پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
کمتر، بهتر است / درباره اقتصاد اشتراکی که تغییری در مفهوم مالکیت است
از اقتصاد اشتراکی به‌عنوان راهی برای مبارزه با فقر و نابرابری در کشور یاد شده؛ اما برای پیشبرد و پیشرفت اقتصاد اشتراکی دو عامل اصلی وجود دارد؛ اعتماد و امنیت. در این میان کسب‌وکارهایی که نتوانند اعتمادسازی کنند، محکوم به نابودی و شکست خواهند بود
ماهنامه عصر تراکنش شماره ۴۳ و ۴۴ / برای داشتن برخی تجربه‌ها نیازی نیست زمین و زمان تغییر کند، حتی لازم نیست هزینه‌های کلانی خرج شود. هیچ‌کس بدش نمی‌آید تجربه سوار شدن در ماشین‌های گران‌قیمت، تجربه ماندن در خانه‌های لاکچری و استفاده از ابزارهای لوکس را داشته باشد.
حتی شاید بعد از این تجربه‌ها دیدمان به مسائل تغییر هم کند و دیگر داشتن این ابزارهای لوکس مانند قبل جزء آمال و آرزوهایمان نباشد. البته شاید رفتن مزه‌اش زیر زبان‌مان نتیجه دیگری رقم بزند و خوشایندمان هم باشد. اینها اهمیتی ندارد، مهم این است که با مفهومی به نام اقتصاد اشتراکی، دیگر لازم نیست برای استفاده از چیزی، حتماً مالک آن باشیم و سند شش‌دانگش را مهر و امضاشده در اختیار داشته باشیم.
شاید این مرام استفاده اشتراکی از دارایی‌ها، یادآور مرام کمونیستی باشد و ذهن‌تان را به این سمت ببرد که اقتصاد اشتراکی مفهومی برخاسته از دل این مکتب است، اما اتفاقاً برعکس؛ این سیستم از ساختار راست و سرمایه‌داری به وجود آمده است. اگر این سیستم را با رویکرد مینیمالیستی ترکیب کنیم، یک نتیجه می‌دهد و آن اینکه کمتر، بهتر است. رشد جمعیت و کمبود منابع هم در رسیدن به این نتیجه و ظهور این مفهوم در اقتصاد بی‌تأثیر نبوده است.
گروه بینش مشتریان نیویورک‌تایمز در مطالعه‌ای به علل علاقه افراد به اشتراک‌گذاری پرداخت و در نهایت ماحصل نتیجه‌اش را به پنج دسته تقسیم کرد. اولین علتی که در این مطالعه به آن اشاره شد، علاقه افراد به بهبود زندگی دیگران بود. همین علاقه و صدالبته شرایط و نیازهای دیگر باعث ایجاد مفهومی به نام اقتصاد اشتراکی شد.
به اشتراک گذاشتن منابع و دارایی‌ها اتفاق جدیدی نیست که مختص این عصر باشد و از مدت‌ها پیش وجود داشته، فقط سروشکلش به مرور زمان تغییر کرده و فناوری‌های جدید هم در شکل‌دهی به آن تأثیرگذار بوده‌اند. چیزی که این روزها آن را به‌عنوان اقتصاد اشتراکی می‌شناسند، توصیفی است از فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی حاوی تبادلات آنلاین.
این اصطلاح کم‌کم و در زمان رکود اقتصادی بزرگ (Great Recession) پدیدار شد و به‌نوعی رشد سریع جمعیت و همچنین کمبود منابع را به رخ می‌کشید. گفته می‌شود که شخصی به نام «لاورنس لسینگ» برای اولین‌بار این اصطلاح را در سال 2008 به کار برد. از طرف دیگر گفته می‌شود که مقاله‌ای با عنوان «ساختار جامعه و مصارف مشارکتی» در سال 1978 هم نوشته شده که در آن به کلمه اقتصاد اشتراکی (economy of sharing) اشاره شده است.
البته جاهای مختلفی مانند هاروارد بیزینس‌ریویو و فایننشال‌تایمز بر این عقیده هستند که اقتصاد اشتراکی نام‌گذاری اشتباهی است. هاروارد بیزینس‌ریویو در این‌باره پیشنهاد داده که درست‌ترین عبارت برای اشاره به این مفهوم در جامع‌ترین حالت می‌تواند عبارت «اقتصاد دسترسی» باشد.
