پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
تاریخچه بانکداری به قرنها قبل از ميلاد مسيح برميگردد. آغازگر حرفه بانکداری در جهان صرافانی بودند که با تعيين عيار فلزات قيمتی موجب سهولت مبادله آنها با کالاها شده و با جلب اعتماد مردم و صدور اسناد تعهد توانستند امانت‌دار اموال تجاری شوند که تداوم تجارت مردم به یاری و حمايت همان صرافان امکانپذير شد. اما مبادله کالا و رواج داد و ستد نياز به ابزار پرداختی داشت که در تعيین ارزش و امکان سنجش انواع کالاها و خدمات پذيرفته عموم باشد تا علاوه بر انجام معاملات در وصول مطالبات از مشتريان دور و نزديک با احتمال وقوع خطرات ناشی از جابجایی فلزات قيمتی موجب بکارگيری روشی شود که فرايند آن سهولت در عمليات صرافی و کسب وام و حمايت اعتباری به پشتوانه اندوخته صرافان باشد.
اين امر سرآغاز حرفه بانکداری و ايجاد مؤسسات بانکی شد. مردم يونان، روم، بابل و چين در معابد خودشان كه در واقع اماكني مورد اعتماد و اطمينان بود، حفظ و نگهداري اموالشان را به روحانيون مي‌سپردند. پس از آن، مؤسسات خصوصي به فكر افتادند كه جايگاهي براي اعتماد مردم ايجاد كنند و چون در برابر سپردهاي كه مردم به آنها ميدادند سود ميپرداختند، در يك نوع رقابت با معابد قرار گرفتند.
قدمت بانکداری در چين به شش قرن قبل از ميلاد برمی‌گردد که بعدها با اختراع “کاغذ” در صد و پنج سال بعد از میلاد، وارد مرحله جديدی از بانکداری شده است. پيش از آغاز سلسله هخامنشي در ايران نيز بانكداري به طرز ابتدايي مرسوم و در انحصار معابد و شاهزادگان بود ليکن همزمان با روزگار اوج سلسله هخامنشيان، اقتصاد ايران وارد مرحله جديدی شد که عواملی نظير فتح “ليدی”، کشوری ثروتمند که مردمانش به ضرب سکه شهرت داشتند، و همچنين فتح “بابل” به عنوان يکی از بازارهای بين المللی آن روزگار که در “قوانين حمورابی” مقرراتی برای اعطای وام و قبول سپرده‌های تجاری داشت، در آن بی تأثير نبود. در اين زمان بازرگاني رونق يافت و پول مسكوك رواج گرفت و ایران را، از سند تا مدیترانه، به بزرگترین مرکز اقتصادی جهان باستان تبدیل نمود.
رونق بازرگانی در ايران باستان
در روزگار حکومت هخامنشيان بانک‌هایی خصوصی نظير بانک‌های “اگیبی و پسران” و “مورشو و پسران”، برای نخستین بار هويتی رسمی یافتند. نام بنیانگذار بانک اگیبی، “یعقوب” بوده است. دامنه فعاليت اين بانك‌ها بسیار وسیع بود و به عمليات بانکی امروزی شباهت داشت. بنا به نوشته “گيرشمن” باستان شناس معروف، بانک‌های خصوصی آن دوره به عمليات رهنی و کارگشایی مشغول بودند، قبول سپرده نموده و وام می‌دادند، مشتريان حساب جاری داشته و از چک استفاده می‌کردند و بانک‌ها سرمايه خود را در مستغلات، مزارع، بردگان، رمه، آبياری، ماهيگيری، و کشتي‌های تجاری به کار انداخته بودند. بانک اگیبی همچنين برای دولت مرکزی مالیات و خراج جمع آوری می‌کرد.
