند، گفت: «نرم‌افزار منبع باز (open source)، نرم‌افزاری است که فرد حق استفاده از آن را دارد و سایر حقوق وابسته به شرایط است. برای مثال مؤسسه OSI که استالمن آن را تاسیس کرد، امروزه بیش از ۸۰ مدل لایسنس open source در زمینه نرم‌افزارهای منبع‌باز را منتشر کرده است.»
او ادامه داد: «به این ترتیب تصمیم‌گیری در خصوص حقوق مختلف بر اساس لایسنس‌های مختلف متفاوت است. در حقیقت هر لایسنسی تعیین می‌کند که کدام حق به کدام بازیگر می‌رسد. مثلا بر اساس لایسنس GPL حق پتنت یعنی حق اختراع نیز به کاربر واگذار می‌شود اما در لایسنس BSD برکلی، حقوق مربوط به پتنت واگذار نمی‌شود. به عبارت دیگر هر لایسنسی نوعی از ناظم حکمرانی را مشخص می‌شود. هر نظام حکمرانی یعنی سیستمی که تعیین می‌کند کدام حقوق به رسمیت شناخته می‌شوند و این حقوق به چه بازیگرانی واگذار شده است. هر چه یک نظام حکمرانی ظرفیت بالاتری داشته باشد، ظرفیت کنار هم قرار دادن بازیگران مختلفی را در کنار هم ایجاد می‌کند. ممکن است افراد بتوانند از لایسنس نوع یک استفاده کنند اما حق ندارند آن را توسعه دهند یا می‌توانند از آن برای کارهای پژوهشی استفاده کنند اما حق ندارند برای امور تجاری بهره‌برداری کنند. حتی ممکن است حق استفاده از سورس را داشته باشند اما حق توسعه و فروش آن را نداشته باشند.»
به گفته ناظمی، نرم‌افزار اندروید مدلی از نرم‌افزارهای متن باز (open source) است که بیس اصلی متن باز است اما هر نهادی اگر آن را توسعه دهد می‌تواند آن را بفروشد. درآمد این فروش هنوز به صورت دقیق مشخص نشده است.
به گفته این صاحب‌نظر سیاست‌گذاری فناوری، حقوق مختلف در لایسنس پکیج می‌شود و لایسنس‌ها حقوق مختلف را به این شکل به رسمیت می‌شناسند و می‌گویند که هر کس چه حقوقی دارد.
حکمرانی داده به زبان ساده
امیر ناظمی با اشاره به مفهوم حکمرانی تصریح کرد: «حکمرانی به زبان ساده چیزی جز حق تصمیم‌گیری در لایه‌های مختلف نیست. سؤالی که حکمرانی به آن می‌پردازد این است که در خصوص چه مسائلی، تحت چه شرایطی، چه کسانی، در چه فرایندی حق تصمیم‌گیری دارند.»
او گفت: «لایسنس‌هایی که گفتیم، همگی همین کار را انجام می‌دهند. وقتی در مورد حکمرانی داده صحبت می‌کنیم درباره این می‌گوییم که چه کسی درباره داده و حقوق مرتبط با آن حق تصمیم‌گیری دارد.»
به گفته ناظمی به‌واسطه تکه‌تکه شدن داده‌ها دو اتفاق می‌افتد: اول اینکه شاهد شکل‌گیری نظام‌های حکمرانی مختلف هستیم و دومین پیامد آن شکل‌گیری بازیگران جدید است. بازیگرانی که در نقش پراسسور در کنار کنترلرهای دیتا که پلتفرم‌های بزرگ است در حال شکل‌گیری هستند و در سال‌های آینده شاهد شکل‌گیری پارتنرهای کلیدی هستیم؛ به‌عنوان پراسسور که در کنار پلتفرم‌های بزرگ که کنترلر داده انجام می‌دهند قرار می‌گیرند.
کنترل‌کننده همان پلتفرمی است که داده را گردآوری می‌کند. به عنوان نمونه فیسبوک یک نمونه از کنترلر داده است. در برابر شرکت‌هایی می‌توانند وجود داشته باشند که داده‌های مربوط به کنترلرها را دریافت کرده و تحت شرایطی می‌توانند آنها را پردازش کنند. این شرایط به منظور حفظ حریم خصوصی تدوین شده است. به عنوان نمونه شرکت Cambridge Analytica در انتخابات ۲۰۱۷ آمریکا که منجر به انتخاب ترامپ شد، توانست به اطلاعات ۵۰ میلیون نفر از کاربران Facebook دستیابد و از این اطلاعات جهت هدایت کمپینهای انتخاباتی آمریکا و تاثیرگذاری بر روی آن استفاده کند.
اگرچه خطری مانند آنچه در انتخابات آمریکا روی داد همواره می‌تواند پیش روی هر جامعه‌ای باشد، اما تعطیلی و ممنوع کردن فعالیت پردازشگرها راه‌حل نیست.