مفهوم اقتصاد اشتراکی در دنیا
هزاران سال است که مردم در جوامع مختلف دارایی‌هایشان را با یکدیگر به اشتراک می‌گذارند. ظهور اینترنت و استفاده از بیگ‌دیتا باعث شد تا صاحبان دارایی‌ها و افرادی که به‌دنبال این دارایی‌ها هستند، راحت‌تر یکدیگر را پیدا کنند. این نوع اقتصاد به افراد و گروه‌ها این امکان را می‌دهد تا از دارایی‌های کم‌مصرف خود کسب درآمد کنند. در اقتصاد اشتراکی می‌توان دارایی‌هایی را که بدون استفاده هستند، اجاره داد؛ مانند اتومبیل یا اتاق‌های اضافی خانه. در واقع دارایی‌های فیزیکی به‌عنوان خدمات به اشتراک گذاشته می‌شوند.
اولین اقتصاد اشتراکی آنلاین
ئی‌بی (eBay) به‌عنوان اولین ارائه‌دهنده اقتصاد اشتراکی، در سال 1995 راه‌اندازی شد. این مارکت‌پلیس آنلاین جهانی امکان خریدوفروش هر کالایی را برای افراد فراهم می‌کند. تا قبل از ئی‌بی، معمولاً افراد با فروش گاراژی (Garage Sale) کالاهای دست‌دوم را خریدوفروش می‌کردند. این روش محدودیت‌های بسیاری داشت. با راه‌اندازی ئی‌بی، یک پلتفرم شبانه‌روزی در اختیار مردم قرار گرفت تا کالاهایی را که می‌خواهند، با قیمت مناسب برای فروش قرار دهند و افرادی که به‌دنبال این کالاها هستند، به‌راحتی آنها را پیدا کنند.
شاید ئی‌بی هیچ شباهتی به شرکت‌های امروزی فعال در حوزه اقتصاد اشتراکی مانند ایربی‌ان‌بی و اوبر نداشته باشد، اما اولین اقدامی بود که در راستای ایجاد ارتباط میان فروشندگان و خریداران، آن هم بدون واسطه‌گری هیچ خرده‌فروشی، انجام شد.
اشتراک منازل هم به یکی از بزرگ‌ترین بخش‌های اقتصاد اشتراکی تبدیل شد و انحصار محل اقامت را که برای دهه‌ها در اختیار هتل‌ها بود، به چالش کشید. سال 2008 بود که کسب‌وکاری به نام ایربی‌ان‌بی به وجود آمد. ایده اصلی ایربی‌ان‌بی این بود که مردم بتوانند فضاهای داخل خانه‌شان را با یکدیگر به اشتراک بگذارند و به جای هتل‌ها، از این مکان‌ها استفاده کنند. چنین ایده‌هایی به‌سرعت رشد کرد و به یک کسب‌وکار پررونق تبدیل شد. دلیلش این بود که تنوع در انتخاب انواع مکان‌ها وجود داشت و همچنین این فضاها با قیمت‌های مختلف و مناسبی عرضه می‌شد.
اما فقط نحوه خرید و استفاده از ابزارها نبود که با آمدن اقتصاد اشتراکی تحت تأثیر و تغییر قرار گرفت؛ بلکه این اقتصاد جدید توانست شیوه کار کردن افراد را هم تحت تأثیر قرار دهد. در همان روزهای اولیه شکل‌گیری اقتصاد اشتراکی بود که ئی‌بی به کارآفرینان این امکان را داد تا با خریدوفروش مجدد محصولات، کسب‌وکاری را راه بیندازند و از محل سکونت‌شان به حجم وسیعی از خریداران جهانی دسترسی پیدا کنند. به همین دلیل پلتفرم‌های اقتصاد اشتراکی روند پیدا کردن مشاغل بالقوه، چه به‌صورت نیمه‌وقت و چه به‌صورت تمام‌وقت، را برای افراد راحت‌تر کردند.
