انتشار ویژه‌نامه دستاوردهای چهل‌ساله بانک مرکزی / از خودکفایی در تولید کاغذ اسناد بهادار تا تدوین الزامات فعالیت فین‌تک‌ها

ویژه‌نامه دستاوردهای چهل‌ساله بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران منتشر شد. در این ویژه‌نامه چشم‌اندازهای بانک مرکزی در حوزه‌های اقتصادی، نظارت، ارزی، فناوری‌های نوین، اعتباری، انتشار اسکناس و مسکوک، ریالی و نشر، حقوقی و منابع انسانی شرح داده شده است. در این گزارش به برخی از موارد این ویژه‌نامه اشاره شده است.

 

تدوین الزامات فعالیت فناوران مالی (فین‌تک)

با توجه به رشد روزافزون فعالیت‌های نوآورانه در حوزه مالی، فرصت‌ها و تهدیدهای احتمالی این پدیده نوظهور برای نظام‌های مالی در همه جای جهان، ورود به حوزه تنظیم‌گری این خدمات برای بانک‌های مرکزی در سراسر جهان امری اجتناب‌ناپذیر است. در همین راستا، معاونت فناوری‌های نوین بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران با دو هدف اصلی پرهیز از هرج‌‌ومرج، آشفتگی در بازارهای پولی و مالی، بهره‌گیری بهینه از نوآوری‌ها برای ارائه خدمات بهینه به مردم، اقدام به تدوین و ابلاغ مستند «سیاست بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در خصوص فناوری مالی» در ابتدای پائیز سال جاری کرده است.

در این مستند پس از تشریح کلان‌روندهای موجود در عرصه فناوری‌های مالی، رویکرد اساسی بانک مرکزی در این حوزه تبیین و تصریح شده که به‌ جای رویکرد سنتی ارائه مجوز به کسب‌وکارها، تعریف نقش‌ها و چارچوب‌های کاری برای آنها مدنظر قرار گرفته است؛ لذا بانک مرکزی طی یک نظام سلسله مراتبی، مدیریت ریسک و تطبیق با مقررات فناوران مالی را بر عهده مؤسسات رسمی دارای مجوز (بانک‌ها و شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات پرداخت) گذاشته است.

البته فعالیت فناوران مالی در حوزه بانکی باید با ضوابط مبارزه با پولشویی و تأمین مالی تروریسم سازگار بوده، مانع خلق پول بدون ضابطه شده و تابع مقررات و سیاست‌های ارزی کشور باشد. همچنین پنج نوع نقش فناوری مالی شامل «پرداخت‌ساز (آغازکننده و گردآورنده دستور پرداخت)»، «پرداخت‌یار (راهبر شبکه پذیرندگان جزء)»، «پرداخت‌بان (ارائه‌دهندگان ابزارهای پرداخت و پذیرش ریز مبلغ)»، «حساب‌یار (ارائه‌دهندگان خدمات مدیریت حساب مستقل از بانک)» و «ضابطه‌یار (خدمات تطبیق عملکرد مؤسسات مالی با مقررات)» به رسمیت شناخته شده است.

 

پرداخت موبایلی (Pay ISC- Payment Mobile)

این پروژه به‌منظور اســتفاده از تکنولوژی‌های روز دنیا و ورود به بازار پرداخت BT، Code QR، NFC و…. تعریف شده است. ارائه APIهای استاندارد برای استفاده فین‌تک‌ها و سایر توسعه‌دهندگان نرم‌افزار در حوزه پرداخت از جمله اهداف این پروژه است.

 

مقایسه آماری شاخص‌های بانکداری الکترونیک ایران و سایر کشورها

به‌طور کلی شاخص‌های بانکداری الکترونیک ایران در مقایسه با برخی از کشورهای منتخب وضعیت مطلوبی را نشان می‌دهد. موقعیت ایران در مقایسه با کشورهای عضو کمیته پرداخت و زیرساخت‌های بازار (CPMI)در خصوص پرداخت‌های صورت پذیرفته توسط مشتریان غیربانکی از طریق ابزارها و تجهیزات پرداخت برای ســال 2016 و مقایسه آن با شاخص‌های متناظر ایران برای سال 1396 به شرح جداول پیش رو است.

