پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
گزارش میدانی راه پرداخت از چالش مادران برای افتتاح حساب به نام فرزندان صغیر / سردر گمی میان تبصره‌ها و ماده‌ها
قرار است قانون افتتاح حساب برای افراد زیر 18 سال تغییر کند و آنچه سبب ایجاد نابرابری بین پدر و مادر در افتتاح حساب برای فرزندان شده را از میان بردارد. 2 تیر 1400 هیئت‌وزیران موافقت خود را با لایحه اجازه مادر برای افتتاح حساب بانکی به نام اطفال اعلام کرد
زهرا داستانی / «مادرم از پدرم جدا شده و ما با مادرمون زندگي مي‌كنيم. مادرم مي‌خواست براي خواهر كوچکم حساب بانكي باز كنه که تا چند سال دیگِ از اون پول برای هزينه‌هاي دانشگاه استفاده كنه. گفتن فقط پدر مي‌تونه براي فرزند زیر سن 18 سال حساب سپرده باز كنه! پدری كه به علت اعتياد شديد به شيشه دیگِ پدر ما نيست.» شبکه‌های اجتماعی پر است از روایت‌هایی این چنینی.
روایت‌هایی از یک خلأ قانونی که مادران را از افتتاح هر نوع حساب بانکی به نام فرزندان زیر سن 18 سال خود منع می‌کند و تنها اجازه افتتاح حساب بانکی قرض‌الحسنه را به آن‌ها می‌دهد. در چند روز گذشته خبر از موافقت دولت با لایحه اجازه مادران برای افتتاح هر حساب بانکی به نام طفل صغیر منتشر شد و این بهانه‌ای شد تا سری به بانک‌های تهران بزنیم و گزارشی از چالش‌های پیش روی مادران در افتتاح حساب بانکی برای فرزندان صغیرشان تهیه کنیم.
نزدیک به 44 سال است که افراد زیر 18 سال یا صغیر این حق را دارند که صاحب حساب بانکی در بانک‌های ایران شوند. در این سال‌ها بانک‌ها به فراخور شرایط خود از انواع حساب‌های سپرده سرمایه‌گذاری با نامهای تأمین آتیه کودک و نوجوان، گنجینه و دانش‌آموزی رونمایی و والدین را به سرمایه‌گذاری برای فرزندشان ترغیب کرده‌اند. اگرچه که در ظاهر افتتاح این حساب‌ها کار آسانی به نظر می‌رسد اما در عمل این‌طور نیست. اگر از کاغذ بازی و بروکراسی اداری که برای افتتاح هر حسابی باید در بانک طی شود، بگذریم؛ دشواری افتتاح حساب به نام فرزند زیر سن قانونی برای پدران و مادران یکسان نیست.
در چهار دهه گذشته قانون‌گذاران در ایران تبصره‌ها و ماده‌هایی به قانون افتتاح حساب بانکی برای افراد کمتر از 18 سال افزوده‌اند که مادران را با مشکل روبه‌رو کرده است. به‌خصوص شرایط برای مادرانی که مسئولیت حضانت و نگهداری فرزندان زیر ۱۸ سال خود را بر عهده دارند، سخت‌تر شده است. 6 سال پس از آنکه قانونِ «اجازه افتتاح حساب پس‌انداز برای اطفال» در ایران به تصویب رسید و حق باز کردن حساب پس‌انداز به نام فرزند صغیر و برداشت از آن به مادر داده شد، قانون‌گذاران با تصویب قانون «عملیات بانکی بدون ربا» این حق را محدود کردند.
قانون عملیات بانکی بدون ربا شهریور ۱۳۶۲ به تصویب مجلس رسید و در تمامی بانک‌های ایران لازم‌الاجرا شد. به‌موجب تصویب این قانون، سپرده‌های بانکی به دو نوع قرض‌الحسنه و سرمایه‌گذاری بلندمدت تقسیم شد و با این تقسیم‌بندی، عملاً اختیار قانونی مادر در افتتاح حساب و برداشت از آن برای فرزند کمتر از ۱۸ سال محدود شد.
