همه چیز درباره دستگاه خودپرداز؛ تاریخچه دستگاه خودپرداز در دنیا و ایران

خودپرداز Automated Teller Machine که‌ گاه زود‌پرداز، عابر بانک و آنی بانک هم نامیده شده دستگاهی است که به مشتریان بانک این امکان را می‌دهد که در هر زمان دل‌خواه به ‌وسیله قرار دادن کارت خاصی در دستگاه و وارد کردن یک گذرواژه از حساب خود پول دریافت کرده یا موجودی حساب بانکی خود را بررسی کنند. برخی از خودپرداز‌ها نیز امکان واریز پول یا چک، جابه‌جایی پول میان حساب‌های بانکی و حتی خرید تمبر را برای مشتریان فراهم می‌کنند. در ایران اغلب دستگاه‌های خود‌پرداز به شبکه شتاب متصل هستند. شبکه شتاب امکان برداشت و مشاهده موجودی را برای دارندگان کارت‌های بانک‌های عضو این شبکه از همه خودپرداز‌ها فراهم می‌آورد. در ایران می‌توان از طریق دستگاه‌های خود‌پرداز اقدام به پرداخت قبض‌های خدمات عمومی نظیر آب، برق و تلفن نیز نمود. دستگاه خودپرداز یک دستگاه الکترومکانیکی است که صرفاً با هدف به کارگیری در بانکداری الکترونیک اختراع و مورد استفاده قرار گرفت.

اگر بخواهیم از منظر واژه شناسی به آن نگاه کنیم، در کانادا به آن Automated Bank Machine می‌گویند و از مخفف اِی‌بی‌ام استفاده می‌کنند. در متن مستند ثبت اختراع آن در آمریکا از اصلاح Automated Teller Machine استفاده شده است. بسیاری آن را مخفف Automatic Teller Machine می‌شمارند. نام‌های دیگر آن Cash Machine، Cashpoint، Cashline. در برخی از اسناد در بریتانیا، استرالیا، آفریقای شمالی و سریلانکا با نام Hole in the Wall نیز بدان اشاره شده است. ایده ارائه خدمات بانکداری خرد به صورت سلف سرویس هم‌زمان در ژاپن، سوئد، بریتانیا و آمریکا مطرح گردید. لوتر جرج سیمجیان دستگاهی را که بانکوگراف نامیده می‌شد ساخت. درخواست ثبت اختراع صد وسی و دومین اختراع او در 30 ژوئن 1960 ارائه شد و در 26 فوریه 1963 گواهینامه ثبت این اختراع به وی داده شد.

یک نمونه آزمایشی از بانکوگراف توسط سیتی‌بانک در نیویورک در 1961 راه‌اندازی شد ولی به دلیل عدم استقبال بعد از شش ماه جمع‌آوری شد. این دستگاه در واقع دستگاهی اتوماتیک برای دریافت پول داخل پاکت بود که اسکناس، مسکوکات و چک بانکی را پذیرش می‌کرد و فاقد امکان ارائه پول بود. همزمان با این اختراع، در انگلستان جان شپردبارون دستگاه بیرون دهنده پول را اختراع کرد، اختراع وی برای اولین بار در شعبه‌ای در انفیلد تاون در شمال لندن توسط بانک بارکلی به کار گرفته شد، اولین تراکنش تاریخ خودپراز در 27 ژوئن 1967 توسط رگ وارنی کمدین انگلیسی معروف آن زمان صورت پذیرفت ولی باز هم این دستگاه اسکناس تحویل نمی‌داد، تحویلی این دستگاه یک چک کاغذی بود که قابلیت خوانده شدن توسط ماشین را داشت. برگه‌های مورد استفاده محصول کمپانی دلارو بود که متخصص تولید اوراق بهادار بانکی بود این دستگاه داکس نامیده می‌شد که هم‌چنین با نام ماشین دلارو نیز نامیده می‌شد. تنها نه روز بعد در سوئد، کمپانی متیور ماشین به سفارش بانک سویدی سیوینگ دستگاهی با نام بانکومات را ارائه نمودند. این دستگاه به صورت آنلاین در روز 6 می 1968 مورد استفاده قرار گرفت. یک ماه پس از رخداد انفیلد تاون حاصل همکاری بانک وستمینستر انگلستان، کمپانی اسمیت (فعال در زمینه سنسورهای تشخیص) و کمپانی چاب (فعال در زمینه گاو صندوق ) دستگاه دیگری با نام چاب ام دی تو را ارائه دادند. که آن نیز به جای اسکناس برگه بهادار ارائه می‌داد.

