پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
دکتر محمدرضا جمالی مدیرعامل شرکت نبض‌افزار مهمان دیشب برنامه زنده اینستاگرام رضا قربانی بود. قربانی مهمانش را فرد دقیق و نکته‌سنجی معرفی کرد که هیچ‌وقت از کنار مسائل ساده رد نمی‌شود و قرار شد در همین برنامه با همین نگاه دقیقی که دارد وضعیت نظام پرداخت کشور را بررسی کند. گفتگوی تقریبا یک ساعته‌ای که بینش پای مسائلی چون ابزارهای پرداخت، آمارو ارقام اشتباه، توسعه نامتوازن، کارت اعتباری، فلسفه وجودی سیستم پرداخت و فناوری‌زده شدن ما و همچنین نیاز به داده‌های عظیم و جای خالی مدلسازی و شبیه‌سازی در تصمیم‌سازی‌ها و تصمیم‌گیری‌ها هم به میان کشیده شد.
هیچ مستندی از سیستم پرداخت ایران در دنیا وجود ندارد
گفتگو با مطرح شدن ترکیب نادرست «نظام پرداخت» شروع شد؛ چیزی که به عقیده جمالی ترکیب نادرستی است و کلمه «نظام» که در ابتدای این ترکیب هم قرار گرفته برایش بسیار آزاردهنده است و بر این باور است که هرجا کلمه «نظام» بوده و به ترکیبی اضافه شده، خاطره خوبی رقم نزده است. در ادامه جمالی از نبود هیچ سپیدنامه و مستندی از سیستم پرداخت کشور گله کرد و اینکه برخلاف کشورهای دیگر چنین چیزی از سیستم پرداخت ما در دنیا وجود ندارد. او بسیاری از کشورها را مثال زد که با یک جستجوی ساده درباره وضعیت پرداختشان، مستنداتی پیدا می‌شود که به خوبی وضعیت سیستم‌های پرداخت الکترونیکی، مدرن، سنتی و جایگاه ارزهای رمزنگاری‌شده، اپراتورها و نقش آنها در پرداخت‌های خرد کشورشان به خوبی مشخص شده است.
با مثالی از آفریقای جنوبی بحث ادامه پیدا کرد. این کشور هر پنج سال یکبار برای پنج سال آینده‌اش مستندی ارائه و چهارچوب‌هایش را مشخص می‌کند؛ اما اینجا به این صورت نیست. جمالی در توضیح بیشتر در این باره گفت: «ما مشکلات زیادی در بخش اپراتورها داشتیم که می‌خواستند وارد صنعت پرداخت شوند و می‌توانستند بار زیادی از هزینه پرداخت‌های خرد را از دوش بانک‌ها و اقتصاد کشور بردارند اما بانک مرکزی و سیستم پرداخت کشور اجازه این کار را به آنها نمی‌داد در حالی که همین الان اگر مستند 2015 آفریقای جنوبی را بخوانید، می‌بینید به‌خوبی جایگاه اپراتورها را مشخص کرده‌اند. جایگاه بانک‌ها و حتی ابزارها هم مشخص شده است.»
بحث ابزارهای پرداخت که مطرح شد، جمالی اشاره‌ای به صحبت‌های عبدالناصر همتی در مجلس کرد و معتقد بود آمارهایی که رئیس بانک مرکزی در رابطه با وضعیت پرداخت‌های سنتی کشور و ابزار سکه و اسکناس ارائه می‌داد با واقعیت جور درنمی‌آمد؛ درست مانند آماروارقامی که از تعداد کارت‌های صادرشده در کشور ارائه می‌دهند. جمالی می‌گوید در آماری که توسط بانک مرکزی ارائه می‌شود تعداد کارت‌های صادرشده از سال 1380 هم حساب و گفته می‌شود که 400 میلیون کارت در کشور وجود دارد درحالی‌که تعداد کارت‌های فعال در کشور 80 میلیون کارت است.