در دوره ساسانيان مؤسسات اعتباری توسعه بيشتری يافتند. داد و ستد به وسيله سکه رواج يافت و “برات” که پيش از اين قولی برای پرداخت در آينده بود، بصورت يک دين قانونی درآمد و بازرگانان سوريه استفاده از برات را از ایرانیان آموختند. اصطلاحات “چک” و “حواله” از اصطلاحات اين دوران است که غربیان نيز آنها را بکار بردند. عليرغم توسعه حرفه بانکداری، دامنه فعاليت‌های بانکی در اين دوران محدود به امور بازرگانی بود و فقط در صورت بدی وضع محصول یا در موقع پرداخت ماليات به مردم اعتبار می‌دادند.
در دوران بعد از اسلام عمليات اعتباری توسط “صرافان” انجام می‌شد که در سفرنامه “ناصرخسرو”، “جان کارت رایت”، و “شاردن” به فعاليت‌های این گروه اشاره شده است. اوج و رونق فعاليت صرافان همزمان با حکومت قاجاريه بود، بطوريکه گزارش کنسول انگليس در تبريز در سال 1886 ميلادی حکايت از نقش عمده صرافان در حيات اقتصادی آن روزگار و اشتغال افراد زيادی در اين صنف دارد. يکی از ويژگی‌های ممتاز فعاليت صرافان آن روزگار دارا بودن سيستمی شبيه سيستم‌های امروزی در تسويه چک‌ها بود. از اسناد صادر شده توسط صرافان می‌توان به “بيجک” اشاره کرد که حاکی از تعهد پرداخت صراف صادرکننده به دارنده بيجک بود. اين بیجک‌ها تا اندازه‌ای مانند اسکناس در شهرها دست به دست می‌گشت و بخش زيادی از معاملات دوران قاجار بوسيله بيجک انجام می‌گرفت.
مهمترين مؤسسات صرافی آن دوره عبارت بودند از:
تجارتخانه برادران تومانياس: اين تجارتخانه يکی از بهترين مؤسسات تجاری – اقتصادی ایران بود. اين تجارتخانه که از حدود سال 1270 هجری شمسی به کار صرافی و بانکداری پرداخت بوسيله شخصی به نام “هارتون تومانياس” در تبريز تأسیس گردید. تومانياس چهار فرزند داشت که شغل پدر را ادامه دادند و کار اصلی تجارتخانه را به عمليات صرافی سوق داده و به اين ترتیب امور تجاری در حاشيه قرار گرفت. مؤسسه تومانیاس عملاً به بانک کوچکی مبدل شده بود که برای مشتریانش حساب جاری باز کرده و به موجودی اين حساب‌ها 6% بهره می‌داد. استقبال مردم از افتتاح حساب نزد اين مؤسسه موجب شد که اين مؤسسه بتواند اعتبارات وسیعی به مشتريانش بدهد.
تجارتخانه جمشيديان: اين مؤسسه توسط “ارباب جمشيد” تأسيس گرديد. ارباب جمشيد ابتدا به خريد و فروش منسوجات اشتغال داشت ولی بتدريج به امور صرافی روی آورد و در اندک مدتی با اعطای وام‌های کوتاه مدت و بلند مدت پيشرفت زيادی در اين زمينه نصيبش شد. اين مؤسسه در شيراز، کرمان، و یزد دارای شعبه و در شهرهای بغداد، بمبئی، کلکته، و پاریس دارای نمايندگی بود.
تجارتخانه جهانيان: در سال 1274 هجری شمسی شخصی به نام “خسرو جهانيان” همراه با چهار برادرش شرکتی برای انجام امور تجاری و صرافی در يزد تأسیس نمود. خريد و فروش ارز، قبول سپرده، و نقل و انتقال پول از عمده ترين فعاليت‌های اين مؤسسه بود. اين مؤسسه علاوه بر شعبه‌هايی که در تعدادی از شهرهای بزرگ کشور داشت، در شهرهای بمبئی، لندن، و نيویورک نيز دارای دفتر بود. وصول و ارسال مالیات‌های دولت به مرکز از ديگر فعاليت‌های اين مؤسسه بود که بابت آن کارمزد می‌گرفت. برادران جهانيان از مؤسسین شرکت تلفن ايران نيز بودند.