شماره	کشور	سرانه ارزش هر پرداخت(هزار دلار)
1	انگلستان	1،519
2	هلند	1،266
3	آلمان	728
4	بلژیک	641
5	آمریکا	497
6	استرالیا	467
7	فرانسه	426
8	عربستان	387
9	کره جنوبی	328
10	چین	297
11	ژاپن	218
12	سوئد	188
13	ایتالیا	150
14	مکزیک	125
15	کانادا	86
16	روسیه	70
17	سنگاپور	66
18	برزیل	59
19	ترکیه	49
20	آفریقای جنوبی	35
21	ایران	27
22	هند	13

 

شماره	کشور	سرانه ارزش هر پرداخت(هزار دلار)
1	چین	8888
2	آفریقای جنوبی	4668
3	عربستان	4040
4	انگلستان	3941
5	مکزیک	2849
6	آلمان	2806
7	هلند	2114
8	بلژیک	1626
9	ایتالیا	1514
10	فرانسه	1217
11	آمریکا	1041
12	استرالیا	951
13	هند	355
14	روسیه	723
15	کره جنوبی	508
16	ترکیه	437
17	برزیل	431
18	سوئد	393
19	کانادا	255
20	ایران	94
21	سنگاپور	–
22	ژاپن	موجود نیست

 

مقایسه با کشورهای عضو کمیته پرداخت و زیرساخت‌های بازار (CPMI) از دیدگاه سرانه و متوسط مبلغ هر پرداختی – 2016

 

شماره	کشور	سرانه ارزش هر پرداخت(هزار دلار)
1	انگلستان	1،519
2	هلند	1،266
3	آلمان	728
4	بلژیک	641
5	آمریکا	497
6	استرالیا	467
7	فرانسه	426
8	عربستان	387
9	کره جنوبی	328
10	چین	297
11	ژاپن	218
12	سوئد	188
13	ایتالیا	150
14	مکزیک	125
15	کانادا	86
16	روسیه	70
17	سنگاپور	66
18	برزیل	59
19	ترکیه	49
20	آفریقای جنوبی	35
21	ایران	27
22	هند	13

 

مقایسه با کشورهای عضو کمیته پرداخت و زیرساخت‌های بازار (CPMI) از دیدگاه  نسبت ارزش پرداخت‌ها به تولید ناخالص داخلی- 2016

شماره	کشور	سرانه ارزش هر پرداخت(هزار دلار)
1	انگلستان	37،9
2	چین	36،9
3	هلند	27،7
4	عربستان	19،0
5	آلمان	17،0
6	بلژیک	15،5
7	مکزیک	14،5
8	کره جنوبی	11،8
9	فرانسه	11،5
10	استرالیا	9،0
11	آمریکا	8،6
12	روسیه	8،0
13	هند	7،5
14	برزیل	6،8
15	آفریقای جنوبی	6،5
16	ژاپن	5،6
17	ایران	5،1
18	ایتالیا	4،9
19	ترکیه	4،6
20	سوئد	3،6
21	کانادا	2،0
22	سنگاپور	1،0

همانطور که در جدول زیر ملاحظه می‌شود، ایران در شاخص‌هایی همچون سرانه تعداد کارت‌های صادر شده و تعداد پایانه‌های فروش به ازای هر صد هزار نفر، نسبت به سایر کشورهای بررسی شده، عملکرد بهتری داشته و تا پایان سال مورد بررسی، به ازای هر نفر بیش از چهار کارت صادر شده و به ازای هر صد هزار نفر نیز بیش از هفت هزار پایانه فروش مورداستفاده قرار گرفته است. در خصوص تعداد سرانه خودپردازهای فعال در کشور نفر نیز ایران با ثبت رکورد 67،6 خودپرداز به ازای هر صد هزار نفر، از کشورهایی همچون ترکیه، عربستان سعودی و هند عملکرد بهتری را به ثبت رسانده است.

