پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
پاسخ به همه حرف و حدیث‌ها درباره شاپرک بانک مرکزی، گفتوگو با سامان قطبی مدیر عامل شاپرک
شاپرک یکی از طرح‌های بزرگ ملی بود که بانک مرکزی با هدف اصلاح نظام پرداخت آن را مطرح کرد. از ابتدای مطرح شدن طرح شاپرک، انتقادهای زیادی نسبت به آن مطرح شد اما با وجود تمام این انتقادات این طرح از روی کاغذ به مرحله طراحی و پس از آن به مرحله تولید رسید و سرانجام از اول آذر ماه سال 91 به طور رسمی در کل کشور عملیاتی و اجرا شد.
همزمان با عمیلاتی شدن شاپرک، از ابتدای آذر ماه تسویه آنی دستگاه‌های کارت‌خوان فروشگاه‌ها نیز به دستور بانک مرکزی متوقف شد و این تسویه‌ها فقط در ساعات خاصی از روز انجام خواهند شد. غیرآنی شدن تسویه‌ها باعث نگرانی فروشندگان شد و برخی نیز از ایجاد اختلال در کسب و کارشان گلایه داشتند. از همین رو بسیاری نوک پیکان انتقادات را بار دیگر به سمت شاپرک نشانه رفتند و ابهامات و سوالات زیادی در خصوص واریز غیرآنی دستگاه‌های کارت‌خوان مطرح کردند. از همین رو، راه پرداخت در مصاحبه‌ای اختصاصی با سامان قطبی، مدیر عامل شرکت شاپرک، به بحث و گفتوگو درباره همه انتقادات مطرح شده درباره شاپرک پرداخت. از آنجایی که این مصاحبه مفصل و طولانی شده، متن مصاحبه در سه بخش منتشر می‌شود. در ادامه بخش اول این مصاحبه را می‌خوانید.
تسویه آنی ضابطه و قاعده دارد
آقای قطبی! بگذارید از موضوع روز یعنی تسویه غیرآنی پایانه‌های فروش شروع کنیم. تسویه دستگاه کارت‌خوان حتی اگر در دنیا هم آنی نباشد، ولی در ایران آنی بود. چه شد که یک‌باره تسویه در پایانه‌های فروش غیرآنی شد؟
بگذارید به حدودا یک سال و نیم قبل نگاه کنیم. آیا تسویه آنی وجود داشت؟
این امکان در ایران هم در ابتدا وجود نداشت ولی خب از یک زمانی شروع شد.
در واقع، تسویه آنی زمانی شروع شد که یکی از شرکت‌های پرداخت می‌خواست وارد بازار شود و سهم خودش را پیدا کند. تا پیش از این شرکت‌های PSP همه به یک بانک وصل بودند. یعنی در واقع مدلی که در ایران راه اندازی شد، از ابتدا این بود که یک موسسه PSP اگر می‌خواست فعالیت کند حتما باید به یک بانک وصل شود.
این اشتباه است. حداقل در دنیا چنین نیست.
حالا آن زمان به دلایلی این گونه ایجاد شده بود. باید ببینیم در آن مقطع تصمیم‌گیری، شرایط زمان و مکان چگونه بوده است. نگاه کنیم ببینیم در آن زمان اگر غیر از این بود، اصلا ممکن بود اجرا شود؟ یا نه. همچنین محدودیت‌هایی که وجود داشت چه بودند. این موضوعِ الان ما نیست. به هر حال طبق آن روش، یک شرکت PSP برای فعالیتش به یک بانک وصل می‌شد. حتی عمده بازاریابی و مکان‌یابی آنها را بانک‌ها بر عهده داشتند.
خب یک موسسه از دو سه سال پیش تمرکز کرده بود که وارد بازار شود. در چه بازاری؟ بازاری که حدودا از سال 75 و 76 شروع شد و سال 80 توسط یک بانک خصوصی رشد پیدا کرد که از ابتدای کار بر روی این مدل کار کرد که مردم بتوانند از کارت در مراکز خرید استفاده کنند. این ظرفیتی است که ابزارهای الکترونیک می‌دهند، شما هزینه‌تان را می‌توانید کاهش دهید. این کاهش هزینه در هر جایی اعمال می‌شود؛ شعبه خدماتش را که بیاورد بیرون، شعبِ بدون کارمند بگذارد، دستگاه‌های پرداخت بگذارد، چه کرده است؟ هزینه تمام شده‌اش را کاهش داده است. خب وقتی این ابزار آمد در مراکز خرید و فروش هم می‌توانست جای پول نقد استفاده شود. خیلی از خریدهای ما توسط چک انجام می‌شد. به مرور این جایگزین شد. شرایط هم به نحوی بود که استفاده از کارت جا افتاد و فروشندگان هم در بهترین حالت بین 48 تا 72 ساعت وجه فروش‌هایشان را دریافت می‌کردند. واین ناشی از تلاش موسساتی که فعالیت می‌کردند بود. ما حتی در مواردی تسویه تا یک هفته هم داشته‌ایم. منطقی هم بود.