اقتصاد اشتراکی در ایران
بهمن‌ماه 98 بود که دورهمی با نام «چای تلخ» با محوریت بررسی اقتصاد اشتراکی برگزار شد. رضا قربانی، رئیس هیئت‌مدیره راه پرداخت از جمله سخنرانان حاضر در آن دورهمی بود. او در راستای توصیف اقتصاد اشتراکی، ابتدا به خشونت حاکم و مرسوم در فضای کسب‌وکارها اشاره کرد که باعث شده بود این فضا به یک جبهه جنگ تبدیل شود و کسب‌وکارها هدفی نداشته باشند، جز از بین بردن رقیب.
بعد از این صحبت‌ها بود که قربانی، اقتصاد اشتراکی را عاملی دانست که خشونت حاکم در این فضا را از بین برده است. در همان برنامه حسین اسلامی، قائم‌مقام وقت کنسرسیوم ققنوس از تغییر سبک زندگی و حال خوب افراد گفت. از این گفت که طی دوره‌های مختلف یاد گرفته‌ایم با داشتن چیزی و با منفعت‌بردن از آن حال‌مان را خوب کنیم و حتی وقتی مالک چیزی بودیم، جرئت نمی‌کردیم آن را به کسی بدهیم؛ در حالی که بسیاری از آرزوهای ما با به‌اشتراک‌گذاری برآورده می‌شود. فناوری دارد به ما کمک می‌کند تا دوباره حال ما خوب شود.
در این راستا برای اولین‌بار در ایران کتابی با مضمون اقتصاد اشتراکی ترجمه و توسط انتشارات راه پرداخت منتشر شد. این کتاب به‌خوبی به پایان عصر استخدام و ظهور سرمایه‌داری مبتنی بر جمعیت در دنیا اشاره می‌کند. مهدی دریایی از مترجمان این کتاب است. او در همان دورهمی با اشاره به مهم‌ترین نکته در اقتصاد اشتراکی، یعنی بهره‌وری بالا، توضیح داد که اقتصاد اشتراکی دسترسی ما به منابع را افزایش داده و این فرصت را به ما می‌دهد تا دارایی‌هایی را که کمتر از آنها استفاده می‌کنیم، با دیگران به اشتراک بگذاریم. به گفته او اینترنت به وجود آمد تا غیرمتمرکزسازی را در جهان ایجاد کند، اما بعد از اینکه به یک سرویس‌دهنده متمرکز تبدیل شد، حالا ما در حال حرکت به سمت غیرمتمرکزها هستیم و این موضوع باعث می‌شود بسیاری از خدمات، گسترده‌تر و ارزان‌تر شود.
او در ابتدای کتاب اقتصاد اشتراکی از شکل‌گیری کسب‌وکارها و خدمات مبتنی بر اینترنت در دهه ۷۰ شمسی گفت که توانستند نحوه معاشرت و زندگی اجتماعی افراد را تغییر دهند. این روزها هم مفهوم اقتصاد اشتراکی علاوه بر دنیا، تحول جدی در ایران و در حوزه‌هایی مانند اجاره ملک و ویلا و استفاده از تاکسی و آژانس و حتی نحوه پیدا کردن نیروی کار ایجاد کرده است. رونق‌گرفتن بیشتر و بیشتر اقتصاد اشتراکی در همه جای دنیا یک چیز بسیار مهم را فریاد می‌زند و آن تغییر و بازتعریف مفهومی است به نام امنیت؛ عامل بازدارنده‌ای که باید برای توسعه این مدل، بازسازی می‌شد.
درست مانند سایر نقاط دنیا، در ایران هم کسب‌وکارهای متعددی توانستند در این حوزه و با جذب اعتماد مردم شکل بگیرند و رشد کنند. تا اسم اقتصاد اشتراکی در کشور می‌آید، واضح‌ترین نمونه‌هایی که به ذهن می‌رسد، شاید اسنپ، تپسی، دیجی‌کالا و دیوار باشد. اما در ایران هم درست مانند سایر نقاط دنیا، برای حوزه‌ها و کاربردهای مختلف، کسب‌وکارهایی شکل‌گرفته و فعال داریم؛ البته نه به آن گستردگی که در سایر نقاط دنیا وجود دارد، ولی به اندازه‌ای هست که بشود گفت ایران هم پتانسیل بسیار خوبی برای چنین کسب‌وکارهایی دارد.