در گفتگوی میان رضا قربانی و محمدرضا جمالی به دو محوری اشاره شد که سیستم پرداخت کشور باید به آن توجه کند. محور اول این است که این سیستم باید از اجرا و فناوری بیرون بیاید. اینطور به نظر می‌رسد که هرموقع مستند یا کاری انجام می‌شود در عمل به یک فناوری خاص وابسته است و هیچ‌وقت به صورت یک زیرساخت انتزاعی قوانینش گفته نشده و مصداق‌هایش با فناوری مطرح نشده است. محور دوم اشاره‌شده این است که سیستم پرداخت کشور از فاز تنظیم‌کنندگی و نظارت خارج است و نظارت واقعی صورت نمی‌گیرد و ابزار و دانش آن هم وجود ندارد.
در کنار اشاره به محورهای قابل‌توجه در سیستم پرداخت، بد نیست که اشاره‌ای هم به پرداخت‌های خرد در کشور شود. به گفته جمالی هیچ‌وقت ساختار حاکمیتی به این شکلی که در ایران حاکم است در هیچ جای دیگر حاکم نیست و این حوزه یا دست بخش خصوصی است یا با ابزارهای سنتی صورت می‌گیرد. از طرف دیگر به کارت اعتباری هم به عنوان یک ابزار قابل‌توجه و مهم در سیستم پرداخت دیگر کشورهای دنیا اشاره شد که این ابزار چه در کشورهای در حال توسعه و چه در کشورهای توسعه‌یافته وجود دارد اما در کشور ما به صورت درست این ابزار ایجاد نشده است.
با مدل کسب و کار غلط در سامانه‌های پرداخت کشور از رگ گردن سیستم بانکی و اقتصاد کشور پول خارج می‌کنیم
با اشاره به ابزارهای پرداخت بحث توسعه نامتوازن مطرح می‌شود. کارت‌های پلاستیکی نقدی اینجا توسعه پیدا کردند و در مقابل سکه و اسکناس به نوعی از ابزارهای پرداخت حذف شده‌اند و این حذف به ایجاد توسعه در کشور تعبیر می‌شود غافل از اینکه کنار گذاشته شدن ابزاری از فرایند پرداخت به دلیل توسعه نامتوازن است. در دنیا ابزارهایی ماند سکه، اسکناس، کارت اعتباری، ACH و RTGS و چک وجود دارد. حاکمیت نقطه صفر و فرایند تسویه را برعهده می‌گیرد و بقیه میدان در دست بانک‌ها و بخش خصوصی است.
در اینجا ما ابزار کارت را داریم که می‌توان پرداخت‌هایی از 100 تومان تا 50 میلیون تومان را با آن انجام داد اما مدیرعامل نبض‌افزار می‌گوید که 80 درصد تراکنش‌هایی که با کارت انجام می‌شود زیر 25 هزار تومان و تراکنش‌های یک میلیون تومان به بالا هم زیر یک درصد است. او می‌گوید سکه و اسکناس در کشور تضعیف و خیلی از کسب‌وکارها نابود شده است و از طرف دیگر از هزینه بسیار زیادی که پرداخت‌های خرد به سیستم بانکی تحمیل می‌کنند، گله دارد و می‌گوید: «چیزی که وظیفه حاکمیت بوده بر دوش بانک‌ها انداخته شده است. برای مثال در خودپردازها وقتی شما از خودپرداز یک بانک دیگر پول برداشت می‌کنید، 2400 تومان کارمزد دارد. باید دقت کنیم پول را از کجا می‌گیریم. ما داریم از رگ گردن سیستم بانکی و اقتصاد کشور پول خارج می‌کنیم و این موضوع به شدت در ترازنامه بانک‌ها تاثیرگذار است. مدل بانکداری جدید دنیا، مدل دهه 80 و 90 میلادی نیست که با نر‌خ‌های 20 و 28 درصدی کشورهای اروپایی و آمریکایی همراه باشد. این مدل تغییر کرده و در همه دنیا ابزارهای پرداخت ابزاری شده برای درآمدهای غیرمشاع بانک‌ها تا هم هزینه‌هایشان را تامین کنند و هم از شبکه‌ای که ایجاد کردند به صورت اشتراکی استفاده کنند. درصورتی که این ابزارها توسط بانک مرکزی به خوبی پیاده‌سازی نشده است.»