شرکت اتحاديه: اين شرکت در سال 1276 هجری شمسی در تبريز تأسیس شد. از همان ابتدا به رقابت با بانک تازه تأسيس “شاهنشاهی ايران” پرداخت. اين شرکت حدود پانزده سال به فعاليت ادامه داد ولی در سال 1291 هجری شمسی به سبب شرايط نامناسب اقتصادی و سياسی کشور تعطيل شد.
در سال 1266 هجری شمسی “بانک جديد شرق” که مرکز آن در لندن و حوزه فعاليتش در جنوب آسيا بود، بدون هيچگونه امتيازی در ايران شروع به فعاليت نمود. اين بانک ابتدا در تهران، در بنايی که بعدها مقر “بانک شاهنشاهی” گرديد، شعبه اصلی خود را ايجاد کرده و سپس شعبی در سایر شهرهای ايران شامل اصفهان، بوشهر، تبريز، رشت، شيراز، و مشهد دایر نمود. اين بانک بهره‌ای معادل 5/2 درصد به حساب‌های مشتريان، 4 درصد به سپرده‌های شش ماهه، و 6 درصد به سپرده‌های یک-ساله پرداخت می‌نمود.
از آنجا که مؤسسات صرافی از همان ابتدای شروع فعاليت اين بانک به رقابت با آن پرداخته و روش‌ها و رموز بانکداری جديد را آموخته و به سرعت بکار گرفتند لذا سريعاً عمر بانک جديد شرق به سرآمد و در سال 1267 هجری شمسی برچيده شد.
نخستين پيشنهاد تشکيل بانک به شکل جديد و با سرمایه مشترک دولت و ملت از طرف “حاج محمدحسن امين دارالضرب”، یکی از صرافان بزرگ تهران، به “ناصرالدين شاه” ارائه شد که بدليل دخالت‌های بيگانگان مورد قبول حکومت وقت قرار نگرفت. حاج محمدحسن امين دارالضرب مدت زیادی در دوره ناصرالدین شاه بر ضرب مسکوکات کشور مدیریت داشت و از اجاره داران بزرگ ضرب مسکوکات مسین (پول سیاه) بود و از این رهگذر ثروت و مکنت سرشاری به دست آورده بود. علاوه بر این امين دارالضرب در رشته‌های مختلف اقتصادی و تجاری سرمایه گذاری‌های کلانی کرده و در تجارت داخلی و خارجی کشور سهم عمده‌ای بر عهده داشت.
حاج محمد حسن امين دارالضرب
از خدمات و تأسيساتي که امين الضرب به وجود آورد مي‌توان به اين موارد اشاره کرد:
- ايجاد خط راه آهن بين محمودآباد و آمل؛
- احداث کارخانه برق؛
- احداث کارخانه بلورسازي؛
- تأسيس کارخانه چيني سازي در تهران؛
- ايجاد کارخانه ابريشم تابي و ابريشم بافي؛
- بناي کاروانسراي حسن آباد ميان راه تهران – قم؛
- ساخت راه افجه به تهران.
