پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
با فرهنگ‌سازی چه‌کارهایی نمی‌توان انجام داد؟
بعضی مفاهیم را در این سال‌ها برخی به حدی بد استفاده کردند که فقط باید از آنها فرار کرد؛ نمونه‌اش همین فرهنگ‌سازی. اوضاع جوری شده که باید بگوییم هر جا واژه فرهنگ‌سازی را شنیدید سریعا فرار کنید. مثلا مردم سال‌هاست که رمز کارت‌های بانکی خودشان را به مغازه‌دارها می‌گویند و برای درمان این معضل برخی می‌گویند باید فرهنگ‌سازی کرد! جل‌الخالق! همه می‌دانند که فرهنگ‌سازی جواب نمی‌دهد. سال‌هاست که دیگر جواب نمی‌دهد. تنبیه هم جواب نداده و نمی‌دهد. اگر قرار بر تنبیه بود که به قول پروین اعتصامی «گفت: باید حد زند هشیار مردم، مست را / گفت: هوشیاری بیار، اینجا کسی هشیار نیست». بعید می‌دانم در بسیاری موقعیت‌ها حتی رئیس‌کل بانک مرکزی هم بتواند از دادن رمزش به مغازه‌دار خودداری کند. حالا با فرهنگ‌سازی چطور از مردم می‌خواهیم کاری نشدنی انجام دهند؟
وقتی مغازه‌داری رمز می‌خواهد چه تنبیهی در انتظارش است؟
شاپرک ۴ دسته تخلف را معرفی کرده است که پذیرندگان ممکن است انجام دهند. دسته چهارم تخلف‌ها توسط مراجع قضایی و انتظامی پی گیری می‌شود و سه دسته اول در سطح شاپرک. شاپرک برای خطاهای سه دسته اول مدت زمانی سرویس را محدود یا قطع می‌کند. پرسیدن رمز در تخلفات دسته دوم قرار دارد و در صورت مشاهده توسط نمایندگان شاپرک بسته به این که تخلف برای بار اول انجام شده یا دفعات بیشتر، سرویس به مدت یک هفته تا یک سال قطع می‌شود. اگر پذیرنده‌ای باعث شود اعتماد مردم به شبکه پرداخت خدشه دار شود بین ۶ ماه تا ۳ سال دسترسی‌اش به شبکه پرداخت قطع می‌شود. این که برخی رمز کارت‌های بانکی را می‌گیرند می‌توان مصداق بی‌اعتماد کردن مردم به شبکه بانکی دانست.
اما چه مواردی منجر به محدود شدن مجوز فعالیت پذیرندگان در استفاده از ابزارهای پذیرش می شود؟ برخی از موارد را در ادامه بررسی می‌کنیم:
1. قرارگرفتن دستگاه کارتخوان به نحوی که هنگام انجام عملیات پرداخت برای مشتری (دارنده کارت) قابل دسترسی و رؤیت نباشد.
2. عدم ارائه رسید به مشتری در تراکنش‌هایی که ارائه رسید، طبق مقررات و الزامات شاپرک، الزامی اعلام شده است.
3. اخذ هرگونه وجه بیش از مبلغ خرید، از دارنده کارت در ازای ارائه خدمات پرداخت الکترونیکی بدون مجوز بانک مرکزی ج.ا.ا. و شاپرک.
4. پرسیدن رمز کارت از مشتری و اصرار بر ورود رمز دارنده کارت توسط پذیرنده.
5. هرگونه تلاش منجر به سلب اعتماد دارندگان کارت از نظام پرداخت الکترونیکی کشور.
6. جعل یا ارائه اطلاعات ساختگی در حوزه پرداخت الکترونیکی.
خب ترساندن جواب نداده است. برخی برنامه‌های صداوسیما هم فقط کارکردشان این است که مردم را بترسانند. حیف این همه پول که هدر می‌رود. چه کار باید کرد؟ بهترین راه تغییر دادن ابزارها، روش‌ها و سیستم‌ها است. شرکت سپ اخیرا یک کار زیبا انجام داده که حیف است دیده نشود. احتمالا در برخی فروشگاه‌های نسبتا سطح بالا جدیدا دستگاه‌های کوچک سفیدرنگی را دیده باشید که متصدی کسب‌وکار از شما می‌خواهد که رمز کارت‌تان را از طریق آن دستگاه وارد کنید. به این دستگاه‌ها می‌گویند پین‌پد. در سال‌های گذشته هم تلاش‌هایی شد که پین‌پد مورد استفاده مردم قرار بگیرد که خیلی موفق نبود. این بار به نظر می‌رسید سپ با استراتژی مناسبی شروع کرده و از فروشگاه‌های سطح بالا آغاز کرده است. سپ دستگاه پین‌پد SP20 پکس را که توسن تکنو نماینده این برند در ایران است را به کارت‌خوان‌ها اضافه کردند. حالا در این مدل کارت را صاحب کسب‌وکار می‌کشد و رمز را هم مشتری از طریق دستگاه پین‌پد وارد می‌کند. این دستگاه استانداردهای بالایی از منظر امنیتی دارد. مدل‌های جدیدتر آن‌هم این ویژگی را دارد که می‌شود از طریق آنها کارت هم کشید. با این تغییر نسبتا کوچک و ساده مفهوم مهم وارد کردن رمز توسط خود مشتری در بین مردم جا می‌افتد. الان موقعیت قرار گرفتن دستگاه‌های کارتخوان گاهی جوری است که راهی نمی‌ماند جز این که مشتری رمزش را به صاحب مغازه بگوید. به مرور که رفتار تغییر کرد می‌توان انتظار داشت که حتی با نبودن این دستگاه‌ها هم دیگر کسی رمزش را به کسی نگوید.