یک جاهایی هم اصلا ابزاری توسعه داده نشده؛ برای مثال کارت‌های اعتباری. این کارت‌ها ابزار بسیار خوبی برای تامین مالی کسب‌وکارهای کوچک و متوسط هستند؛ کسب‌وکارهایی هنگام رکود بیشترین ضرر را متحمل می‌شوند. در ادامه جمالی به پروژه‌ای که شرکت طی دو سال اخیر روی آن کار می‌کند اشاره کرد و گفت: «یکی از ابزارهایی که طی دو سال اخیر روی آن کار می‌کنیم کارت اعتباری روستایی است. حتی کارت اعتباری معمولی هم به درد افراد ساکن روستا نمی‌خورد. ما در تلاشیم تا چنین ابزاری را با کمک سامانه‌هایی مانند سککوک و بانک‌هایی مثل پست بانک و نهادهایی مثل بنیاد علوی ایجاد کنیم تا وضعیت بهتری پیدا کنیم.»
طراحی‌های نادرست و ایجاد سازمان پنهان
در ادامه گفتگوی زنده اینستاگرامی رضا قربانی با مدیرعامل نبض‌افزار، بحث سازمان پنهان و دلیل شکل‌گیری آن مطرح شد. به گفته قربانی مسائلی که با آنها مواجهیم ریشه در راه‌حل مسئله قبلی دارد. یعنی راه‌حلی آوردیم و مسئله‌ای را حل کردیم و در عوض مسائل بزرگتر و پیچیده‌تر بعدی از دل راه‌حل ارائه‌شده، به وجود می‌آیند که به اصطلاح به آن «سازمان پنهان» می‌گوییم. از طرف دیگر بحث شاخص‌های غلطی که در کشور وجود دارد هم هست. بورس مثال خوبی برای اینجور شاخص‌ها است. همه می‌دانند شاخص بورس که رو به بالا است هیچ نشانه‌ای از توسعه‌یافتگی ایران ندارد و این موضوع تاثیر افزایش قیمت دلار است که خودش را در شاخص بورس نشان می‌دهد. اما هستند کسانی که معتقدند افزایش شاخص بورس نشان از توسعه‌یافتگی اقتصاد ایران دارد. همچنین پرداخت خرد و عدم توسعه ابزارهای پرداخت مناسب مانند کیف پول خرد و تعلل در استفاده از این ابزارها باعث شده که دیگر فناوری برخی از این ابزارها شاید منسوخ شده باشد.
با بازشدن این مسائل، جمالی بحث فلسفه را مطرح می‌کند که تا درست ندانیم فلسفه چیزی چیست نمی‌توانیم آن را به خوبی اجرا کنیم. او برای روشن شدن بیشتر این موضوع می‌گوید: «فلسفه سیستم‌های پرداخت چیست؟ فلسفه یعنی آن چیز چرا در کل وجود دارد و جایگاه آن در کل چیست و دوم اینکه خودش چیست؟ ما اول باید جایگاه سیستم‌های پرداخت را در اقتصاد در نظر بگیریم که چیست؟ ما مجموعه‌ای از ابزارها داریم. بحث فلسفه اینها خیلی مهم است. مانند سکه و اسکناس. موضوعات موقتی مانند ویروس کرونا گذری است و تمام می‌شود و باید گفت که تا سال 2050 همچنان سکه و اسکناس خواهیم داشت و حتی تا سال 2030 دستگاه‌های خودپرداز به اوج استفاده‌شان می‌رسند. وقتی ما به فلسفه این ابزارها توجه نکنیم مشکل پیدا می‌کنیم. در کل نظام‌های پرداخت ما باید تمام ابزارهایی که وجود دارد را بومی‌سازی و شخصی‌سازی کند. آقای همتی از هزینه بالای سکه و اسکناس می‌گوید. برای مثال شما بخواهید هفت میلیارد اسکناس چاپ کنید که هزینه هر کدام 200 تومان است در کل می‌شود 1400 میلیارد تومان در حالی که ما در حال حاضر 15 هزار میلیارد تومان هزینه کارمزدها را داریم.»