امين الضرب بجز زمينه‌هاي اقتصادي و تجاري در امور عمومي و عام المنفعه نيز فعال بود. به طور مثال، چون گروهي از رجال دانشور عصر مظفري “انجمن معارف” را براي توسعه مدارس و گسترش فرهنگ جديد تشکيل دادند، عضويت آن را پذيرفت. خدمت ديگر او که نيکنامي برايش به ارمغان آورد، خريد مقادير بسيار گندم در قحطي سال ۱۲۸۸هجری قمری از مازندران و حمل آن به تهران بود که موجب نجات مردم از مرگ حتمي شد. هنگامی که حاج محمدحسن امین الضرب درگذشت و ثروت کلان او به فرزندش “حاج محمدحسین امين دارالضرب” به ارث رسید، به تدریج اقتدار و نفوذ اقتصادی-تجاری این خاندان سیری نزولی پیدا کرد و بالاخص بانک‌های خارجی که در رأس آنها بانک استقراضی قرار داشت امين الضرب پسر را مقهور قدرت اقتصادی-اعتباری خود ساختند تا جایی که در اواسط سلطنت مظفرالدین شاه و در حالی که فقط چند سالی از مرگ حاج محمدحسن امين دارالضرب سپری می‌شد، پسر وی به یکی از بدهکاران عمده بانک استقراضی مبدل گشته و برای بازپرداخت قرض‌هايش به بانک مذکور با مشکلات جدی روبرو شده بود. بدين ترتيب محمد حسین امین الضرب نتوانست در موعد مقرر بدهی‌هایش را به بانک استقراضی بپردازد و تحت فشار بانک استقراضی به ناچار به سفارت روس پناهنده شد.
حاج محمد حسین امين دارالضرب
در سال 1889 ميلادی، حدود ده سال پس از پيشنهاد حاج حسن امين دارالضرب، “بانک شاهنشاهی ايران” به موجب امتيازی که از طرف ناصرالدين شاه به “بارون جوليوس دورويتر” اعطا گرديده بود، بوجود آمد.
بارون جوليوس دورويتر
بانک شاهنشاهی ايران
بانک شاهنشاهی علاوه بر انجام امور صرافی مجاز به انجام فعاليت‌های صنعتی و تجاری نيز بود. ضمن آنکه حق انحصاری استخراج و بهره برداری از معادن آهن، سرب، جيوه، زغال سنگ، نفت و … ، به غير از طلا، نقره و سنگ‌های قيمتی، و ساختن راه در تمام کشور به اين بانک واگذار شده بود. مقر اين بانک بر اساس امتياز اوليه در تهران بود ولی بعداً به لندن تغيير یافت. اين بانک تا پايان مدت امتیاز شصت ساله قرارداد به فعاليت خود ادامه داد و پس از آن در ايران و خاورميانه فعاليت می‌کرد.
اندکی پس از واگذاری امتياز بانک شاهنشاهی، يکی از اتباع روسيه به نام “ژاک پولياکوف”، اجازه تأسیس “انجمن استقراضی ايران” را به مدت هفتاد و پنج سال از دولت ايران گرفت که بعدها به “بانک استقراضی” ايران موسوم شد. اداره مرکزی اين بانک در تهران قرار داشته و چندين شعبه نيز در شهرستان‌های شمالی کشور داشت. در سال 1301 هجری شمسی اين بانک با سرمايه اندکی به دولت ايران واگذار شد. بدليل عدم استقبال مردم به سپرده‌گذاری در بانک استقراضی، اين بانک موفقيت چندانی در ايران بدست نياورد. فقدان سرمايه گذاری و مواجه با مشکلات زياد در اخذ طلب‌ها موجب انحلال بانک استقراضی شد که بالاخره این بانک در سال 1312 شمسی، ضميمه “بانک فلاحتی و صنعتی (کشاورزی)” گرديد.
از اواسط قرن نوزدهم در سال 1856 میلادی يک بانک انگليسی که حاصل سرمايه‌گذاری مشترک فرانسه و انگليس بود در ترکيه با نام “بانک عثمانی” تأسیس شد که در سال 1922 میلادی اين بانک تصميم گرفت در تهران، همدان، و کرمانشاه به مرور به افتتاح شعبه اقدام نمايد. بانک عثمانی در سال 1956 میلادی به فعاليت خود در ايران خاتمه داد.
