پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشتماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطبترین رسانه ایران در زمینه فناوریهای مالی، بانکداری و پرداخت و استارتآپهای فینتک است.
درباره ناحیه نوآوری دانشگاه شریف در گفتوگو با مجید دهبیدیپور / گرافی با ۵۰۰ یال
عصر تراکنش ۵۱ / پارکهای علم و فناوری یکی از ارکان اصلی اکوسیستم فناوری در کشورها محسوب میشوند؛ فضایی که هدف اصلیشان توسعه کمّی و کیفی کسبوکارهای کوچک و متوسط دانشبنیان و توسعه کارآفرینی در کشورهاست که به کسبوکارها کمک میکنند تا در یک محیط فناورانه و با دسترسی حداکثری به امکانات مورد نیاز، فعالیت کنند. اکنون بیش از 40 پارک علم و فناوری با هدف توسعه اکوسیستم فناورانه در کشور فعالیت میکنند. آخرین گزارش علمی یونسکو در سال 2021 که خردادماه 1400 منتشر شد نیز بیانگر این است که کشورمان در زمینه شکلگیری شرکتهای دانشبنیان و خلاق، تحقیق و توسعه و ایجاد پهنههای نوآوری، رشدی شتابان را تجربه کرده و توسعه شتابدهندهها و مراکز نوآوری در پنج سال اخیر به افزایش سریع استارتاپها و شرکتهای دانشبنیان در کشور منجر شده است. ناحیه نوآوری دانشگاه شریف بهعنوان یکی از این نواحی، موجب شتابدهی به روند شکلگیری و رشد کمّی و کیفی شرکتهای نوآور در پایتخت شده و در حال حاضر بیش از 500 شرکت، 15 شتابدهنده، 8 صندوق و شرکت سرمایهگذاری و 10 مرکز نوآوری در ناحیه نوآوری شریف مستقر هستند. در گفتوگو با مجید دهبیدیپور، رئیس پارک علم و فناوری دانشگاه شریف درباره ناحیه نوآوری شریف، اقداماتی که تاکنون انجام داده و برنامههایی که تا پایان سال دارد، گفتوگو کردیم.
روندی طبیعی در شکلگیری ناحیه نوآوری شریف
شکلگیری پارک دانشگاه شریف یک فرایند طبیعی را طی کرده که از حدود دو دهه پیش آغاز شده است. سال ۱۳۷۹ مرکز کارآفرینی، سال ۱۳۸۲ مرکز رشد، سال ۱۳۸۸ صندوق پژوهش و فناوری و سال ۱۳۹۲ شتابدهنده تشکیل شد. هدف مرکز کارآفرینی ترویج کارآفرینی و توسعه مهارتهای دانشجویان در ارتباط با مفاهیم کارآفرینی و ملزومات آن بود. مرکز رشد، خدمات حمایتی لازم را در اختیار شرکتهای نوپا قرار میدهد و صندوق پژوهش و فناوری با هدف ایجاد یک صندوق سرمایهگذاری خطرپذیر و اعطای وام و ضمانتنامه تشکیل شد. شتابدهنده نیز با هدف سرعتبخشی به تیمهای نوآوری و خلاق دانشجویی شکل گرفت. در حقیقت در گذر زمان نهادهای جدید متناسب با نیاز روز و با مأموریتهای مختلف برای سرویسدهی به جامعه مخاطب خود شکل گرفتند. سال ۱۳۹۳ مجوز پارک علم و فناوری اخذ شد تا کل این فرایند را راهبری و مدیریت کند؛ در واقع پارک، مسئول هدایت، راهبری و نظارت بر کل این فرایند و اکوسیستم است. نکته مهم این است که طبق گفتههای دهبیدیپور، شکلگیری این جریان نوآوری یک روند طبیعی بوده و متناسب با نیاز، نهادهای جدید هم برای ارائه خدمات به مخاطبان شکل گرفته است.
