پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
فروشگاه‌ها چگونه کالابرگ که قرار بود تأثیرات تورمی یارانه را کاهش دهد، دور می‌زنند؟
طرح کالابرگ الکترونیکی در ایران، به‌عنوان برنامه‌ای حمایتی از سوی دولت، با هدف جبران کاهش قدرت خرید خانوارها به‌ویژه در دهک‌های کم‌درآمد، از سال ۱۴۰۱ آغاز شده است. این طرح، که برای تأمین کالاهای اساسی و کاهش اثرات تورم بر معیشت مردم طراحی شده، در برخی موارد جایگزینی برای پرداخت یارانه نقدی به‌شمار می‌رود. با این حال، با چالش‌هایی نیز مواجه است؛ از جمله مهم‌ترین این چالش‌ها، تخلفات برخی فروشگاه‌های متصل به سامانه است. در این گزارش، علاوه بر بررسی جامع این طرح از منظر اجرا، اهداف و نحوه عملکرد، به این پرسش پرداخته‌ایم که چگونه برخی فروشگاه‌ها اقدام به دور زدن این طرح، که هدف اصلی آن کاهش اثرات تورمی یارانه بوده است، می‌کنند.
نحوه شکل‌گیری طرح کالابرگ الکترونیکی
طرح کالابرگ الکترونیکی در پی حذف ارز ترجیحی ۴۲۰۰ تومانی در سال ۱۴۰۱ مطرح شد. حذف این ارز که برای واردات کالاهای اساسی تخصیص می‌یافت، به افزایش قیمت اقلام ضروری مانند نان، روغن، لبنیات و گوشت منجر شد. دولت برای جبران این افزایش قیمت، ابتدا یارانه نقدی ۳۰۰ و ۴۰۰ هزارتومانی به‌حساب سرپرستان خانوار واریز کرد. اما به دلیل نگرانی از تأثیرات تورمی پرداخت نقدی، مجلس شورای اسلامی در قانون بودجه سال ۱۴۰۲ دولت را مکلف کرد تا بخشی از یارانه‌ها را به‌صورت کالابرگ الکترونیکی ارائه دهد. این تصمیم باهدف هدایت یارانه‌ها به سمت خرید کالاهای اساسی و جلوگیری از صرف آن در سایر بخش‌ها اتخاذ شد. اجرای آزمایشی این طرح نیز از بهمن‌ماه ۱۴۰۱ در استان هرمزگان آغاز شد و به‌تدریج به سایر نقاط کشور گسترش یافت.
اهداف اعلام‌شده طرح کالابرگ الکترونیکی
دولت در اطلاعیه‌های رسمی اعلام کرده که طرح کالابرگ الکترونیکی برای حمایت از معیشت خانوارهای کم‌درآمد، به‌ویژه در دهک‌های پایین، طراحی شده است. همچنین، با ارائه اعتبار به‌جای پول نقد، تلاش می‌کند تا تقاضای نقدینگی در بازار کاهش یابد و از افزایش تورم جلوگیری شود. شفافیت در توزیع یارانه‌ها از دیگر اهداف اعلام‌شده برای این طرح است، به‌طوری‌که یارانه صرف خرید اقلام ضروری شود و امکان رصد تراکنش‌ها وجود داشته باشد. در نهایت، این طرح با تعیین اقلام مشخص، به دنبال تشویق مصرف کالاهای تولید داخل و حمایت از تولیدکنندگان داخلی است.