در حقیقت پردازشگرها بخش عمده‌ای از شخصی‌سازی و Customisation را بر عهده دارند. خدمت شخصی‌شده جز از طریق رشد پردازش بر روی علاقمندی‌ها و رفتارهای یک کاربر به دست نمی‌آید. برای اینکه به اهمیت مساله پی ببرید کافی است یک لحظه تصور کنید که شرکتی وجود دارد که به شیوه‌ای خاص می‌تواند این اطمینان ۱۰۰٪ را به وجود آورد که داده‌های شما هیچ‌گاه در دسترس هیچ هویت دیگری قرار نخواهد گرفت. در این صورت آیا پیشنهاددهنده‌ای که شما به آن اطمینان دارید، مطلوب شما نیست. آیا ترجیح نمی‌دهید تا این دستیار هوشمند آنقدر شما را بشناسد که بهترین پیشنهادها را برای زندگی به شما بدهد. احتمالا بخش عمده‌ای از کاربران چنین ترجیحی دارند. به همین دلیل است که ممنوع شدن فعالیت این بازیگران به معنای کاهش رفاه و مطلوبیت کاربران است.
به اعتقاد ناظمی احتمالاً در سال‌های آینده تعداد زیادی شرکت و استارتاپ به وجود می‌آید که کارشان پردازش داده است و از شرکت‌هایی مثل دیجی‌کالا، اسنپ، تپسی و… داده گرفته و آنها را تحلیل می‌کنند. این فرصت جدیدی است که به‌واسطه رگولیشن به وجود می‌آید که اصطلاحاً به آن «رگ‌تک» می‌گوییم.
ناظمی با اشاره به مفهوم رگ‌تک ادامه داد: «رگ‌تک حوزه‌های فعالیتی است که بر اساس رگولیشن‌های جدید فناوری به وجود آمده است.پس با تکه تکه‌شدن حق‌ها، فرصت‌های کسب‌وکاری جدیدی نیز ساخته می‌شوند.»
توسعه جامعه در گرو شناسایی سازوکار حقوق جدید
به گفته ناظمی در سال‌های آینده کسب‌وکارهای پردازشگر تبدیل به کسب‌وکارهایی نوظهور خواهند شد که به اتکاء هوش مصنوعی به پارتنر کلیدی پلتفرم‌ها تبدیل خواهند شد. هر پلفترمی از دیجی‌کالا تا فیلیمو و نماوا نیازمند همکارانی کلیدی خواهد بود که می‌توانند به شیوه‌ای بهتر به پردازش و تحلیل داده‌ها بپردازند.
ناظمی با اشاره به اهمیت داده باز (open data) گفت: «open data به شدت مهم شده است. هر چقدر یک شرکت بتواند دیتاست‌های بیشتری را open اعلام کند به معنای آن است که کمپانی‌های پراسسور بیشتری می‌توانند آزمایش‌های خود را انجام دهند و با دیتاست‌های آنها تست کنند و با ساختار دیتاست‌شان آشنا شوند و به یک پارتنر کلیدی مبدل شوند.در حقیقت شانس موفقیت خود را افزایش می‌دهند.»
به اعتقاد ناظمی شرکت‌هایی که فکر می‌کنند با داده باز کردن، مالکیت را از دست می‌دهند فکرشان قدیمی است و تصور می‌کنند با این کار مالکیت آن را از دست داده‌اند؛ در حالی که این‌طور نیست. داده باز مهم‌ترین ابزاری است که می‌تواند پارتنرهای متعدد کلیدی را جمع‌آوری کند و یک اکوسیستم را شکل دهد.
او ادامه داد: «یکی از فرصت‌های مناسب برای متخصصان حوزه علوم اجتماعی در قالب همین شرکت‌های پردازشگر شکل می‌گیرد. یعنی شکل‌گیری شرکت‌هایی که می‌توانند از پردازش داده‌ها تحلیل‌های اجتماعی و اقتصادی فراتر از فعالیت کسب‌وکارها شکل می‌گیرد.»
ناظمی گفت: «شرکت‌های پردازشی شکل خواهند گرفت که افراد با عضو شدن در آنها میزان اطلاعاتی که تمایل دارند را در اختیار این شرکت‌ها قرار می‌دهند و آن شرکت‌ها می‌توانند اطلاعات را به نیابت از کاربر به اشتراک بگذارند و در نهایت کاربر در درآمد پردازش‌کردن دیتا شریک شود و ضمناً شرکت به نیابت از کاربر حافظ حریم خصوصی‌اش می‌شود.
او ادامه داد: «تخصصی بودن و پیچیدگی این حوزه باعث شده هیچ امیدی نداشته باشیم که حکمرانی داده در ایران شکل بگیرد. حکمرانی داده به اندازه‌ای بحث تخصصی است که مجالس یا نهادهای قانونگذاری در کشورهای مختلف توانمندی و ظرفیت تدوین این مقررات را ندارند. تجربه‌ی اتحادیه اروپا که اغلب از کشورهای توسعه‌یافته نیز تشکیل شده است نشان می‌دهد که این کشورها این مقررات را به صورت یکجا در کشور خود تصویب کردند. در ایران ظرفیت‌های قانونی برای پیوستن به کنوانسیون‌ها وجود دارد، اما ظرفیت قانونی برای تصویب یک مقررات عمومی که همراه با جرم‌انگاری باشد، اساس وجود ندارد»
امیر ناظمی در پایان گفت: «توسعه چیزی جز تعریف حقوق جدید نیست. جامعه‌ای می‌تواند توسعه یابد که حقوق جدید را بفهمد و به رسمیت بشناسد و بتواند برای آن سازوکاری تعریف کند.»