دهبیدیپور در اینباره اینطور توضیح میدهد: «مظهر اتفاقاتی که اسمش را توسعه نوآوری و توسعه نهادی در زمینه کارآفرینی میگذاریم، ایجاد شرکتهای دانشبنیان و شرکتهای نوآور در اطراف دانشگاه است. طی این سالها دیدهایم که این شرکتها علاقه دارند دفاتر کارشان نزدیک دانشگاه باشد؛ به این دلیل که دسترسی به نیروی انسانی برایشان بسیار مهم است. امروز بیش از 500 شرکت گوناگون که فعالیتهای دانشی و نوآورانه انجام میدهند، در ناحیه نوآوری شریف مستقر هستند و کار میکنند و همین مسئله باعث ایجاد ناحیهای به اسم ناحیه نوآوری شریف شده است. بنابراین اینطور نبوده که ناحیه نوآوری شریف مثلاً در سال 1395 تأسیس شده باشد، بلکه شکلگیری آن محصول گذر زمان است و از دل مفهوم کنار هم قرارگیری شرکتهای نوآور و نیاز به گردهمایی نیروهای متخصص، به دست آمده است.»
همکاری و تعامل؛ انگیزه عضویت شرکتها در نواحی نوآوری
شاید بد نباشد یادآوری شود که دو مفهوم پارک علم و فناوری و نواحی نوآوری با هم تفاوتهایی دارند. ناحیه نوآوری، منطقهای است که شرکتهای دانشی در آن مستقر هستند، اما پارک علم و فناوری یک نهاد حقوقی است، یعنی مجوز شورای گسترش دارد، جزء سازمان دانشگاه است، ردیف بودجه مستقل دارد، حمایت قانونی از آن میشود و… . به گفته دهبیدیپور حضور در ناحیه نوآوری و عضویت در پارک، با انگیزههای گوناگونی صورت میگیرد؛ یکی از دلایل میتواند همکاری باشد. وقتی شرکتها در کنار یکدیگر هستند و تعامل دارند، همکاری و همافزایی شکل میگیرد. بهعنوان مثال، دو شرکت با زمینه کاری مشترک، میتوانند در ناحیه نوآوری با یکدیگر همکاری کنند یا یکی از شرکتها مکمل شرکت دیگر شود. موضوع دیگری که در پارک علم و فناوری بیشتر دنبال میشود، خدمات قانونی است که شرکتها میتوانند طبق قوانین حاکم بر پارکها از آن بهره ببرند. فرض کنید شرکتی نوپا و دانشجویی بخواهد در شتابدهنده مستقر شود. این شرکتها میتوانند از خدمات شتابدهنده استفاده کنند یا اگر شرکتی در مرکز رشد مستقر باشد، میتواند به مدت سه سال فضای استقرار، وام و مشاوره توسعه کسبوکار دریافت کنند.»
از این توضیحات میتوان متوجه شد که اگر شرکتی عضو پارک باشد، میتواند از خدمات قانونی مانند معافیتهای مالیاتی که قانونگذار برای شرکتهای عضو پارک تعیین کرده، استفاده کند. بنابراین حضور در ناحیه و عضویت در پارک علم و فناوری، مزایای گوناگونی دارد و هر گروه و شرکتی، بر اساس نیازش برای بهرهبردن از این مزایا عضو پارکهای علم و فناوری میشود. لازم به ذکر است که برخورداری از خدمات قانونی پارک مستلزم پذیرش و عضویت در پارک است و پارک در این ارتباط بررسیهای متعدد و نظاممندی دارد.
به عبارت دیگر تمام شرکتهایی که در ناحیه مستقر هستند، لزوماً عضو پارک نیستند؛ یعنی حضور در ناحیه شرط لازم برای عضویت در پارک است و بعد از آن، باید تأیید کمیته پذیرش را هم بگیرند و پس از آن، به عضویت پارک دربیایند. هماکنون حدود یکششم شرکتهایی که در ناحیه نوآوری شریف هستند، در پارک علم و فناوری هم عضویت دارند.