“بانک روس و ايران” از ديگر بانک‌هایی بود که توسط بیگانگان در سال 1305 هجری شمسی در ایران جهت تسهيل مبادلات بازرگانی بين ايران و روسیه تأسیس شد. اداره مرکزی اين بانک در تهران بود و شعبه‌هایی نیز در ساير شهرهای کشور داشت.
بالاخره پس از سال‌ها تلاش نمايندگان مجلس و همچنين مردم ايران در سال 1304 هجری شمسی اولين بانک ايرانی با نام “بانک پهلوی قشون” در تهران و جهت رسیدگی به امور مالی ارتش بوجود آمد. اين بانک در سال 1307 هجری شمسی به “بانک سپه” تغيير نام داد.
مشتريان يکی از شعب بانک سپه
کارمندان بانک (بانگ) سپه شعبه رضائیه (ارومیه)
“مؤسسه رهنی دولتی ايران” دومين نهاد مالی ايرانی در دوران معاصر بود که يک سال پس از تأسیس بانک پهلوی قشون در سال 1305 شمسی، با هدف رفع نياز مردم از طريق اعطای وام‌های کوتاه مدت به آنها بوجود آمد. پس از تشکيل بانک ملی اين مؤسسه جزئی از بانک ملی شده و و از سال 1318 با نام “بانک کارگشایی” و به عنوان يکی از سازمان‌های تابعه بانک ملی به فعالیت خود ادامه داد.
در سال 1306، پس از پايان جنگ جهاني اول و خروج اشغالگران از ايران، قانون اجازه تأسیس “بانک ملی” بوسیله مجلس شورای ملی تصويب شد. در روز سه شنبه 20 شهريور 1307 بانك ملي ايران در تهران رسماً كار خود را آغاز كرد. اولين مدير عامل بانك ملي “دكتر كورت لنيدن بلات” و معاون او “فوگل” از كشور آلمان به ايران آمدند. با توجه به اينكه در آن تاريخ متخصصين بانكي در ايران وجود نداشتند به موجب قانون، اجازه استخدام اتباع سويسي يا آلماني به منظور اداره بانك داده شد. تعداد كاركنان بانك در روز افتتاح اعم از ايراني و آلماني از 27 نفر تجاوز نميكرد. قبول سپرده، پذيرش اسناد تجاری داخلی و خارجی، و اعطای وام و اعتبار از عمليات بانک ملی در ابتدای تأسیس بود. يکی از مهمترين اقدامات بانک ملی لغو امتياز انتشار اسکناس توسط بانک شاهنشاهی بود. از آغاز سال 1311 شمسی اسکناس‌های بانک ملی مورد استفاده قرار گرفت.
بانک ملی ايران تا قبل از سال 1329 شمسی نقش بسیار حساسی در ایجاد و تکامل خدمات بانکی در ایران به عهده داشت و تا پايان جنگ جهانی دوم اين مؤسسه تنها بانک دولتی بود که به تشکيل شرکت‌ها و سازمان‌های تجارتی دولتی و غيردولتی کمک‌های قابل توجهی نمود.
با تصویب لایحه قانونی بانک‌ها در سال 1334 شمسی برای نخستين بار، مقررات خاصی برای تشکيل بانک و عملیات بانکداری وضع گردید. تعداد بانک‌ها در سال 1340 بالغ بر بیست و هشت بانک دولتی و خصوصی و مختلط بود.
“بانک صادرات ایران” بعنوان یک بانک خصوصی و بصورت سهامی عام در اواسط سال 1331 شمسی تشکیل شد و در 22 آبان همان سال با سیزده نفر پرسنل اولين شعبه آن در کوچه تکيه دولت افتتاح و شروع بکار کرد. از بنيانگذاران اين بانک می‌توان به”ادوارد ژوزف” و”محمد علي مفرح” اشاره نمود. پس از پیروزی انقلاب در ایران بانک صادرات در هفتم خرداد ماه 1358 با تصویب لایحه‌ای از سوی مجلس شورای اسلامی، ملی شد و در زمره بانک‌های دولتی کشور جای گرفت.