ساز ناکوک بانک‌ها برای افتتاح حساب بانکی طفل صغیر
«ما مأموریم و معذور. قانون اینِ که مادر فقط می‌تونه حساب قرض‌الحسنه برای فرزندش باز کنه»؛ این جمله مشترک اکثر متصدیان بانک‌هایی است که به آن‌ها مراجعه کردیم. از بانک‌های خصوصی گرفته تا دولتی‌ها متفق القولند که مادر نمی‌تواند به‌جز حساب قرض‌الحسنه حساب دیگری برای فرزند صغیرش باز کند. البته تبصره‌ها و استثنائاتی وجود دارد که به مادر امکان افتتاح حساب‌های کوتاه و بلندمدت به نام فرزند صغیرش را می‌دهد اما همه بانک‌ها این خطر را به جان نمی‌خرند و ترجیح می‌دهد درصورتی‌که افتتاح کننده حساب مادر باشد تنها حساب قرض‌الحسنه برای طفل صغیر باز کنند. اما با افتتاح سایر حساب‌های بانکی برای فرد زیر سن قانونی از سوی پدر مشکلی ندارند.
مراجعه به بانک‌های مسکن، پارسیان، پاسارگاد، ملت، ملی، سپه، صادرات و تجارت نشان می‌دهد که فرآیند افتتاح حساب به نام فرزندِ زیر سن قانونی از جانب مادر در ایران، فرآیندی یکپارچه نیست. هر بانکی ساز خود را می‌زند و بر اساس بخشنامه بانکی‌اش عمل می‌کند. تقریباً شنیدن یک جمله واحد از تمامی بانک‌ها غیرممکن است و اغلب متصدیان بانک‌ها با ابهام درباره امکان افتتاح حساب بلندمدت برای فرزند از جانب مادر صحبت می‌کنند. گاهی در مواجهه با این درخواست به شور می‌نشینند، گویا خودشان همچنان در بلاتکلیفی تبصره و ماده‌ها به سر می‌برند.
گاهی هم بانک‌هایی پیدا می‌شوند که راه‌های دیگری را پیش پای مادران می‌گذارند. مثل متصدی بانک مسکن که می‌گوید: «چرا حساب‌رو به نام مادر ثبت نکنیم. می‌دونید که تا پدر حق برداشت از حساب فرزند رو داره؟!» متصدی بانک ملت اگرچه که روی افتتاح حساب قرض‌الحسنه تأکید دارد اما می‌گوید که مادر می‌تواند با ارائه نامهای از دادگاه که نشان می‌دهد مادر و نه پدر یا جد پدری قیم و ولی فرزند است حساب بلندمدت یا کوتاه‌مدت در این بانک افتتاح کند.
اما بانک‌های دیگری مثل بانک پاسارگاد، صادرات و سپه و تجارت هستند که می‌گویند مادر می‌تواند با طی کردن مراحل و تکمیل برگه‌هایی برای فرزند صغیرش حساب سپرده افتتاح کند و در طرح‌های آتیه، گنجینه یا دانش‌آموزی شرکت کند. اما این طرح‌ها هم مشکلات خاص خودشان را دارند و مادر باید تعهداتی را بپذیرد که نیازی به پذیرش آن‌ها از سوی پدر نیست.
چرا مادران نمی‌توانند حساب پس‌انداز برای فرزندانشان افتتاح کنند؟
بر طبق قانون، افراد زیر سن 18 سال بالغ شناخته نمی‌شوند و امکان دخل و تصرف در اموال خود را ندارند، مگر آنکه با حکم رشدِ عقلی از سوی دادگاه قادر به این کار باشند. همین بند از قانون کافی است تا بانک‌ها از افتتاح یک حساب بانکی به نام یک فرد صغیر ممانعت کنند و برای این کار ولی را صاحب صلاحیت بدانند. همین قانون سبب شد تا سال 1362 ماده واحده‌ای به قانون افتتاح حساب در بانک‌ها افزوده شود که مادران را تنها مجاز به افتتاح حساب قرض‌الحسنه به نام فرزندان صغیر خود کند. اما چه دلیلی برای این انحصار وجود دارد؟
حسن رضا ترابی، کارشناس امور بانکی در این رابطه به راه پرداخت می‌گوید: «دلیل اصلی افزوده شدن ماده واحده‌ای به قانون افتتاح حساب بانکی برای افراد کمتر از 18 سال توسط مادر، مغایرت آن با قانون مدنی کشور است. بر اساس قانون ازآنجایی‌که پدر ولی قهری فرزند خود محسوب می‌شود، بنابراین مقدم بر مادر در امورات اقتصادی فرزند خود است. بر همین اساس مادر اجازه معامله برای فرزند زیر سن 18 سال خود را ندارد و نمی‌تواند به اسم فرزندش خودرو یا ملک خریداری یا آن را به فرد دیگری منتقل کند.»