چهار اصل مشترک در نواحی نوآوری
زمانی که نگاهی به وضعیت نواحی نوآوری در دنیا میاندازیم، میبینم که چهار اصل بین این نواحی نوآوری مشترک است؛ تعامل و همگامی نواحی نوآوری با زیست مردم شهر، حضور رهبران نوآوری در این مناطق، جلوه ظاهری این نواحی در شهر و مناظر شهری خاص و برخورداری از مشوقها در نواحی نوآوری. دهبیدیپور اصل اول یعنی تعامل نواحی نوآوری با کار، زندگی و تفریح مردم را اینطور معنا میکند که نواحی نوآوری، شهرکی خارج از شهر مثل شهرکهای صنعتی نیستند. او توضیح میدهد: «به خاطر نوع فعالیت شرکتهای نوآور، عملاً حضور آنها در دل شهر، مزاحمتی برای زندگی مردم ندارد؛ این یک نکته کلیدی محسوب میشود. اگر کار یک شرکت دانشی به صورتی باشد که آلودگی ایجاد میکند، باید پروتکلها را رعایت کند و در شهر به فعالیت نپردازند، اما اگر شرکتی مثلاً در حوزه فناوری اطلاعات کار میکند و مزاحمتی برای مردم ندارد و اتفاقاً شاید بتواند باعث توسعه شهری هم شود، چه بهتر که در شهر مستقر باشد.»
به گفته او، اصل دوم نواحی نوآوری یعنی حضور رهبران نوآوری در نواحی به این معناست که شرکتهای بزرگ که متکی به نوآوری هستند و ارزشافزوده آنها در گرو نوآوری است، در این مناطق حضور داشته باشند و تلاش کنند لوکوموتیو جریان نوآوری را پیش ببرند.
دهبیدیپور اصل سوم نواحی نوآوری یعنی بحث برخورداری از منظر و المانهای شهری در نواحی نوآوری را نیز اینگونه شرح میدهد: «وقتی از ناحیه نوآوری در یک شهر اروپایی گذر میکنیم، معابر، میدانگاهها و… هر کدام پیامی از جنس نوآوری و توسعه فناوری دارند و وجه تمایز این نقاط شهری با دیگر اماکن به بینندگان این نواحی مخابره میشود.»
اصل چهارم یعنی برخورداری از مشوقهای خاص ملی یا محلی هم از نگاه رئیس پارک علم و فناوری دانشگاه شریف یعنی حمایتهایی که ممکن است دولت در سطح ملی از نوآوران داشته باشد یا مثلاً حمایت شهرداریها که در سطح محلی میتوانند چنین خدمتی ارائه دهند.
مزایای رقابتی ناحیه نوآوری شریف
این چهار شرط در نواحی نوآوری در نقاط مختلف دنیا وجود دارد، اما اولین مزیت رقابتی ناحیه شریف با دیگر نواحی نوآوری در ایران، ارگانیکبودن آن است. ارگانیکبودن این ناحیه به این معناست که ناحیه نوآوری شریف بهصورت طبیعی شکل گرفته و اینطور نیست که مثلاً از یک زمانی تصمیم گرفته باشند چنین ناحیهای را به ناحیه نوآوری تبدیل کنند. دهبیدیپور یکی از مزایای دیگر این ناحیه را نزدیکی و همجواری با دانشگاه شریف میداند که اتفاقاً مزیت بسیار مهمی هم هست. این ویژگی از حیث نیروی انسانی، دسترسی به استارتاپها، دانش فنی و سایر مزایایی که دانشگاه صنعتی شریف ایجاد میکند، اهمیت دارد.
او موقعیت جغرافیایی ناحیه نوآوری دانشگاه شریف را سومین مزیت این ناحیه معرفی میکند. ناحیه نوآوری شریف از نظر دسترسیهای شهری به آن موقعیت خوبی دارد و از طریق چند اتوبان در تهران، میتوان به آنجا رسید. همچنین مترو و اتوبوس بهعنوان حملونقل عمومی راه رسیدن به این ناحیه را آسان میکنند و از طرف دیگر، فرودگاه مهرآباد نیز به این ناحیه نزدیک است و شاید این مزیت برای نخبگانی که از سایر شهرها به ناحیه نوآوری شریف میآیند، مفید باشد. دهبیدیپور تأکید میکند که ویژگیها و مزیتهای ناحیه نوآوری شریف قابلیت توسعه دارد و میتواند با همافزایی شرکتهای حاضر در ناحیه نوآوری هر روز گستردهتر شود.