نحوه عملکرد طرح کالابرگ الکترونیکی
در طرح کالابرگ الکترونیکی، خانوارهای مشمول که شامل دهک‌های درآمدی ۱ تا ۷ و در برخی مراحل تا دهک ۹ می‌شوند، از طریق کارت‌بانکی سرپرست خانوار به اعتبار کالابرگ دسترسی دارند. نیازی به صدور کارت جدید نیست و کارت‌های بانکی موجود برای این منظور استفاده می‌شوند. اقلام مشمول طرح شامل ۱۱ قلم کالای اساسی است: برنج، گوشت گرم و منجمد، مرغ، تخم‌مرغ، شیر کم‌چرب، پنیر، ماست، روغن‌مایع، ماکارونی، حبوبات، قند و شکر. اعتبار تخصیص‌یافته به‌حساب سرپرست خانوار واریز می‌شود و تنها در فروشگاه‌های متصل به سامانه، مانند فروشگاه‌های زنجیره‌ای افق کوروش، جانبو، دیلی‌مارکت و رفاه قابل‌استفاده است.
میزان اعتبار نیز بسته به تعداد اعضای خانوار و مرحله اجرای طرح متفاوت است. برای مثال، در طرح موسوم به «فجرانه» که از بهمن‌ماه ۱۴۰۲ تا اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ اجرا شد، به‌ازای هر نفر ۲۲۰ هزار تومان اعتبار تشویقی علاوه بر یارانه نقدی ارائه شد.
استفاده از این اعتبار اختیاری است و در صورت عدم استفاده، یارانه به‌صورت نقدی قابل‌برداشت باقی می‌ماند. همچنین، خانوارها می‌توانند اعتبار خود را در چند مرحله خرج کنند و نیازی به استفاده از کل اعتبار در یک نوبت نیست. برای اطلاع از میزان اعتبار باقی‌مانده نیز، کد دستوری *۱۴۶۳۵۰۰# در دسترس قرار گرفته است.
مراحل اجرایی طرح
اجرای طرح کالابرگ الکترونیکی تاکنون در چند مرحله انجام شده است. در دی‌ماه ۱۴۰۱، طرح به‌صورت آزمایشی در برخی استان‌ها، از جمله هرمزگان با تمرکز بر سه دهک پایین درآمدی آغاز شد. در تابستان ۱۴۰۲، دامنه طرح به هفت دهک گسترش یافت و اعتبار تشویقی از ۸۰ هزار تومان به ۱۲۰ هزار تومان افزایش پیدا کرد. در مرحله‌ای که به طرح فجرانه معروف شد، از بهمن‌ماه ۱۴۰۲ تا اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳، دولت ۲۲۰ هزار تومان اعتبار تشویقی به‌ازای هر نفر برای دهک‌های ۱ تا ۷ ارائه کرد. این مرحله به مدت سه ماه ادامه داشت و به گفته وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، بیش از ۸۰ درصد خانوارهای مشمول از آن استفاده کردند.
دستاوردها و گزارش‌های رسمی
بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در سال ۱۴۰۳، طرح کالابرگ الکترونیکی تأثیر مثبتی بر مصرف کالری در دهک‌های پایین درآمدی داشته است. این گزارش نشان داد که خانوارهای مشمول، به‌ویژه در مناطق محروم، با استفاده از اعتبار کالابرگ، دسترسی بهتری به اقلام اساسی مانند لبنیات و پروتئین پیدا کرده‌اند.
همچنین، وزارت تعاون اعلام کرد که در طرح فجرانه، بیش از ۲۰ میلیون خانوار از اعتبار تشویقی استفاده کردند که نشان‌دهنده استقبال نسبی از طرح است. انعطاف‌پذیری در انتخاب میزان و نوع کالا تا سقف اعتبار، استفاده از کارت‌های بانکی موجود و امکان رصد تراکنش‌ها از طریق سامانه، از ویژگی‌هایی است که در اطلاعیه‌های دولتی به‌عنوان نقاط قوت این طرح ذکر شده است.