چرا منطقی است؟
کار بانک چیست؟ با پول کار کند.
بله! هر چه پول بیشتر در بانک بماند خب بهتر است.
در واقع شرایط برد برد بود، از بعد اقتصادی هم سرعت گردش پول از فاکتور‌های مهمی است که بسته به شرایط اقتصادی توسط نهاد سیاستگذار و از طریق بانک‌ها قابل مدیریت بود. لیکن از حدود یک سال و نیم یا دو سال گذشته آن شرکت برای اینکه سهم بازار پیدا کند با واریز آنی گزینه‌ای را خلق کرد که بتواند سهم بازارمناسبی پیدا کند و این هم شاید از مزایای ابزارهای الکترونیک است که به شما قابلیت‌های نامحدود می‌دهد. شما خیلی کارهای دیگر هم می‌توانید روی پایانه فروش انجام دهید. آن چیزی که پایانه فروش را محدود می‌کند قاعده و استاندارد است. خب فعال شدن این موضوع یعنی شکستن یک قاعده. درصد قلیلی از تراکنش‌ها الان در دنیا این قاعده، یعنی تسویه آنی، را اجرا می‌کنند. آن هم در صورتی است که یک ضوابطی را اجرا کنند، مثلا یک خط اعتباری، یک هزینه پولی، یک کنترل‌هایی وجود دارد.
حالا شما حساب کن بقیه شرکت‌ها هم برای اینکه بازار خود را از دست ندهند نسبت به واریز آنی اقدام و درکل شبکه بدون هیچ ضابطه‌ای فعال شد. بدین ترتیب صرفا در رقابت بین شرکت‌ها شما یک حجم بزرگی از مسئولیت و ریسک را سمت بانک می‌آورید که این مسئولیت خودش یک نکته است که خیلی هم به ما ربطی ندارد. اما اینکه ما مجری یک ضابطه و قانونی هستیم یک نکته دیگر است. در واقع ضوابط توسط بانک مرکزی ابلاغ و توسط شرکت اجرائی می شود البته ضوابط اجرائی با تکنیک‌ها و ابزارها و روش‌هایی که در آن خبره هستند دائما توسط نهاد سیاستگذار بر اساس بازخور‌های دریافتی کنترل و بازنگری می‌شود. این موضوع توسط بانک مرکزی ابلاغ شد که اصلا تسویه آنی در ضابطه این نوع کسب و کار نبوده و نیست، مگر در شرایط خاص که شرایط خاصش هم باید بر اساس قاعده و ضابطه باشد یک چیزی مثل تمام دنیا. در کار خرید و فروش اتفاقات بسیاری می‌تواند بیفتد که با تسویه آنی شما تمام ریسکش را سمت بانک می‌برید. در صورتی که این ریسک بانک نمی‌تواند باشد.
ریسک چه کسی باید باشد؟
این ریسک اصلا نمی‌تواند باشد.
منظورتان از ریسک چیست؟
مصداق‌های زیادی هست. مثلا شما یک تراکنش انجام می‌دهید، پول می‌رود در حساب طرف و در آن لحظه یک اتفاقی می‌افتد تراکنش قطع می‌شود ولی پول رفته است در حساب. پس این پول، پول او نیست و باید برگردد. همچنین موجب افزایش بار کاری شبکه می‌گردد که در شرایط پیک احتمال اختلال در سرویس اصلی را بالا می‌برد. اتفاقی که اتفاقا در چند ماه گذشته چندین بار رخ داده است وجوه اقتصادی بسیاری نیز دارد که توسط متخصصین اقتصادی قابل تحلیل و بیان است.
ترک عادت سخت است، ولی عادت به چه قیمتی؟
آقای قطبی! این مسائلی که شما می‌گویید کاملا صحیح است و ایرادی به آن وارد نیست. من سوالم این است که به هر حال این سیستم حتی اگر اشتباه هم بوده است و حتی اگر یک PSP مسئولش بوده است و این را جا انداخته است، در ایران داشت کار می‌کرد و مردم دیگر عادت کرده بودند.
نمی‌شود. مثل این که شما بگویید من عادت کردم سیگار بکشم، حالا بگویید عادت کردم تزریق بکنم.
خب ترک عادت سخت است.
بله می‌دانم سخت است ولی این عادت منجر به چه می‌شود؟
باعث مرگ و نابودی.
بله، پس یک جایی باید این موضوع مدیریت می‌شد.