تمرکز روی توسعه مهارتهای نرم
به گفته رئیس پارک علم و فناوری دانشگاه صنعتی شریف، شرکتهای دانشبنیان مظهر اتصال دانشگاه و صنعت هستند. شرکتهای دانشبنیان با استفاده از نیروی فنی و توانمند خود، دانشی را عرضه میکنند که این فناوری و دانش دارای بازار است و کسانی هستند که به آن نیاز دارند. در واقع نیروی انسانی از یک سو به دانشگاه و محل کسب علم و دانش و از سوی دیگر به صنعتی متصل میشوند که نیاز فنی دارد.
دهبیدیپور با تأکید بر اینکه شرکتهای نوآور هم مظهر ارتباط صنعت و دانشگاه هستند، میگوید: «اتفاقی که در این فضای ارتباطی میتواند به ما کمک کند، این است که نیروهای انسانی مهارت کافی کسب کنند. در یک دانشگاه فنی و مهندسی، دانشجویان از نظر مهارتهای سخت، بسیار قوی هستند و وقتی کسی مهندسی میخواند و 140 واحد درسی را میگذراند، در واقع مهارتهای فنی و سخت آن رشته را خوب یاد گرفته، ولی ما باید در زمینه مهارتهای نرم کمی بیشتر کار کنیم.»
به اعتقاد دهبیدیپور پارک علم و فناوری در یکی، دو دهه گذشته، کمکاری کرده و برای مهارت نرم دانشجویان باید نسخههای بهتری میپیچید تا همانقدر که در زمینه مهارتهای فنی رشد کردهاند، مهارتهای نرم را هم یاد بگیرند و ارتقا پیدا کنند. امروز میبینیم که کسبوکارهای نوآور و استارتاپهای زیادی با اینکه از نظر فنی در سطح خوبی قرار دارند، اما نبودن مهارت نرم یکی از نواقص آنهاست.
موضوع دیگری که در ارتباط با صنعت و دانشگاه مطرح میشود، این است که زیرساختها تا چه اندازه آماده عملیاتیکردن ایدههای نوآوران هستند؟ دهبیدیپور میگوید: «وقتی شرکت نوپایی قرار است شکل بگیرد و حمایت شود، نیازمند زیرساختهای مختلفی، اعم از زیرساخت سخت و نرم است. برای این هدف، باید فضای فیزیکی مناسب داشته باشیم. یعنی باید زیرساختهایی با فضاهای گوناگون داشت که دارای مکانی مشخص و متناسب برای کار اشتراکی، کار اقتصادی و… باشد؛ بنابراین جنس نیازها متنوع است و ما در زیرساختها هم ضعف داریم و این در حالی است که زیرساخت برای رشد شرکت دانشبنیان اهمیت زیادی دارد.»
شناخت بازار هم از مواردی است که هر فعال و صاحب کسبوکاری تا زمانی که به شناخت درستی از آن نرسیده باشد، نمیتواند به موفقیت یا ادامهدار شدن موفقیت خود امیدوار باشد. دهبیدیپور با بیان اهمیت شناخت بازار بهعنوان مسئله سومی که پیش روی فعالان صنعت و دانشگاه است، اینطور عنوان میکند: «حس میکنم یکی از مواردی که به شرکتهای دانشبنیان کمک میکند، دسترسی آنها به بازار است. دسترسی به بازار، توسعه شرکتهای دانشبنیان را تسریع میکند. من به کسانی که میخواهند در این مسیر حرکت کنند، میگویم که نیاز، مادر نوآوری است. برای طراحی کسبوکار، اول فکر کنید که آیا این بازار خواهانی دارد یا نه؟ کسی بابت ایده شما پول میپردازد؟ سازمانی خریدار ایده شما هست؟ اگر کسبوکاری بازار نداشته باشد، یعنی نیروی کافی برای حرکت آن کسبوکار وجود ندارد. از طرف دیگر حاکمیت باید تلاش کند بازار کشور را در حالتی که اقتصاد بیشتر دولتی و در اختیار دولت است، به سمت شرکتها ببرد و در اختیار آنها بگذارد. مکانیسمهایی که بتوانند بازار بزرگ کشوری با جمعیت 80 میلیون را تأمین کنند و در اختیار شرکتهای دانشبنیان قرار بدهند تا آنها بتوانند به کمک نیروی خود رشد و توسعه پیدا کنند، یک اصل کلیدی است.»