 

مقایسه برخی از ابزارهای پرداخت الکترونیک در کشورها

کشور	سرانه تعداد کارت‌های صادر شده	خودپرداز(به ازای صدهزار نفر)	پایانه فروش(به ازای هر صد نفر)
ایران	4،1	67،6	7381،3
ترکیه	2،4	61،9	2905،5
عربستان	1،0	55،2	919،9
آلمان	1،9	102،8	1232،8
انگلیس	2،7	106،0	3659،9
کانادا	2،9	192،8	3921،9
هند	1،4	16،9	234،3
روسیه	3،1	135،5	1502،3

 

خودکفایی در تولید کاغذ اسناد بهادار و قطع وابستگی

قبل از انقلاب اسلامی و تا اوایل سال ۱۳۶۲ کلیه اسکناس‌های رایج کشور به‌صورت چاپ‌شده عمدتاً از کشورهای اروپایی تهیه و وارد کشور می‌شد. با راه‌اندازی «سازمان تولید اسکناس و مسکوک» توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۲، عملیات چاپ اسکناس در داخل کشور آغاز شد.

اگرچه چاپ اسکناس در داخل کشور قدم بسیار بزرگی برای کاهش وابستگی به اسکناس از منابع خارجی بوده اما به دلیل وابستگی شدید چاپ به کاغذ اسکناس، عملاً مسیر طی شده کافی نبوده و رفع وابستگی، مستلزم تولید کاغذ اسکناس در داخل کشور بوده که با توجه به حجم بالای واردات انواع کاغذهای امنیتی اسکناس و سایر اوراق بهادار، شرایط تجاری ناپایدار و وابستگی مستقیم سازمان تولید به واردات کاغذهای مذکور، در سال ۱۳۶۷ مقرر شد بانک مرکزی در خصوص تأسیس «کارخانه تولید کاغذ اسناد بهادار» اقدامات لازم را انجام دهد.

مطالعات اولیه جهت امکان‌سنجی طرح، شناخت تکنولوژی، ماشین‌آلات، امکانات ساخت داخل، شناسایی سازندگان خارجی، محل اجرای پروژه، اعتبار مورد نیاز، منابع مالی و انجام شد و نهایتاً در اسفند ۱۳۷۶ با تأمین اعتبار ارزی و ریالی و عقد قرارداد با سازنده خارجی ماشین‌آلات (شرکت Louisenthal آلمان) عملیات اجرایی طرح در مازندران، کیلومتر ۷ جاده آمل به چمستان آغاز شد.

در مردادماه ۱۳۸۱ راه‌اندازی کامل خط تولید با تولید آزمایشی صورت پذیرفت و در نهایت در دی‌ماه ۱۳۸۱ تولید قطعی با تولید کاغذ اسکناس ۱۰ هزار ریالی آغاز شد و به‌طور رسمی ایران به جرگه کشورهای انگشت‌شمار دارای تکنولوژی تولید کاغذهای امنیتی اسکناس پیوست و از لحاظ تولید کاغذهای اسکناس به مرز خودکفایی کامل رسید.

کاغذهای امنیتی اسکناس، ایران‌چک و سایر اوراق امنیتی تولیدی این کارخانه، از نوع کاغذهای امنیتی مولتی تون با واتر مارک سه بعدی، غیر فلورسنتی، با دوام و ضدجعل بوده که با استفاده از تکنولوژی پیچیده و به کارگیری مواد اولیه امنیتی و اختصاصی، طی فرآیند انحصاری تولید می‌شدند. لازم به ذکر است این کاغذها در مقابل جعل به‌خوبی مقاوم بوده و تاکنون هیچ‌گونه جعل حرفه‌ای از آن‌ها گزارش نشده است.

کارخانه تولید کاغذ اسناد بهادار که بازوی اجرایی بانک مرکزی در تولید کاغذهای اسکناس و اوراق امنیتی بهادار است، در طی سالیان گذشته با رویکرد تحقق اقتصاد مقاومتی مورد تأکید مقام معظم رهبری و سرلوحه قراردادن استراتژی خودکفایی کشور در زمینه تولید انواع اوراق امنیتی و همچنین قطع و کاهش وابستگی به منابع خارجی در زنجیره تأمین مواد اولیه، قطعات یدکی و خدمات فنی و مهندسی اقدامات ارزشمندی انجام داده است که نتیجه آن فعالیت مستمر ماشین‌آلات و تولید کلیه کاغذهای اسکناس و ایران چک‌بانک مرکزی و کاغذهای امنیتی سازمان‌های دولتی و نهادهای امنیتی طی سال‌های گذشته بوده است.