ترابی ادامه می‌دهد: «مادر به‌صورت قانونی امکان افتتاح حساب کوتاه‌مدت و سپرده‌ها به نام فرزند خود را ندارد. به این دلیل که این حساب‌ها، حساب‌های وکالتی هستند. به این معنا که فرد به بانک وکالت می‌دهد تا از طرف او، بانک با پولش سرمایه‌گذاری کند و سود سرمایه‌گذاری را به او برگرداند.»
او بابیان اینکه امکان افتتاح حساب قرض‌الحسنه به نام فرزند توسط مادر وجود دارد، می‌گوید: «در حساب قرض‌الحسنه، مادر امکان واریز و برداشت پول از حساب را دارد و فرزند پس از سن ۱۸ سالگی می‌تواند با ارائه مدارک خود به بانک، حق برداشت از حساب را به نام خود تغییر دهد. در حساب قرض‌الحسنه در واقع پول به‌صورت امانت نزد بانک مانده است و به آن سود تعلق نمی‌گیرد. بنابراین زمانی که مادر برای فرزند صغیر یا زیر سن قانونی خود حساب قرض‌الحسنه افتتاح می‌کند، اصل حق دخل و تصرف در اموال فرزند توسط ولی قهری زیر سؤال نمی‌رود.»
به گفته او، اما این امکان برای پدر وجود دارد تا سایر حساب‌های بانکی را به نام فرزند زیر 18 سال خود افتتاح کند. زیرا بر اساس قانون پدر ولی و صاحب‌اختیار فرزند خود تا سن 18 سالگی است، بنابراین می‌تواند هر معامله‌ای را به نام فرزند خود انجام دهد. حتی می‌تواند با پول او فعالیت اقتصادی انجام دهد، یا در اموال فرزندش دخل و تصرف کند؛ خواه پدر این اقدام را به نفع خود انجام دهد یا به نفع فرزندش.
چالش‌های پیش روی مادران برای افتتاح حساب بانکی بلندمدت
گرچه که مادر بنا بر قانون می‌تواند برای فرزند صغیر خود حساب بانکی قرض‌الحسنه باز کند اما تبصره‌های قانونی دیگری وجود دارد که می‌تواند مادر را مجاز به افتتاح حساب سپرده کوتاه یا بلندمدت به نام فرزند خود کند. مادر می‌تواند با افتتاح حساب بانکی به نام خودش و از طریق حبه نامه یا قرارداد عهد حساب را به نام فرزندش منتقل کند.
مادر با تکمیل فرم حبه نامه در بانک تصریح می‌کند که این حساب از ۱۸ سالگی به نام فرزندش خواهد بود و همچنین تا رسیدن فرزندش به سن ۱۸ سالگی از منافع آن سود خواهد برد. اما اگر در هنگام افتتاح حساب فرم عهد را تکمیل کند، در این حالت هیچ امتیازی از پول سپرده‌گذاری شده به او تعلق نمی‌گیرد. اما در این شیوه نیز مشکلاتی پیش روی مادر است. ازآنجایی‌که الزامات بانکی در سال‌های اخیر تغییر کرده، بانک‌ها موظف هستند تا برای هر فرد تنها یک حساب افتتاح کنند. یعنی فرد می‌تواند تنها یک حساب قرض‌الحسنه، کوتاه‌مدت و یک حساب‌جاری در بانک داشته باشد و اگر مادر بخواهد یک حساب بانکی برای خود باز کند تا آن را از طریق قرارداد حبه یا عهد به فرزندش منتقل کند، با مشکل سیستمی مواجه خواهد شد. البته امکان افتتاح بیش از یک حساب بلندمدت برای هر فرد در بانک وجود دارد.