عدم موفقیت در حفظ انحصار در تأمین تجهیزات امن چاب منجر به این شد که در سال 1969 شرکت کوچکی با نام اسپی تک با همکاری بانک میدلند انگلستان سومین دستگاه خودپرداز را ارائه دادند. این دستگاه بر خلاف دستگاه‌های قبلی که ووچر و یا توکن یک بار مصرف را میپذیرفتند، برای اولین بار اقدام به قبول کارت مغناطیسی نمودند. با همکاری شرکت تازه‌کار اسپی تک و بانک میدلند، ماشین چهارمی به ثبت رسید که بعد از 1969 وارد بازار اروپا و توسط شرکت باراوت وارد امریکا گردید.

بلافاصله دستگاه‌های چاب ام دی تو و داکس نیز به پذیرش کارت مغناطیسی روی آوردند. ایده ذخیره‌سازی یک رمز روی کارت مغناطیسی توسط یک مهندس انگلیسی با نام جیمز گودفلو که روی چاب ام دی تو کار می‌کرد در سال 1965 مطرح شد. بدین ترتیب انجام الکترونیکی کل چرخه پرداخت اسکناس محقق شد. همزمان با این فعالیت‌ها در اروپا، در سال 1968، در دالاس تگزاس اولین خودپرداز توسط دونالد وتزل ارائه کرد. وی در کمپانی دوکتل به عنوان یک مدیر میانی کار می‌کرد. در 2 سپتامبر 1969 بانک کمیکال اولین خودپرداز خود را در شعبه راک ویل سنتر نیویورک راه‌اندازی کرد. این خودپرداز مبلغ ثابتی را با وارد ساختن کارت کدگذاری شده مخصوص مشتری پرداخت می‌نمود. این خودپرداز برای اولین بار از صفحه نمایش استفاده نمود. جمله تبلیغاتی معروف این بانک این بود که «در 2 سپتامبر بانک باز خواهد شد و دیگر هیچ‌گاه بسته نخواهد شد.» این دستگاه داکتلر نیز نامیده می‌شد.

اولین نمونه ماشین پرداخت پول در توکیو در سال 1966 به آغاز به کار کرد که البته این پول در قالب اعتبار و از طریق کارت اعتباری به مشتریان اعطا می‌گردید و مشتریان به حساب خود دسترسی نداشتند. این دستگاه درآن زمان مشابه بین‌المللی دیگری نداشت. اولین دستگاه مدرن خودپرداز که خودپردازهای امروزی مشابه آن هستند در دسامبر 1972 در اسکس انگلستان به سفارش بانک لیالد نصب شد. این دستگاه آی بی ام 2948 نام داشت. اولین دستگاه در آمریکا توسط آی بی ام راه‌اندازی و یک سال بعد در بالتیمور نصب شد. دو شرکت آی بی ام و ان سی آر بازار خودپردازهای مدرن را ایجاد کردند.

بانک تهران در سال 1350 شمسی (معادل 1971 میلادی 4 سال پس از ثبت اختراع ماشین پرداخت پول در جهان)، اقدام به ورود و به کارگیری دستگاه خودپرداز از یکی از مدعیان این اختراع یعنی چاب ام دی تو نمود و بعد از ورود 6 دستگاه و نصب آن‌ها در تهران، با خرید نوع جدیدتر یعنی چاب ام دی فور اس تعداد آن‌ها را به 12 دستگاه در کشور افزایش داد. شش دستگاه اول در تهران و در شعب چهار راه ‌پهلوی، تخت جمشید، جمالزاده، تجریش، بازار و فردوسی و شش دستگاه دیگر در شعب شهرستان‌های چالوس، اصفهان، شیراز، مشهد، تبریز و رشت نصب گردید.

بانک سپه نیز هم‌زمان اقدام به خرید چند دستگاه خودپرداز مدل چاب ام دی تو نموده بود که چون ووچرهای یک بار مصرف (مثل کارت‌های هدیه امروزی) و البته فقط برای یک تراکنش در اختیار مشتریان قرار می‌گرفت و مشتری می‌توانست تنها برای دریافت یک پاکت حاوی 1000 تومان وجه نقد این وچر را مورد استفاده قرار دهد مورد استقبال واقع نشد و مدیران بانک به توسعه شبکه پرداخت الکترونیکی خود در آن زمان نپرداختند. مشتریان کلیه شعب بانک تهران، اعم از شعب دارنده خودپرداز و یا فاقد خودپرداز می‌توانستند متقاضی صدور کارت بوده و دارنده کارت شوند ولی دارندگان کارت نمی‌توانستند به حساب خود دسترسی داشته باشند و یا از موجودی حساب مطلع گردند. در واقع، کارت تنها برای مشتریانی صادر می‌گردید که دفاتر بانک نشان می‌داد، متوسط موجودی روزانه آن‌ها بیش از مبلغ معینی (به روایتی 7000 تومان در سال 1355) بود. چرا که با سقف یک بار در روز و در هر بار استفاده از کارت در یکی از دستگاه‌های مزبور، یک پاکت حاوی 3 هزار تومان و بعدها حدود سال 1355 حاوی 7هزار تومان به دارنده کارت تحویل می‌گردید. سپس در روز کاری بعدی، و پس از کنترل ژورنال ثبت شده توسط این دستگاه، این پول توسط شعبه مربوطه از حساب مشتری کسر می‌گردید. این اقدام بانک تهران همگام با بانک‌های امریکا و بانک‌های اروپائی بود. یکی از 12 دستگاه مذکور، یعنی نمونه دستگاه چاب ام دی فور اس مربوط به بانک تهران امروزه در شعبه دهم دی مشهد بانک ملت نگهداری می‌شود. تا قبل از سال 1370 معادل 1991 میلادی که شرکت «ایران ارقام» موفق به ورود 10 دستگاه خودپرداز ان سی آر گردید، به دلیل عدم استقبال عمومی مورد دیگری وجود نداشته است.