چالش‌ها و مشکلات اجرایی
باوجود دستاوردها، طرح کالابرگ الکترونیکی با موانع متعددی مواجه بوده است. یکی از مهم‌ترین مشکلات، کمبود منابع مالی برای ادامه طرح است. توقف طرح در اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ به دلیل نبود بودجه کافی، باعث سردرگمی خانوارها و فروشگاه‌های مشمول شد. اطلاع‌رسانی ناکافی نیز مشکل دیگری است که در گزارش‌های رسانه‌ای و اظهارات مردمی به آن اشاره شده است. بسیاری از خانوارها از جزئیات طرح، مانند نحوه استفاده از اعتبار یا فروشگاه‌های مجاز، آگاهی کامل ندارند. همچنین، همه فروشگاه‌ها به سامانه کالابرگ متصل نیستند که این موضوع دسترسی به طرح را به‌ویژه در مناطق روستایی و محروم دشوار کرده است.
تخلفات فروشگاه‌ها در اجرای طرح
یکی از چالش‌های جدی طرح کالابرگ الکترونیکی، تخلفات برخی فروشگاه‌های متصل به سامانه است. بر اساس اطلاعیه‌های وزارت تعاون و گزارش‌های رسانه‌‌ها، فروشگاه‌هایی که مرتکب تخلف شوند، به‌عنوان متخلف شناسایی شده و دسترسی آنها به سامانه غیرفعال می‌شود. این تخلفات شامل موارد زیر است:
برخی فروشگاه‌ها وزن کالاها را در سیستم بیشتر از مقدار واقعی ثبت می‌کنند تا اعتبار بیشتری از حساب کالابرگ کسر کنند. برای مثال، ممکن است یک کیلوگرم برنج را به‌عنوان یک و نیم کیلوگرم ثبت کنند. در مواردی، مشتریان گزارش داده‌اند که فروشگاه‌ها آنها را مجبور کرده‌اند تا کل اعتبار خود را در یک نوبت خرید خرج کنند، درحالی‌که قانون اجازه خرید در چند مرحله را می‌دهد.
ثبت فروش‌های صوری نیز گزارش شده است، به‌طوری‌که بدون تحویل کالا به مشتری، تراکنش در سیستم ثبت و اعتبار کسر می‌شود. این کار گاهی با توافق مشتری برای دریافت بخشی از مبلغ به‌صورت نقدی انجام می‌شود.
پرداخت وجه نقد به‌جای تحویل کالا یکی دیگر از تخلفات رایج است. در این روش، فروشگاه بخشی از اعتبار کالابرگ را به‌صورت نقدی به مشتری می‌دهد و مبلغی را به‌عنوان کارمزد کسر می‌کند. برای مثال، از ۲۲۰ هزار تومان اعتبار، ممکن است ۲۰۰ هزار تومان نقد پرداخت شود و ۲۰ هزار تومان توسط فروشگاه نگه داشته شود. کم‌فروشی نیز در برخی فروشگاه‌ها مشاهده شده است، به‌طوری‌که مقدار کالای تحویلی کمتر از مقدار ثبت‌شده در سیستم است؛ مثلاً ۹۰۰ گرم به‌جای یک کیلوگرم. همچنین، گزارش‌هایی از اجبار مشتریان به خرید برند خاص یا کالای خاص وجود دارد، در حالی که قانون به خانوارها اجازه می‌دهد آزادانه از بین اقلام مشمول انتخاب کنند.
اقدامات نظارتی
برای مقابله با این تخلفات، وزارت تعاون اعلام کرده که بازرسی‌های منظمی از فروشگاه‌های متصل به سامانه انجام می‌شود. سامانه‌های هوشمند برای رصد تراکنش‌ها راه‌اندازی شده‌اند تا موارد مشکوک مانند ثبت فروش‌های صوری شناسایی شوند. فروشگاه‌های متخلف با غیرفعال شدن ترمینال‌هایشان از سامانه حذف می‌شوند و در مواردی جریمه مالی نیز اعمال می‌شود. وزارت صنعت، معدن و تجارت نیز سامانه تلفنی ۱۲۴ را برای دریافت گزارش‌های مردمی درباره تخلفات فروشگاه‌ها معرفی کرده است. با این حال، برخی گزارش‌های رسانه‌ای حاکی از آن است که نظارت‌ها هنوز به‌طور کامل مؤثر نبوده و تخلفات در برخی مناطق ادامه دارد.