با رصد وضعیت صنعت و دانشگاه و پیوند آنها با بازار، این نکته حاصل میشود که اگر مشکلات را تنها برآمده از یکی از این سه نهاد (صنعت، دانشگاه و دولت) بدانیم، قطعاً خطا کردهایم. این گزاره از پایه اشتباه است.
دهبیدیپور در ادامه یادآوری میکند که برای توسعه فناوری و نوآوری، بخشی از وظایف بر عهده نهادهای حامی نوآوری است، مسئولیتهایی هم متوجه صاحبان ایده و کارآفرینان است و یکسری وظایف هم به حاکمیت ارتباط دارد. او تصریح میکند: «ما باید بهعنوان پارک علم و فناوری، مهارتهای نرم دانشجویان را ارتقا بدهیم و کمک کنیم زیرساختهای نرم و سخت برای توسعه و شکلگیری شرکتهای دانشبنیان آماده شود و از کارآفرینان و صاحبان ایده هم توقع داریم خودشان متوجه این ضعف باشند و تلاش کنند مهارتهای نرم خود را افزایش بدهند و حتماً در طراحی کسبوکار، به تیم خوب و نیازمحور بودن فکر کنند و حاکمیت هم ضمن تأمین زیرساختهای لازم، بازار را در اختیار کسبوکارها بگذارد و فضا را تسهیل کند و عملاً سرعت رشد شرکتهای دانشبنیان را افزایش بدهد و آن را دوچندان کند.»
نقش غیر قابل انکار نواحی نوآوری در جلوگیری از مهاجرت
حال باید دید در صورتی که نواحی نوآوری واقعاً بتوانند خواست صاحبان ایده را برآورده کنند و فرض بر اینکه زیرساخت دانشگاه و صنعت هم برای بروز خلاقیت این افراد آماده باشد، آیا حقیقتاً نواحی نوآوری میتوانند جلوی مهاجرت نخبگان از کشور را بگیرند؟ مهاجرتی که این روزها با وعدههای وسوسهبرانگیز کشورهای مختلف، بهخصوص همین کشورهای اطراف ایران، به معضل و شاید بحران تبدیل شده است. جوانانی که سالها در ایران درسخواندهاند، درست وقتی زمان بهرهبرداری از توانایی آنها فرامیرسد، با فراخوان کشورهای مختلف و به امید دستیابی به آرزوهایشان به کشورهای مرفه مهاجرت میکنند و این یعنی ما از نظر نیروی انسانی خلع سلاح میشویم و بدون اینکه توجه کرده باشیم، بهمرور ریشههای اقتصاد و صنعتمان خشک خواهد شد. دهبیدیپور معتقد است اینکه شرکتهای دانشبنیان و پارکهای علم و فناوری توانستهاند جلوی مهاجرت برخی نخبگان را بگیرند، قابل انکار نیست و واقعاً میتوانند چنین کاری کنند. او تأکید میکند که این حرفها شعار نیست و اضافه میکند: «استارتاپهایی که در دو دهه اخیر، بهخصوص سال گذشته در کشور شکل گرفتهاند، هم بنیانگذاران این شرکتها، هم کارمندانشان، میتوانستند با پیشنهادهای جذابی به خارج از کشور بروند. هماکنون نیروهای نخبه ما در همین شرکتها مشغول به کار هستند و اگر این شرکتها نبود، این نیروها کجا باید توانمندی خود را نشان میدادند؟»
بر اساس آنچه رئیس پارک علم و فناوری دانشگاه شریف در مورد توان نواحی نوآوری در جلوگیری از مهاجرت نخبگان میگوید، شرکتهای نوپا، دانشبنیانها و استارتاپها جایی مناسب برای جذب نخبگان و ماندگاری افراد بااستعداد در کشور هستند.