امروزه خودپردازها چنان‌چه دارای امکانات کامل باشند On-Premise نام دارند و چنانچه دارای امکانات پایه و ارزان قیمت باشند Off-Premise نامیده می‌شوند. در کانادا، آمریکا و حوزه خلیج فارس نوعی از نصب خودپرداز با نام Drive-thru انجام می‌شود که از داخل ماشین قابل دسترسی است. در هند امروزه برخی از خودپردازها در مناطق روستایی نصب شده‌اند که با نیروی خورشیدی کار می‌کنند. خودپردازها از استاندارد ISO 8583 جهت ارتباط با مرکز بهره می‌برند. برای اتصال خودپردازها به مرکز از خطوط تلفن و مودم تلفنی، خط ای دی اس ال و خطوط اجاره‌ای استفاده می‌شود. هنوز هم به خاطر قیمت پایین و حجم بسیار کم داده‌های تحت تبادل استفاده از خط تلفن در این ارتباط رایج است. بر اساس مقررات بانکی اکثر کشورها، ارتباط خودپردازها با مرکز باید به صورت کدگذاری شده یا رمزینه باشد. تخمین زده می‌شود که در دنیا بیش از 2.2 میلیون دستگاه خودپرداز در حال استفاده است و بدین ترتیب متوسط جهانی خودپرداز به کارت، 1 به 3000 است. برخی نکات جالب راجع به خودپردازها در ادامه آورده شده است:

شمالی‌ترین خودپرداز نصب شده در شهر لانگیربین استان سوالبارد کشور نروژ است. جنوبی‌ترین خودپرداز نصب شده در ایستگاه مکموردو در قاره جنوبگان در سرزمین‌های متعلق به نیوزلند نصب شده است.

مرتفع‌ترین خودپردازها در ناثلاپاس در هند در ارتفاع 4023 متری و ناگچو کانتی در تبت چین در ارتفاع 4500 متری از سطح دریا نصب شده‌اند. کم‌ارتفاع‌ترین خودپرداز در بحرالمیت اسرائیل در 421 متر زیر سطح دریا قرار دارد.

امروزه در کشتی‌های کروز و در برخی از ناوهای آمریکایی نیز این دستگاه‌ها وجود دارند.

گران‌ترین خودپرداز دنیا که از طلا ساخته شده است در قصر امارات در ابوظبی امارات کار گذاشته شده است. این خودپرداز که به جای پول قطعات 10 گرمی طلا تحویل می‌دهد، خودپرداز گلدتوگو نام دارد و هر 10 دقیقه یک بار نرخ برابری طلا و ارز را بروز رسانی می‌کند، هم‌چنین این دستگاه طلاهای تحویلی را در دو قالب سکه و مفتول ارائه می‌دهد. طلاهای مفتول منقش به لوگوی قصر امارات هستند و سکه‌های طلا نیز با سمبل‌های بزرگ‌ترین سازندگان طلا در کانادا، استراليا و آفریقای جنوی نقش دار شده‌اند. این خودپرداز عجیب ایده و ساخت کارآفرین آلمانی با نام توماس گیسلر است.

اجزای تشکیل دهنده خودپرداز شامل کامپیوتر صنعتی به عنوان پردازش‌گر، کارت‌خوان مغناطیسی و کارت‌خوان هوشمند و جدیدا کارت‌خوان غیرتماسی، صفحه کلید که در خودپرداز معمولاً ای ای ای پی4 نامیده می‌شود، پروسسور اختصاصی رمزنگاری، صفحه نمایش، کلیدهای انتخابی ، ژورنال پرینتر، محفظه سخت، سنسورها و نشان‌گرها، بیرون دهنده پول ، در مدل‌های جدید دوربین، قسمت مخصوص پذیرش پول (در دستگاه‌های با قابلیت پذیرش پول)، بارکد خوان، پورت‌های کامپیوتری مختلف و بلندگو است.