قبل از این که به دستگاه بپردازیم اجازه دهید بخشی از مطلبی درباره مفهوم عقلانیت اقتصادی را از کتاب «بینش اقتصادی برای همه» علی سرزعیم برای شما نقل کنم که نشان می‌دهد چرا فرهنگ‌سازی جواب نمی‌دهد.
فرهنگ‌سازی از منظر علم اقتصاد
«شاید مهم‌ترین وجه تمایز علم اقتصاد با دیگر علوم اجتماعی تأکید اقتصاددانان برفرض «عقلانیت رفتار انسان» است. آنان می‌آموزند که انسان را موجودی عقلانی قلمداد کنند و با اتکا بر این فرض تحلیلی از رفتارهای او به دست آورند. اقتصاددانان اعتقاددارند با اتکا برفرض عقلانیت در تحلیل رفتارهای انسان بهتر می‌توان رفتارهای او را درک و پیش‌بینی کرد و فرض عقلانیت کمک می‌کند بتوان محدودیت‌های پیش روی افراد را درک و برای تغییر آن اقداماتی انجام داد.
عقلانیت در اقتصاد خرد در یک تعریف حداقلی به این معنی است که انسان‌ها در انتخاب‌های خود قواعد منطق را رعایت می‌کنند؛ یعنی اگر بین دو گزینه «الف» و «ب» مجبور به انتخاب باشند یکی را ترجیح خواهند داد. فرض دیگری که به آن معتقدند این است که انسان‌ها بیشتر را به کمتر ترجیح می‌دهند و این از خصوصیت سیری‌ناپذیری انسان است. یک مثال از کاربرد این اصل در مدیریت مصرف انرژی است. مطالعات نشان داده، شدت مصرف انرژی در ایران بیشتر از کشورهای دیگر است یعنی برای تولید یک واحد کالا بیش از کشورهای دیگر دنیا انرژی مصرف می‌کنیم. راه‌حلی که عده‌ای افراد برای حل این مشکل پیشنهاد می‌کنند فرهنگ‌سازی است و اینکه هنگام تماشای تلویزیون باید به افراد توصیه کرد که برق کمتری مصرف کنند؛ اما در عمل ثابت‌شده است که این راه‌حل چندان پاسخگو نیست و دلیل ناکارایی آن این است که با میل طبیعی انسان‌ها به مصرف بیشتر از همه‌چیز ناسازگار است.
این مثال خیلی بدیهی به نظر می‌رسد اما در عمل دلالت‌های جالبی دارد، مثلاً وقتی یکی از نمایندگان مجلس با صاحبان صنایع جلسه برگزار می‌کند تا مشکلات صنایع را از زبان آنها بشنود، در تمام این جلسات همواره مشکل کمبود نقدینگی و هزینه بالای مالی مطرح می‌شود. افراد خوش‌نیت سریع تلاش می‌کنند شبکه بانکی را زیر فشار گذاشته تا نرخ سود خود را کاهش دهند. در مقابل اقتصاد خوانده‌ها به‌خوبی می‌دانند در برخی مواقع شکایت صاحبان صنایع به دلیل تمایل نامحدود آنها به کسب سود است. همه صنایع و انسان‌ها از اینکه پولی قرض بگیرند خوشحال و از اینکه آن را پس بدهند ناراحت می‌شوند.»
عقلانیت اقتصادی معنای وسیع‌تری هم دارد که می‌توانید از کتاب بینش اقتصادی برای همه آن را بخوانید. منتها در همین حد هم متوجه شدیم که فرهنگ‌سازی چه مواقعی به کار نمی‌رود. راه درست این است که با تغییر دادن ابزارها یا در نگاهی کلان‌تر سیستم‌ها، شرایطی را فراهم کنیم که کار به شکل درست آن انجام شود. به نظرم دستگاه پین‌پد ابزار کوچکی است که تغییر بزرگی ایجاد می‌کند.
در ادامه می‌توانید ویدیویی که عملکرد این دستگاه را نشان می‌دهد مشاهده کنید. در این بررسی از دستگاه کارتخوان Q80 و دستگاه پین‌پد SP20 پکس استفاده کرده‌ایم. علاوه بر شرکت سپ شنیده‌ایم که در آینده نزدیک برخی شرکت‌های پرداخت دیگر ایران هم از این ابزار برای امنیت بیشتر مردم استفاده خواهند کرد. امیدوارم روزی فرا برسد که شاهد این نباشیم که برخی با سواستفاده از مردم سرمایه‌های آنها را به غارت برده‌اند.