اشتراک‌گذاری خودرو
اسنپ، تپسی، ماکسیم و کارپینو احتمالاً شناخته‌شده‌ترین کسب‌وکارهای فعال در این حوزه هستند که همه ما تابه‌حال تجربه استفاده از اینها را داشته‌ایم. استقبال از چنین فعالیت‌هایی و رشد کسب‌وکارهای موجود در این حوزه، باعث شد تا چندین نمونه مشابه از کسب‌وکارهایی که چنین خدماتی را در شهرهای مختلف ایران ارائه می‌دهند، افزایش یابد. با یک جست‌وجوی ساده در گوگل‌پلی می‌توانید درباره نمونه‌های مشابه؛ چه در تهران و چه در دیگر نقاط ایران اطلاعات بیشتری به دست آورید.
از دیگر کسب‌وکارهایی که در این حوزه وجود دارند، می‌توان به اپلیکیشن‌هایی مانند توربوتاکسی (مشهد، تربت‌جام و نیشابور)، داکسی (مشهد)، دینگ، پاکرو تاکسی، آنسی (رفسنجان)، فوری‌رو (البرز و یزد)، به‌همراه (سفرهای همزمان گروهی)، هیترو و غیره اشاره کرد.
کرایه خانه
با راه‌اندازی و شکل‌گیری ایده‌هایی مانند ایربی‌ان‌بی و کاوچ سرفینگ در دنیا، در ایران هم کم‌کم چنین فعالیت‌هایی شکل گرفت. سایت‌هایی مانند اتاقک، میزبون، کجارو، آپاسوئیت، میهمان‌شو، اسنپ‌روم، هاستلیاب، میزبان‌یاب، بوم‌گارد و غیره از جمله نمونه‌های ایرانی هستند که افراد می‌توانند با جست‌وجو در آنها، در مقصد مورد نظرشان اقامتگاه مد نظرشان را رزرو کنند.
فضای کار اشتراکی
در ایران فضاهای کار اشتراکی در کنار شتاب‌دهنده‌ها و اکوسیستم استارت‌آپی در حال توسعه هستند. این فضاها معمولاً برای رشد و توسعه استارت‌آپ‌ها شکل گرفته‌اند و میزبان استارت‌آپ‌ها، کارمزدی‌ها و دیگر افرادی هستند که نیاز به فضای کاری دارند. نمونه‌های متعددی در تهران، اصفهان، تبریز، مشهد، زنجان و کرمان شکل گرفته‌اند. در فضاهای کار مشترک، صندلی‌ها به‌صورت اختصاصی و اشتراکی و اتاق‌های اختصاصی اجاره داده می‌شود. در این فضاها، امکاناتی مانند اتاق جلسه، سالن کنفرانس، مینی‌کافه و اتاق استراحت برای خدمت‌رسانی به مشترکین موجود است.
فضاهای کار مشترک پارادایس‌هاب، زاویه، فینووا، تیوان، آبی سفید، رابینکس و کارمانا، حامی کسب‌وکار (میدون)، رایمون، رایکسب، پویتک، لندیما، هیوالند و غیره از جمله فضاهای کار مشترک در ایران هستند.
کراودفاندینگ
خیریه‌ها ابتدایی‌ترین شکل کراودفاندینگ در جوامع و همچنین در ایران هستند، اما سابقه کراودفاندینگ به شیوه مرسوم کنونی به سال ۱۳۹۳ و راه‌اندازی پلتفرم مهربانه برمی‌گردد. در سال ۱۳۹۴ و با مصوبه‌ای از طرف شورای عالی اشتغال، این امیدواری به وجود آمد که به‌زودی زیرساخت‌های قانونی برای راه‌اندازی پلتفرم‌های با مدل‌های دیگر ایجاد شود.
نسخه اولیه پیش‌نویس بالأخره در سال 1395 و با مشارکت بیش از ۱۰ وزارتخانه، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، سازمان بورس اوراق بهادار و نمایندگان بخش خصوصی طی چند جلسه تهیه و به هیئت‌مدیره سازمان بورس اوراق بهادار برای تصویب ارائه شد. اتفاق مهمی که در این مرحله افتاده بود، حذف مدل وام از نسخه تهیه‌شده بود؛ زیرا بانک مرکزی تمایلی به رگولاتوری این حوزه نشان نداده و از همکاری در تهیه دستورالعمل برای این مدل خودداری کرد.