با تصويب قانون پولی و بانکی کشور در سال 1339 ، هفتاد و سه سال پس از شروع فعالیت‌های بانکی در ایران، “بانک مرکزی ايران” با 388 نفر پرسنل تأسیس شد. طبق فصل دوم قانون مذکور کليه امور مربوط به چاپ اسکناس، ضرب سکه، و پشتوانه آن به بانک مرکزی واگذار گرديد.
در آستانه پيروزی انقلاب نظام بانکی ايران به دلايل مختلف، نظير سلب اعتماد مردم، کاهش ارزش دارایی‌ها و کمبود نقدینگی با مشکلات بزرگی روبرو شده بود به طوریکه بانک‌ها قادر به پرداخت وجه چک‌های صادره با مبلغ جزئی هم نبودند. از این رو در تاریخ هفده خرداد 1358، بر اساس مصوبه شورای انقلاب جهت حفظ حقوق سپرده گذاران و سرمایه داران و بکار انداختن چرخ‌های تولیدی کشور، تمام بانک‌های کشور ملی اعلام شد. از دیگر اقدامات انجام یافته پس از پیروزی انقلاب در نظام بانکی، اقدام در جهت استقرار نظام اقتصاد اسلامی در اداره بانک‌ها بود.
از ديگر رويدادهایی که در قرن بيستم تأثیر زیادی بر صنعت بانکداری گذاشت، ورود IT به عرصه فعالیت‌های بانکداری بود. اواخر دهه ۱۳۶۰ شمسی بانک‌های کشور با توجه به کاربرد کامپیوتر شخصی و احساس نیاز به اتوماسیون عملیات بانکی به استفاده از رايانه در عملیات بانکی پرداختند. طرح جامع اتوماسیون بانکی پس از مطالعه و بررسی‌های گوناگون در قالب پیشنهادی برای تحول جامع در برنامه‌ریزی فعالیت‌های حوزه انفورماتیک بانک‌ها به مسئولان شبکه بانکی ارائه شد که با مصوبه مجمع عمومی بانک‌ها در سال 1372 شمسی طرح جامع اتوماسیون سیستم بانکی شکلی رسمی به خود گرفت.
با صدور اجازه تأسیس بانک‌های خصوصی در سال 1379 شمسی، که امروزه عهده دار نقش مهمی در نظام بانکداری میهن عزیزمان هستند، بانکداری الکترونيک به عنوان یکی از خدمات اصلی اين بانک‌ها بيش از پيش به صورت کاربردی در عرصه زندگی مردم وارد شد. تا کنون گام‌های مؤثری در عرصه ارائه خدمات بانکداری نوين برداشته شده و اميد است شاهد پیشرفت‌های چشمگیر ميهن عزيزمان ايران در اين عرصه، در آینده‌ای نه چندان دور باشیم.
منابع و مراجع:
- بهمند، محمد و بهمنی، محمود (1385)، بانکداری داخلی 1 (تجهيز منابع پولی)، تهران: مؤسسه عالی بانکداری ايران، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ايران.
- تهامی، جواد (1385)، گذری بر طهران: عکسهای یک قرن تهران، تهران: انتشارات ابریشمیفر.
- تهامی، داريوش (1376)، عکسهای قديم تهران، تهران: فرهنگنامه عکس ايران.
- سعيديان، عبدالحسین (1377)، سرزمين و مردم ايران، تهران: انتشارات علم و زندگی.
- محمدزادهمهر، فرخ (1381)، ميدان توپخانهی تهران: نگاهی به سیر تداوم و تحول در فضاهای شهری، تهران: وزارت مسکن و شهرسازی.
- وبسایت بانک ملی ایران.
- وبسایت بانک سپه.
- وبسایت بانک مرکزی ایران.
- وبسایت بانک صادرات ایران.
- وبسایت بانکدار.