دردسرهای یک لایحه 10 ساله / عملکرد ضعیف نظام مالیاتی در بانک اطلاعاتی، لایحه مالیات بر ارزش افزوده را مسکوت گذاشته است

لایحه مالیات بر ارزش افزوده سه سال پیش توسط دولت به مجلس تقدیم شد و در کمیسیون اقتصادی مجلس مورد بازبینی و بررسی قرار گرفت. حالا طبق گفته نمایندگان گزارش نهایی این لایحه آماده شده و قرار است طی دو هفته آینده در صحن مطرح شود.

شاید یکی از دلایل جدی‌ شدن این طرح پس از دو سال به شرایط سخت اقتصادی در کشور برگردد. احتمالاً فشارهای هزینه‌ای و درآمدی بر بودجه دولت بیشتر از سال‌های قبل است و با توجه به اینکه مجرای اصلی درآمدی دولت بعد از صادرات نفت، «مالیات» است، ممکن است تمرکز و فشار بیشتری هم روی آن اعمال شود.

 

سهم 35 درصدی درآمد دولت از مالیات در سال 1397

در کشورهای توسعه یافته مالیات نقش اصلی را در تأمین بودجه دولت ایفا می‌کند، از این رو نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی در برخی از این کشورها تا ۴۵ درصد نیز می‌رسد. در ایران نیز با تغییر مکانیزم محاسبات مالیاتی و تقویت اطلاعات دولت، نرخ بالایی از بودجه سالانه کشور به درآمدهای مالیاتی اختصاص پیدا کرده است، برای مثال 22 درصد افزایش درآمد مالیاتی در لایحه بودجه 1396 نسبت به سال قبل به چشم می‌خورد و در سال 1397 نیز 35 درصد از درآمد دولت از مالیات بود.

طبق گفته رئیس کل سازمان امور مالیاتی کشور نیز در سال جاری 113 هزار میلیارد تومان مالیات اخذ شده که حدود 50 هزار میلیارد مالیات بر ارزش افزوده و مابقی عملکرد است. همچنین نزدیک به 20 هزار میلیارد تومان از شهرداری‌ها عوارض دریافت شده است.

 

سرگذشت 10 ساله مالیات بر ارزش افزوده

ارزش افزوده اختلاف بین ارزش کالاها و خدمات فروخته شده با ارزش کالاها و خدمات خریداری شده است . به بیان ساده مالیات بر ارزش افزوده مالیاتی است که خریدار هنگام خرید کالا و خدمات به فروشنده می‌پردازد و فروشنده نیز باید در دوره‌های زمانی مشخص آن را به دولت و سارمان امور مالیاتی پرداخت کند.

مالیات بر ارزش افزوده اولین بار حدود یک قرن پیش و طی جنگ جهانی اول در کشور آلمان پایه‌ریزی شد. بیش از نیم قرن نیز از گسترش و فراگیری اجرای آن در دنیا سپری شده است؛ به‌طوری که در سال ۲۰۱۷ میلادی حداقل ۱۶۵ کشور دنیا نظام مالیات بر ارزش افزوده را اجرا کرده‌اند.

در ایران نیز از سال 1387 مالیات بر ارزش افزوده اجرا می‌شود و اکنون این پایه مالیاتی به یکی از مهم‌ترین اجزای منابع عمومی دولت و درآمدهای مالیاتی کشور تبدیل شده است. به علاوه منابع حاصل از این محل یکی از مهم‌ترین منابع درآمدی شهرداری‌ها و دهیاری‌هاست.

در سال‌های اجرای قانون مالیات بر ارزش افزوده سازمان امور مالیاتی و مؤدیان مالیاتی با مسائل و چالش‌های مختلفی روبه‌رو بوده‌اند که تلاش شده با صدور بخشنامه‌ها و آیین‌نامه‌های متعدد از سوی سازمان امور مالیاتی این موانع برداشته شود. اما این قانون همچنان مشکلاتی دارد. متن قانون مالیات بر ارزش افزوده را می‌توانید در این لینک ببینید.

سال 13۹۲ سال پایانی اجرای آزمایشی مالیات بر ارزش افزوده بود اما با توجه به تاکید برنامه پنجم توسعه بر استمرار این قانون، دریافت این نوع مالیات همچنان به صورت آزمایشی ادامه یافت.