در حال حاضر پلتفرم‌هایی از جمله دونیت، فاندوران، حامی‌جو، نیک‌استارتر، فاندینو، زیما، گندم، یوفاند، ایده‌هاب و… جزء پلتفرم‌های فعال حوزه کراودفاندینگ در کشور هستند.
خریدوفروش
در این حوزه، دیوار و شیپور احتمالاً جزء شناخته‌شده‌ترین‌ها هستند که به افراد این امکان را می‌دهند تا انواع کالاهای دست‌دوم و حتی نوی خودشان را برای معرفی و فروش به نمایش بگذارند. غول آمازون هم ابتدا کارش را در همین حوزه و فروش کتاب‌های دست‌دوم شروع کرد، اما حوزه کسب‌وکار کنونی‌اش هیچ شباهتی به شروع کارش در سال ۱۹۹۴ ندارد. اپلیکیشن دیوار با بیش از ۲۱ میلیون نصب در کافه‌بازار، بیشترین کاربر را میان اپلیکیشن‌های مشابه دارد.
بعد از دیوار، شیپور با بیش از پنج میلیون نصب توانسته به‌خوبی میان مردم جا باز کند. با اینکه برنامه‌هایی مانند دیوار و شیپور، تمامی حوزه‌ها را شامل می‌شوند، یکسری از برنامه‌ها تمرکزشان را صرفاً روی یک حوزه به‌خصوص قرار داده‌اند. برای مثال برنامه همراه‌مکانیک و بازار خودرو ایران تمرکزشان را روی خودرو قرار داده‌اند. یا اپلیکیشنی به نام دیجی‌ابزار حوزه ابزارآلات را پوشش می‌دهد و اپلیکیشن حامی، بستری است برای قرار دادن رایگان هدایای نو و دست‌دوم خودتان برای مؤسسات خیریه.
دانش و مهارت
اینترنت و مفهوم اقتصاد اشتراکی توانسته فرصت خوبی را برای افراد فنی و کسانی که در حوزه‌های مختلف دارای تخصص هستند، فراهم کند. یک بستر بردـ‌برد برای هر دو طرف ارائه‌دهنده و مصرف‌کننده ایجاد شده که به‌خوبی می‌توانند از آن استفاده کنند. در حوزه‌های مختلف، پلتفرم‌های شناخته‌شده‌ای وجود دارد؛ از جمله پونیشا (سفارش برنامه‌نویسی و طراحی)، کاریشه (ثبت پروژه و استخدام دورکار)، آی‌جاب، کارینو، کارتوشه، اسپارد (نظافت و خدمات منزل)، خدمات از ما، آچاره و غیره.
بخش آخر
از اقتصاد اشتراکی به‌عنوان راهی برای مبارزه با فقر و نابرابری در کشور یاد شده؛ اما برای پیشبرد و پیشرفت اقتصاد اشتراکی دو عامل اصلی وجود دارد؛ اعتماد و امنیت. در این میان کسب‌وکارهایی که نتوانند اعتمادسازی کنند، محکوم به نابودی و شکست خواهند بود. اعتماد لازمه و پیش‌شرط شکوفایی و رونق اقتصادی مشارکتی است. در این حوزه تنها چیزی که بین ارائه‌دهنده و مصرف‌کننده وجود دارد، صرفاً اعتماد است. این چیزی است که نظرسنجی‌های معتبر به آن رسیده‌اند و اخیراً هم PwC در نظرسنجی خود به این نتیجه رسیده که ۸۹ درصد مصرف‌کننده‌ها موافق‌اند که این عامل؛ یعنی اعتماد، عنصر اصلی شکل‌گیری این بازار است.
جدای از اعتماد، رگولاتوری و وجود نظارت در این حوزه هم مسئله مهم دیگر است. برای همه بخش‌بندی‌های حوزه اقتصاد اشتراکی در کشور، قوانین جامع و نوشته‌شده‌ای وجود ندارد. هر کدام از اینها اگر بلنگد، ضعف در این سیستم را ایجاد می‌کند و همین ضعف در پلتفرم‌های اقتصاد اشتراکی است که باعث شده ۶۸ درصد کل تجارت الکترونیکی ایران از طریق پلتفرم‌های نرم‌افزاری ایرانی، صورت نپذیرد؛ بلکه از طریق شبکه‌های اجتماعی عمدتاً خارجی انجام شود.
نویسنده / مترجم
محدثه دهباشی