در این سالها شرکتهای نوآوری جلوی مهاجرت برخی نخبگان را گرفتهاند و در آینده نیز ممکن است چنین پتانسیلی وجود داشته باشد. دهبیدیپور هم تأکید میکند: «هرچه به توسعه زیرساختها کمک کرده و شرایط کسبوکار را تسهیل کنیم و باعث شکلگیری شرکتهای دانشبنیان بیشتر و بزرگتری شویم، یعنی هم تعداد و هم گستره این شرکتها را افزایش بدهیم، عملاً قابلیت جذب نخبگان را بالا بردهایم و این کاری نیست که یک نفر بهتنهایی بتواند انجام بدهد. در انجام این وظیفه دانشگاه، پارک علم و فناوری، حاکمیت و دولت نیز مسئول هستند و نیاز به همدلی و همراهی است. شرکتهای دانشبنیان محل مناسبی برای جذب نخبگان بودهاند و در گذشته هم این اتفاق افتاده است. امروز هم این شرکتها هنوز ظرفیت خیلی خوبی برای جذب نخبگان دارند.»
مسئولیتها تنها برعهده یک نهاد نیست
در این بین سؤال دیگری که مطرح میشود این است که مسئولیت تربیت دانشجویانی که بعد از تحصیل وارد صنعت میشوند، بر عهده چه کسی است؟ دهبیدیپور این سؤال را اینطور پاسخ میدهد: «مسئولیت تنها بر عهده و مرتبط با یک نهاد نیست. باید به این موضوع در سطح کلانتر نگاه کرد. مطلقدانستن چنین گزارهای درست نیست. من فکر نمیکنم مشکل ما امروز این باشد که مثلاً دانشگاه نیرویی تربیت کرده که جوابگوی نیاز صنعت نیست. دانشگاه کار خودش را میکند و حالا میتوان گفت برای بهبود اوضاع، این نهاد باید وظیفه دیگری هم بر عهده بگیرد، مثلاً مهارتهای شغلی دانشجویان را هم ارتقا بدهد. این انتظار درست است، اما باید این نکته را نیز در نظر داشته باشیم که صنعت هم باید آمادگی جذب نیروهای نخبه و با پتانسیل بالا را داشته باشد. پس این مسئله چندجانبه است و باید موضوع را در گستره دانشگاه-صنعت-حاکمیت بررسی کرد. نمیتوان گفت صنعت از خروجی دانشگاه استفاده نمیکند یا دانشگاه نیرویی تربیت کرده که به درد صنعت نمیخورد. فکر میکنم درست این است که همه متوجه مسئولیت خود باشند و کمبودها را رفع کنند.»
چشمانداز ناحیه نوآوری شریف تا پایان 1400
دهبیدیپور درباره چشماندازهای ناحیه نوآوری شریف تا پایان سال ۱۴۰۰، ابتدا از توسعه شرکتهای عضو پارک میگوید: «پیشبینی من این است که تا پایان سال جاری، 50 درصد رشد در مورد شرکتهایی که به مرحله رشد (مرکز رشد) رسیدهاند، داشته باشیم. میخواهیم خدمات جدیدی را به سبد خدمات حمایتی پارک اضافه کنیم. بخشی از آن خدمات را در ماههای گذشته انجام دادیم و مقدار دیگری از آن را تا پایان سال عملی خواهیم کرد. مثلاً حجم حمایتهای مالی را افزایش دادیم و خدمات جدیدی برای استارتاپها و شرکتها تعریف کردیم.»
افزایش همکاری و تعامل بین شرکتهای مستقر در ناحیه نوآوری از دیگر برنامههای این ناحیه در سال 1400 است. دهبیدیپور معتقد است اگر در این ناحیه 500 شرکت داشته باشیم که هر کدام از آنها جزیرهای متفاوت باشند، هیچ نفعی وجود نخواهد داشت و مهمترین نکتهای که ارزش ناحیه محسوب میشود، این است که چقدر میتوانیم بین شرکتها تعامل برقرار کنیم. ایجاد تعامل بین نهادهای گوناگون ناحیه بسیار مهم است. او در این رابطه مثالی میزند و نواحی نوآور را مانند گراف میداند؛ گرافی که 500 نقطه دارد و باید یالهای این گراف را زیاد کنیم. او میگوید: «این امر از طریق افزایش همکاری پایدار بین مجموعهها محقق میشود.»
آنطور که رئیس پارک علم و فناوری دانشگاه شریف توضیح میدهد، امسال حضور بخش خصوصی در ناحیه نوآوری شریف پررنگتر و فعالتر خواهد شد و تعداد سرمایهگذارانی که باید در منطقه وجود داشته باشند و همچنین شرکتهای نوآور افزایش مییابد.