مدیرعامل نبض‌افزار با اشاره به اینکه همیشه هزینه تمام‌شده به مردم تحمیل می‌شود، می‌گوید که وقتی سامانه‌ای درست طراحی نمی‌شود، سازمان پنهان به وجود می‌آید و هزینه فرایند اصلاحی برای آن خیلی بیشتر از طراحی اولیه خواهد بود. او صحبت‌هایش را با مثال رمز دوم پویا ادامه می‌دهد که با این طرح به شدت مشکل دارد و نمی‌داند براساس چه پروتکلی طراحی شده و برچه اساسی ادعا می‌شود روش درست‌تری است!
صندوق مشاع در چه وضعیتی است؟
سوال دیگری که در این گفتگو پرسیده شد، صندوق مشاع و وضعیت آنها بود که به گفته جمالی این صندوق هنوز هم وجود دارند ولی کسی نمی‌داند که چقدر پول در آن وجود دارد. او از زمانی گفت که حجم این صندوق با وجود حجم نقدینگی 400 هزار میلیارد تومان در کشور، به 1500 میلیارد تومان رسیده بود که با مکانیزم‌هایی که برایش تعریف شده بود، در عمل پول صندوق از بین رفت و حالا باتوجه به حجم نقدینگی دو هزار هزار میلیارد تومان کسی نمی‌داند چقدر پول در صندوق وجود دارد و بانک مرکزی هم مشخص نکرده است چرا برای هر تراکنش برداشت وجه شتابی 15 صدم درصد کارمزد به این صندوق واریز می‌شود.
در کنار این مسائل، اشاره‌ای هم به وضعیت بیمه‌ها و بورس‌گردانی بانک‌ها شد که به نظر جمالی اگر بیمه‌ها در بانک‌ها سرمایه‌گذاری می‌کردند و بانک‌ها هم کار بانکداری‌شان را می‌کردند و بورس هم کار شرکت‌داری‌اش را انجام می‌داد و به عبارتی هر کسب‌وکاری در جای مناسب خودش قرار داشت و نقدینگی و تولید نقدینگی چه به صورت درون‌زا و چه به صورت برون‌زا در سیستم بانکی از بین می‌رفت، به طور مسلم وضعیت بهتری را شاهد بودیم. به گفته او ابزارهای پرداخت و تامین مالی و بانکی باید به‌گونه‌ای اصلاح شوند که جریان و سرعت گردش نقدینگی را در کسب‌وکارها و شریان‌ها و مویرگ‌های اقتصاد کشور بهبود دهند.
بیگ‌دیتا و آینده‌نگاری برمبنای دیتا
باتوجه به اینکه نبض‌افزار یک شرکت فعال در حوزه فناوری‌های قانون‌گذاری محسوب می‌شود، از جمالی پرسیدیم که نظرش درباره دیتا به طور کلی و همینطور آینده‌نگاری بر مبنای آن چیست. در رابطه با سامانه‌های کنونی اگر بخواهیم درک مناسبی داشته باشیم راهی جز تحلیل داده نداریم. الان پیچیدگی‌ها بسیار زیاد شده است و همچنین انواع دیتاها هم بسیار زیاد شده که می‌توان از این داده‌ها هم برای تصمیم‌گیری و هم در بهبود استفاده کرد. جمالی چین را نمونه خوبی می‌دانست که توانست با استفاده از همین دیتاها و پروتکل‌ها ویروس کرونا را تاحدود زیادی کنترل کند.