 

تولید کاغذهای اسکناس و ایران‌چک

این کارخانه در راستای انجام رسالت اصلی خود برای تولید انواع کاغذهای اسکناس و ایران‌چک با ویژگی‌ها و فیچرهای امنیتی متفاوت و به‌روز، اقدامات لازم، مؤثر و به‌موقع را انجام داده است، به‌طوری‌که طراحی و محاسبات مربوط به Layout، ساخت قالب‌های اصلی و Mould Cover به‌عنوان اساس سیستم تولید کاغذهای مولتی‌تون، تزریق فیچرهای امنیتی متناسب با نوع کاغذ اسکناس و کنترل دقیق کیفیت مطابق با استانداردهای کمی و کیفی به‌طور کامل در کارخانه انجام و در مجموع حدود 21 هزار 100 تن انواع کاغذ اسکناس و ایران‌چک و سایر اوراق امنیتی مورد نیاز سازمان تولید اسکناس و مسکوک، در طی دوره گزارش تولید و تأمین شده است.

جدول زیر مجموع میزان تقریبی تولید انواع کاغذهای امنیتی اسکناس، ایران چک و سایر اوراق امنیتی مورد نیاز سازمان تولید اسکناس و مسکوک از سال ۱۳۸۱ تا ۱۳ آذر سال ۱۳۹۷ به تفکیک نوع محصول و سال‌های تولید را نشان می‌دهد:

ردیف	نوع کاغذهای امنیتی تولید شده	سال‌های تولید	میزان تولید (تن)
1	اسکناس 100 هزار ریالی	1389 تا 1397	4،020
2	اسکناس 50 هزار ریالی	1385 تا 1397	3،150
3	اسکناس 20 هزار ریالی	1382 تا 1397	4،050
4	اسکناس 10 هزار ریالی	1381 تا 1386	450
5	اسکناس 10 هزار ریالی جدید (جدید)	1396	285
6	اسکناس پنج هزار ریالی	1382 تا 1397	870
7	اسکناس دو هزار ریالی	1384 تا 1389	580
8	اسکناس هزار ریالی	1383 تا 1387	680
9	اسکناس 500 ریالی	1382 تا 1386	350
10	اسکناس 200 ریالی	1383	70
11	اسکناس 100 ریالی	1382	65
12	ایران چک 500 هزار ریالی با طرح کبوتر	1393 تا 1395	620
13	ایران چک 500 هزار ریالی با طرح کبوتر(جدید)	1397	65
14	ایران چک با آرم بانک مرکزی	1382 تا 1385	2،400
15	جنرال چک	1382 تا 1385	670
16	ایران چک 500 تا پنج میلیون ریالی با طرح فردوسی	1385 تا 1392	2،300
17	دسته چک چکاوک	1396	20
18	اوراق مشارکت	1388	65
19	کاتالوگ بروشور	1388	115
20	کاغذ مواج گراماژ 85،120 و 140 گرمی با آرم جمهوری اسلامی ایران	1391 تا 1393	165
21	کاغذ زرد عمومی و باند رول	1389 تا 1397	65
22	کاغذ سفید 80 و 90 گرمی	1393	30
23	کاغذ عمومی با آرم الله	1381	15
	مجموع		21،100

 

تولید کاغذهای امنیتی سازمان‌های دولتی و نهادهای امنیتی

با توجه به استقرار تکنولوژی تولید کاغذهای امنیتی و پتانسیل تخصصی موجود در این کارخانه و نیاز سازمان‌ها و نهادهای دولتی به انواع کاغذهای امنیتی و در راستای کاهش و قطع وابستگی به واردات کاغذهای امنیتی، بخشی از ظرفیت کارخانه به تولید این نوع کاغذها اختصاص یافت که در مجموع حدود ۴٫۴۰۰ تن انواع کاغذهای امنیتی شامل گذرنامه، ویزا و اینلی وزارت اطلاعات، کاغذهای شناسنامه وزارت کشور، کاغذهای دسته چک طرح صیاد و اوراق امنیتی وزارت امور اقتصادی و دارایی، کاغذهای امنیتی بانک ملی، دسته چک‌بانک صادرات، کاغذ ناجی پاس نیروی انتظامی و غیره تولید و تحویل داده شده و حدود ۱۵۰ تن کاغذ گذرنامه کشور سوریه و ۲۵ تن کاغذ امنیتی سفارش شرکت نفت کشور ترکمنستان، تولید و صادر شده است.