اما راه دیگری هم هست. اگر مادر بتواند با مراجعه به اداره سرپرستی قوه قضاییه قیم فرزند صغیر خود شود و ولایت قهری را از جد پدری و پدر او بگیرد، می‌تواند به‌عنوان قیم حساب‌های بلندمدت و کوتاه‌مدت به نام فرزند خود در بانک افتتاح کند. اما مشکلی که وجود دارد این است که برداشت از این حساب‌ها با مجوز اداره سرپرستی امکان‌پذیر است.
چرا قانون بانک‌ها باید تغییر کند؟
اما قرار است قانون افتتاح حساب برای افراد زیر 18 سال تغییر کند و آنچه سبب ایجاد نابرابری بین پدر و مادر در افتتاح حساب برای فرزندان شده را از میان بردارد. 2 تیر 1400 هیئت‌وزیران موافقت خود را با لایحه اجازه مادر برای افتتاح حساب بانکی به نام اطفال اعلام کرد. حالا درصورتی‌که این لایحه در مراحل بعدی مورد پذیر و تائید قرار گیرد، مادران می‌تواند به نام فرزند صغیرشان حساب‌های بانکی افتتاح کنند و حق برداشت آن‌ها را تا رسیدن صغیر به سن ۱۸ سال تمام شمسی بر عهده داشته باشند. اما چه کسی سبب شده که این لایحه مطرح و مورد پذیرش قرار گیرد؟
نعمت احمدی، حقوقدان و وکیل پایه‌یک دادگستری دراین‌باره به راه پرداخت می‌گوید: «قانون مصوبه‌ای است که طی تشریفاتی برای تسهیل امور مردم مقرر می‌شود. افتتاح حساب بانکی به نام فرزند صغیر توسط مادر حقی است که تابه‌حال نادیده گرفته می‌شده و نیازی به آن نبوده است. در دهه‌های گذشته شاهد حضور کمرنگ مادران در صحنه‌های اجتماعی و اقتصادی بودیم اما امروزه حضور مادران در اجتماع سرعت گرفته و بخش زیادی از مادران شاغل شده‌اند. از سوی دیگر نگرش تازه‌ای در مادران پدیده آمده که می‌خواهند برای ساختن آینده فرزندانشان تلاش کنند.»
او بابیان اینکه چالش و نیاز، اصلی‌ترین عامل تغییر قوانین هستند، می‌گوید: «آنچه بیش از هر دلیل دیگری سبب شده تا قانون‌گذاران به تغییر قانون افتتاح حساب بانکی برای فرد صغیر فکر کنند، نیاز جامعه است. این نیاز جامعه است که مادران برای فرزندانشان از حق مالکیت و اموال خود به نفع آینده فرزندانشان استفاده کنند.»
احمدی می‌افزاید: «از سال 1346 که قانون حمایت از خانواده تصویب شد کم‌کم زنان وارد عرصه اجتماعی شدند و صاحب بسیاری از حقوقی شدند که تا سال‌های گذشته مطرح نبود یا نیازی به آن حس نمی‌شد. جامعه پیشرفت می‌کند و موضوعات، مسائل و اهمیت قضایا تغییر می‌کند.»
بسیاری از متصدیان بانک در گفت‌وگو با راه پرداخت، اصل نیاز برای تغییر قانون افتتاح حساب بانکی برای فرد صغیر از سوی مادر را تائید کرده‌اند. تجربه میدانی متصدیان بانک‌ها حکایت از آن دارد که میزان مراجعه مادران به بانک‌ها برای افتتاح حساب بانکی به نام فرزندانشان در سال‌های اخیر رشد داشته است. حالا این رشد مطالبه‌گری مادران برای دسترسی به این حق اولیه سبب شده تا دولت در آخرین روزهای عمر خود دست به تصویب لایحه‌ای برای تغییر قانون افتتاح حساب بانکی برای فرد صغیر بزند. لایحه‌ای که تا تبدیل‌شدنش به قانون راه پُر فراز‌و‌نشیبی پیش رو دارد. از خطر فراموش‌شدن در پیچ و خم‌های راهروهای مجلس گرفته تا عدم پذیر از سوی مراجع بالاتر، در کمین این لایحه است و حالا باید منتظر بود و چشم به آینده دوخت.