به نظر جمالی آینده در داده است و البته در کنارش روی بحث مدلسازی هم تاکید بسیاری کرد. به گفته او ما خیلی کم به سمت مدلسازی رفتیم درصورتی که خیلی جاها باید با مدلسازی مسائلمان را حل کنیم و البته دانشش هم در کشور کم است. او از تجربه خودشان در رابطه با مدلسازی گفت: «چند وقت ما یک کار مدلسازی انجام دادیم و گفتیم که تعداد نفراتی که در ایران تا 25 فروردین به کرونا مبتلا می‌شوند به حدود 80 هزار نفر می‌رسد و اتفاق هم افتاد. با سه روز تفاوت توانستیم درست پیش‌بینی کنیم و حتی پیش‌بینی ما برای کشور ایتالیا هم درست از آب درآمد. زمانی هم که تحلیل داده را انجام دادیم ایران و ایتالیا کمتر از 20 هزار مبتلا و چین حدود 80 هزار مبتلا داشت و گفته بودیم مدل رشد ایران و ایتالیان برعکس چین، نمایی است و نباید فکر کنیم به راحتی می‌توانیم کنترل کنیم. داده و روندش بسیار مهم است. این رویکرد باید ادامه پیدا کند و ما هرچه از دیتا و این ابزارها فاصله بگیریم در عمل درک ما کمتر می‌شود. متصل کردن نادرست این سامانه‌ها به هم پیچیدگی را بیشتر می‌کند. الان ما داریم بورس را به بیمه و بیمه را به بورس و بانک را به اینها وصل می‌کنیم آنهم بدون اینکه مدلسازی مناسبی انجام دهیم. وصل کردن اینها به این صورت و بدون تحلیل و داشتن مدل و بدون در نظر گرفتن فلسفه و مدلسازی فقط یک خودکشی است که ما داریم انجامش می‌دهیم.»
با حذف صفر از پول ملی نه موافقم نه مخالف
در آخر هم بار دیگر بحث کارت‌های اعتباری و وام‌های خرد مطرح شد. با اینکه به طور معمول در بحران‌ها کسب‌وکارهای کوچک و متوسط نابود می‌شوند و این ابزار می‌تواند وسیله مناسبی برای تامین مالی آنها باشد ولی هم کارت اعتباری راه نیفتاده و هم وام‌های خرد روی هوا مانده و تکلیفش مشخص نیست. شاید به نظر برسد که مانع اصلی در شکل‌گیری کارت‌های اعتباری بحث اعتبارسنجی باشد اما جمالی معتقد است که اعتبارسنجی این فرایند مشکلی نیست که نتوان حل کرد.
نظام پرداخت ما هرموقع روی این موضوع کار کرده آن را به صورت وام در نظر گرفته و یکی از مسائلی که متاسفانه در سیستم بانکی ما و بانک مرکزی اتفاق افتاده این است که تورم 28 درصد و هزینه تمام شده پول 24 درصد را پذیرفته و به اعتقاد جمالی حاضر هم نیست آن را تغییر دهد. این موارد خیلی مشکل ساز است. جای کارت اعتباری در این شرایط خیلی خالی است و کار اعتبارسنجی به درستی در کشور صورت نگرفته و به طور مسلم این توسعه نامتوازن تا زمانی که یک بازسازی درست انجام ندهیم، ادامه خواهد داشت. جمالی درخصوص این بازسازی حذف چهار صفر از پول ملی را مثال زد که البته با این اقدام نه موافق است و نه مخالف اما درصورتی که به درستی انجام شود، نگاه مثبتی به آن دارد؛ یعنی اینکه سکه‌های ریز زده شود و بسته اصلاحات ساختاری نظام‌های پرداخت و مدل درآمد بانک‌ها همراه با حذف صفر صورت گیرد و حتی همزمان بودن اینها می‌تواند به کاهش تورم هم کمک کند.