 

چاپ اسکناس، ایران‌چک و سایر اوراق بهادار

عملیات ساخت چاپخانه اسکناس را در سال ۱۳۵۴ آغاز و در سال ۱۳۶۱ با برش و بسته‌بندی اسکناس ۵۰۰ ریالی و در سال ۱۳۶۲ با چاپ اسکناس‌های ۱۰۰ و ۲۰۰ ریالی در دو خط تولید به بهره‌برداری رسید. این مجموعه با افزایش ظرفیت از سال ۱۳۷۲ به چهار خط تولید همچنین راه‌اندازی خط پنجم این مجموعه در سال ۱۳۸۲، تمام نیاز کشور به چاپ اسکناس و ایران چک همچنین اوراق بهادار، شناسنامه، گذرنامه و … را تأمین می‌کند و کشور را از واردات اسکناس و اوراق امنیتی بی‌نیاز کرده است.

در چاپ اسکناس، ایران چک و سایر اوراق بهادار نیز بسته به ارزش اسمی آن‌ها تا ۲۰ ویژگی امنیتی گنجانده شده که این ویژگی‌ها در طراحی، نوع چاپ، نوع مرکب و … دسته‌بندی می‌شود. در خلال سال‌های گذشته به‌روزرسانی تجهیزات و ارتقاء سطح دانش فنی مربوط به چاپ امنیتی به‌طور مستمر در دستور کار سازمان بوده است.

 

اسکناس

از آغاز تأسیس چاپخانه اسکناس در سال ۱۳۶۲ تا نیمه نخست سال ۱۳۹۷، انواع اسکناس ۱۰ دنو (با طرح‌های گوناگون) با ارزش اسمی ۱۰۰، ۲۰۰، ۵۰۰، هزار، دو هزار، پنج هزار، 10 هزار، 20 هزار، 50 هزار و 100 هزار ریالی طراحی و چاپ شده است.

 

ایران‌چک‌

بانک‌چک با هدف تسهیل مبادلات در ایران از سال ۱۳۶۸ و برای نخستین بار توسط بانک سپه با عنوان «سپه‌چک» منتشر شد و با توجه به فقدان اسکناس‌های درشت، از سال ۱۳۷۵ برخی بانک‌ها به انتشار ایران‌چک در کنار بانک‌چک روی آوردند که به محض ارائه به شعبه پذیرنده، پشت‌نویسی و باطل می‌شد. بانک مرکزی در سال ۱۳۸۷ به‌منظور مقابله با تبعات منفی انتشار چک‌پول بانک‌ها وارد عمل شد و از تاریخ 25 مرداد 1387 ایران‌چک ۵۰۰ هزار و یک میلیون ریالی بانک مرکزی جایگزین بانک‌چک و ایران‌چک ‌بانک‌ها شد.

مجوز انتشار ایران‌چک در ابتدا توسط هیات وزیران صادر می‌شد و از سال ۱۳۸۹ مجوز قانونی آن هر سال در لایحه بودجه گنجانده شد. با تصویب قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور از سال ۱۳۹۶ انتشار ایران‌چک‌ بانک مرکزی جنبه قانونی پیدا کرد. از سال ۱۳۸۷ تا نیمه نخست سال ۱۳۹۷ حدود 42/1 میلیارد برگ انواع ایران‌چک تولید شده است که تولید متوسط سالانه آن حدود ۱۳۰ میلیون برگ در سال است.

 

چاپ اوراق غیراسکناس

چاپ انواع اوراق امنیتی و بهادار مانند انواع بانک‌چک (چک‌پول و ایران‌چک بانک‌ها پیش از سال 1387)، اوراق مشارکت، ضمانت‌نامه، انواع دسته‌چک، انواع گذرنامه، روادید، برگ عبور اتباع خارجی، انواع اوراق شناسایی نظیر شناسنامه،کارت ملی، کارت پایان خدمت، کارت شناسایی، تعرفه انتخابات، انواع کوپن و بن خرید و … در سازمان تولید اسکناس و مسکوک طراحی و به میزان بیش از چهار میلیارد قطعه چاپ شده است.

متن کامل این ویژه‌نامه را می‌توانید در اینجا ببینید.