سیستم نرم‌افزاری خودپرداز دارای سه لایه سیستم عامل ، درایورهای اجزا و برنامه است. در خودپردازهای قدیمی، از سیستم عامل‌های اختصاصی نظیر آر ام ایکس و یا او اس تو استفاده می‌شد اما در حال حاضر قریب به اتفاق آن‌ها از نسخه‌های مختلف ویندوز بهره می‌برند. هرچند در برخی از آن‌ها از لینوکس هم استفاده شده است. Application layer transaction protocolهای پرکاربرد نظیر Diebold و NCR NDC+ سخت‌افزارهای قدیمی را از طریق emulation آن‌ها روی پلتفرم‌های جدید پشتیبانی می‌کنند. بسیاری از سازندگان خودپرداز یک بسته نرم‌افزاری نظیر آی اف ایکس را ارائه می‌کنند. با استاندارد سازی هرچه بیشتر نرم‌افزارها، بانک‌ها مایل هستند که امکاناتی استفاده نمایند که کنترل تجهیزات خودپرداز را راحت‌تر کند. ابزار WOSA/FX که هم‌چنین با نام CEN XFS شناخته می‌شود یک سری اِی‌پی‌آی را برای دسترسی و مدیریت قطعات مختلف خودپرداز در اختیار می‌گذارند. J/XFS پیاده‌سازی این استاندارد روی بستر جاوا است. سازندگان مختلف خودپرداز هر یک از یک مفسر مختلفی برای تفسیر پیام‌های ایکس‌اف‌اس به زبان سخت‌افزاری استفاده می‌کنند، ولی در بالای ایکس‌اف‌اس که شبیه یک میان‌افزار است، امروزه می‌توان یک برنامه خودپرداز را روی چندین پلتفرم سخت‌افزاری متفاوت اجرا کرد.

برنامه نرم‌افزاری خودپردازهای ویزا با نام VISA ATM، NCR APTRA Edge و Wincor Nixdorf ProTops از ایکس‌اف‌اس استفاده می‌کنند.

امنیت فیزیکی خودپردازها، از موضوعات مهمی است که از ساخت اولین خودپردازها در دستور کار قرار گرفت، خودپردازها به دلیل این‌که مقادیر زیادی پول را در خود جای داده‌اند، منبعی وسوسه انگیز برای خلاف‌کاران به شمار می‌روند. راه‌کارهای امنیت فیزیکی خودپرداز و داستان آن‌ها به شرح زیر است؛

در ابتدای ساخت خودپردازهای اولیه آن‌ها از محفظه‌های خیلی سخت برای ساخت بیرون دهنده پول استفاده می‌کردند. سپس Ram-raidingها در جلوی محوطه خودپردازها کار گذاشته شد، چرا که در ژاپن گروهی از دزدان، با استفاده از ماشین‌آلات سنگین موفق شدند، خودپرداز را از جای خود کنده و با خود ببرند. یک نوع حمله دیگر که با نام Plofkraak شناخته می‌شود، تزریق گاز منفجره به محفظه داخل خودپرداز است، برای رفع اثر کردن این روش، در برخی از خودپردازها سنسور گازی کار گذاشته می‌شود که با تشخیص ورود گاز منفجره به داخل خودپرداز، گاز مخصوصی را جهت خنثی کردن گاز وارده منتشر می‌کند. یک روش دزدی دیگر که در انگلستان رخ داد و یک بار نیز موفق گزارش شد، کندن یک تونل به زیر خودپرداز، برداشتن کف آهنی آن و خارج کردن کاست‌های پول بوده است. روش‌های جدید حفاظت خودپردازها در مقابل دزدی، روش‌های جامعی هستند که از دهه 1980 پدید آمدند. یکی از این مجموعه راه‌کارها تحت نام Intelligent Banknote Neutralisation Systems ارائه می‌شود. یکی از روش‌‎های مدرن مرسوم این است که دستگاه بیرون دهنده پول هرگاه تشخیص دهد که به طور غیرعادی باز شده است، اقدام به جوهری کردن و رنگی کردن پول‌ها می‌کند که در این صورت این پول‌ها غیرقابل استفاده خواهند شد.

منبع: دانشنامه پرداخت و بانکداری الکترونیکی (+)؛ این دانشنامه نوشته وحید صیامی است که توسط گروه رسانه‌ای شفق و با حمایت شرکت توسن تکنو در چهارمین همایش بین‌المللی بانکداری الکترونیک و نظام‌های پرداخت رونمایی شد. (+)