ببینید: دلایل اصلی ناکامی‌های سیاست مالیات ارزش‌افزوده چیست؟

 

لایحه ناکام در مجلس

نیمه اول سال 1397 قرار بود لایحه اصلاح قانون مالیات بر ارزش افزوده به صحن علنی مجلس برود و مورد بررسی و تصویب قرار گیرد. محمدرضا پورابراهیمی، رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس در اردیبهشت‌ماه سال گذشته، اوایل تابستان را زمان اجرای این لایحه عنوان کرده و گفته بود: «در طول بیش از یک سال کار کارشناسی در کمیته مالیاتی کمیسیون اقتصادی، جمع‌بندی آن در ۳۰ محور اساسی با احصاء اصلی‌ترین مشکلات بخش تولید از اتاق‌های اصناف، بازرگانی، تعاون و فعالان اقتصادی به انجام رسید که مبنای تصمیم‌گیری ما در این اصلاحات شد. خوشبختانه این اصلاحات با نظر دولت، اتاق‌ها و دستگاه‌های اجرایی در کمیته مالیاتی جمع‌بندی شده که پس از تصویب در صحن اوایل تابستان در مرحله اجرا قرار می‌گیرد که امیدوارم این قانون کمک زیادی به رونق تولید کند.»

در اظهار نظر دیگری که از پورابراهیمی در شهریور ماه سال 1397 منتشر شد، اواسط شهریور زمان ارسال قانون اصلاح شده مالیات بر ارزش افزوده به صحن مجلس اعلام شده بود. علیرغم این وعده‌ها، این لایحه طی سال گذشته نتوانست به صحن علنی مجلس راه یابد.

 

مالیات بر ارزش افزوده را فدای افزایش هزینه‌های تولید نکنیم

17 اردیبهشت‌ماه 1398 بود در نشست علنی مجلس با کلیات طرح مالیات بر ارزش افزوده موافقت شد. هرچند مخالفانی نیز داشته است. برخی نمایندگان مخالف از گران شدن کالاهای اساسی و غیراساسی با تصویب این لایحه گفته‌اند و برخی دیگر نیز بیان کرده‌اند که در صورت تصویب نهایی این لایحه اختیارات شوراهای روستاها، شهر و شهرداری‌ها گرفته شده و به دستگاه‌های دولتی واگذار می‌شود.

ببینید: از دید نمایندگان مجلس تصویب لایحه مالیات بر ارزش افزوده چه تاثیری روی اقتصاد می‌گذارد؟

وحید شقاقی شهری، کارشناس اقتصادی و استاد دانشگاه تهران در گفت‌وگو با راه پرداخت با بیان اینکه در همه جای دنیا مالیات بر ارزش افزوده وجود دارد و یک منبع درآمد برای دولت است، گفت: «طرح این مسائل حاشیه‌ای مانند گران شدن کالا با تصویب لایحه مالیات بر ارزش افزوده برای فرار از شفافیت و توسعه نظام داده‌ای و اطلاعاتی است. طبیعتا هرچقدر شفافیت بیشتر شود، می‌تواند به رقابتی شدن فضای تولید کمک کند. از طرفی درآمدهای پایداری نیز نصیب دولت می‌شود که می‌تواند با آنها به بازتوزیع ثروت، اداره کردن اقتصاد و عدم اتکای درآمدهای نفتی کمک کند. حتی دولت می‌تواند برای بخشی از تولیدات که احتمال می‌دهد، افزایش هزینه داشته باشند، دوره‌ای را برای معافیت مالیاتی آنها در نظر بگیرد.»

او با اشاره به اینکه اساساً دولت باید از پروسه تولید، مالیات بگیرد، توضیح داد: «این درست است که اگر دولت وارد فرایند اخذ مالیات بر ارزش افزوده شود، ممکن است هزینه‌های تولید نیز بالا ‌رود ولی ما نمی‌توانیم اصل این موضوع را فدای افزایش هزینه‌های تولید کنیم. مالیات بر ارزش افزوده اصلی در دنیا است که موجب بازتوزیع ثروت و درآمد پایدار برای دولت می‌شود. از سوی دیگر اگر دولت نتواند مالیات بر ارزش افزوده را اخذ کند، مجبور است پول چاپ کند که این هم به نوعی تورم‌زا است و بر دوش مصرف‌کننده تورم سنگینی خواهد کرد.»

شقاقی ادامه داد: «ما باید به سمت توسعه پایه‌های مالیاتی و نظام مالیات‌محور برویم که شفافیت را ایجاد کند. این امر موجب کاهش رانت، فساد و رشوه می‌شود و کاهش این موارد به‌تبع می‌تواند هزینه‌های تولید را کاهش دهد.»

 

ضعف در بانک‌های اطلاعاتی نظام مالیاتی باعث توقف لایحه مالیات بر ارزش افزوده در مجلس شده است

شقاقی در پاسخ به این سوال راه پرداخت مبنی بر اینکه دلایل توقف طرح مالیات بر ارزش افزوده در مجلس، چیست؛ گفت: «مالیات بر ارزش افزوده به منزله مالیات بر مصرف است و از مصرف‌کننده مالیات گرفته می‌شود. در هر پروسه‌ای که ارزش افزوده‌ای اضافه می‌شود، باید مالیات نیز پرداخت شود، در حالی‌که به‌دلیل ضعف بانک اطلاعاتی در کشور، مالیات بر ارزش افزوده از مصرف‌کننده نهایی گرفته می‌شود. اما در کشورهای دیگر ما مالیات بر مصرف و ارزش افزوده داریم که دو اصطلاح متفاوت است. به‌طور مثال در کشور ترکیه مالیات بر مصرف به این معنی است که مصرف‌کننده به میزان مصرف خودش مالیات می‌دهد که یک نوع مالیات تصاعدی است؛ یعنی مصرف‌کننده هرچقدر بیشتر مصرف کند، بیشتر مالیات پرداخت می‌کند. اما مفهوم مالیات بر ارزش افزوده این است که ما کالایی را تولید می‌کنیم و در هر پروسه‌ای از تولید که ارزش افزوده‌ای اضافه می‌شود، باید مالیات دهیم.»

او ضعف نظام آماری اطلاعاتی و نبود بانک‌های اطلاعاتی در بدنه تولید را دلیل توقف و سکوت نظام مالیاتی برای این طرح دانست و توضیح داد: «ما در اقتصاد ایران مالیات بر ارزش افزوده را از مصرف‌کننده می‌گیریم و مشابه مالیات بر مصرف شده است. به‌دلیل نبود بانک‌های اطلاعاتی در مجلس این طرح همچنان متوقف شده و خروجی از آن دیده نشده است. طبیعتا باید این طرح در مجلس نهایی و بانک‌های اطلاعاتی مشخص می‌شد و تولیدکنندگان در پروسه تولید، مالیات را پرداخت می‌کردند.»

 

چرا نرخ مالیات بر ارزش افزوده در ایران پایین است؟

طبق گزارش سازمان امور مالیاتی، اولین نرخ مالیات بر ارزش افزوده سه درصد (شامل ۱.۵ درصد مالیات و ۱.۵ درصد عوارض) تعیین و در قانون برنامه پنجم توسعه مقرر شد، نرخ مذکور سالانه معادل یک واحد درصد افزایش یابد. پس از آن این نرخ در سال ۱۳۹۴ با احتساب یک درصد مالیات سلامت به ۹ درصد (شامل ۵ درصد مالیات ارزش افزوده، یک درصد مالیات سلامت و ۳ درصد عوارض شهرداری) رسید و تاکنون چهار سال است که بدون تغییر بوده است.

متوسط نرخ استاندارد مالیات بر ارزش افزوده در کشورهای عضو اتحادیه اروپا در زمان معرفی حدود ۱۶ درصد بوده است، در ۲۱ درصد از کشورهای مذکور (۶ کشور از ۲۸ کشور) بیش از ۲۰ درصد، در ۳۹ درصد از آنها (۱۱ کشور از ۲۸ کشور) بین ۱۵ الی ۲۰ درصد، در ۱۸ درصد بین ۱۰ الی ۱۵ درصد و در مابقی نرخ‌های ۱۰ و کمتر از ۱۰ درصد بوده است) که این نرخ در سال ۲۰۱۷ به ۲۱.۳ درصد افزایش یافت. کمترین نرخ مربوط به لوکزامبورگ و بیشترین نرخ مربوط به مجارستان است. شایان ذکر است در مجموع در سال ۲۰۱۷، نرخ مالیات بر ارزش افزوده در ۶ کشور از ۲۸ کشور ۲۱ درصد، در ۱۱ کشور بالاتر از ۲۱ درصد، در ۶ کشور ۲۰ درصد و در ۵ کشور نیز پایین‌تر از ۲۰ درصد است.

این در حالی است که در ایران و با گذشت حدود 10 سال از اجرای مالیات بر ارزش افزوده کمترین نرخ‌های موجود در جهان قرار دارد. شقاقی در این باره به راه پرداخت توضیح داد: «نسبت درآمدهای مالیاتی به تولید در ایران بین 6 تا 8 درصد است که در کشورهای توسعه‌یافته بالای 25 درصد است. ما متاسفانه به دلیل عدم شفافیت نمی‌توانیم پایه‌های مالیاتی را تعریف کنیم. به همین دلیل به نفت پناه می‌بریم و از سوی دیگر هم تحریم‌های نفتی به منبع درآمدی ما فشار می‌آورد.»