بله، این درست است. ولی ورود به این شکل، موجی راه انداخت و افکار عمومی را هم تکان داد.
هیچ موجی نساخت. این چیزی که دارید می‌گویید می‌دانید چند درصد هستند؟
نه، نمی‌دانم چند درصد هستند چون باید کارهای تحقیقاتی انجام داد.
من می‌دانم. درصد خیلی پایینی هستند، اما کسب و کار خود را بر طبق این روش گذاشته بودند و موجب بروز مشکلاتی برایشان شد. اما امیدوارم با کمک و همکاری شرایط کاری خود را تطبیق دهند.
می‌توانید بیشتر توضیح بدهید؟
نه. موضوعی نیست که بخواهیم زیاد به آن بپردازیم.
من تصورم این است که حداقل مردم عادی نه، اما آن یک میلیون و پانصد هزار واحد صنفی‌ای که وجود دارند حداقل یک ناراحتی‌ای دارند.
قبول دارم برای معدودی موجب ناراحتی شده است، چرا که مدل کاری‌شان را لازم است تغییر دهند. توجه داشته باشید که بر طبق دستور بانک مرکزی تسویه آنی باید متوقف شود نه اینکه شاپرک تسویه آنی ندارد.
یعنی مانند یک سال و نیم، دو سال پیش.
نه. تازه بهتر از آن است. ما در طول روز تسویه می‌کنیم (در صورتی که قبلا حداقل 48 ساعته بود). البته رویه‌های رایج در دنیا به‌طور معمول در طول روز تسویه نمی‌کنند. لیکن برطبق رویه ابلاغی بانک مرکزی طی هفت سیکل عمل تسویه صورت می‌گیرد.
استانداردِ کجا منظورتان است؟
استاندارد شبکه پرداخت در هیچ کجا این را نمی‌گوید. ببینید، چندین موضوع وجود دارد. چون موضوع تکنیکال است نمی‌شود نشست صحبت روزنامه‌ای از آن کرد که ما بنشینیم بگوییم مثلا این مدل به این دلایل باید این چنین باشد. موضوعات اقتصادی است و هزینه‌هایی که ایجاد می‌کند. شما در زندگی‌تان اگر هزینه کارتان را بدهید بهتر مدیریتش می‌کنید. مثلا پارسال که برق یک مقدار قیمتش جهش یافت مصرف انرژی کنترل‌شده‌تر بود. درست است؟
بله.
این کنترل برای چه اتفاق افتاد؟ چون شما باید اقتصاد زندگی‌تان را مدیریت کنید. مثلا یک ابزار پرداخت در دنیا اگر نباشد مغازه‌دار نمی‌تواند مغازه‌اش را باز کند. چرا؟ چون مردم با کارت کار و زندگی می‌کنند و مغازه‌ای که این را ندارد کسی نمی‌رود از آن خرید کند. مثل قصابی‌ای که یخچال ندارد. چون یکی مردم هستند که الزام را ایجاد می‌کنند که می‌گویند اگر کارت‌خوان نداری خداحافظ.
همچنین موارد امنیتی دارد.
بله. دومی آن طرف است. برای یک مغازه‌دار حجم زیاد نقدینگی را نگه داشتن هزینه‌های کلان و خطر دارد.
کسب و کار بر پایه اعتماد است
… بله این کاملا درست است. من در این فلسفه به هیچ چیز ایراد نمی‌گیرم …
… حالا برویم سر این قضیه. داریم صحبت پرداخت می‌کنیم. برای مثال من ده کارتن شیر به شما می‌دهم. آیا همان لحظه پولش را می‌گیرم؟ من به شما یک تن برنج می‌دهم، آیا همان لحظه پولش را می‌گیرم؟
نه در بازار و کاسبی این گونه نیست.
اصلا کسب و کار خرید و فروش این‌گونه نمی‌تواند باشد.
کسب و کار بر مبنای اعتماد است.
بله، اصلا غیر از این نمی‌شود. چرا آنجا نمی‌گویید پول باید فوری بیاید؟ خرید و فروش فوری نیست. فوری بودن یعنی هزینه. مشتری می‌گوید اگر می‌خواهی من فوری پول بدهم این‌قدر تخفیف بدهید. درست است؟ در صورتی که شما آن درآمدها و سود‌هایش را دیده‌ای. پس در خرید و فروش تسویه آنی نیست. اما اطمینان از دریافت پول مهم است.
بله، این تفکیک می‌شد. وقتی چند روز پیش مساله قطع شدن کارت به کارت مطرح شد مردم این‌ها را با هم قاطی کرده بودند.
POS اصلا موضوع بانکی ندارد. در صورتی‌که انتقال کارت به کارت عملی بانکی است که از روی دستگاه‌های و یا در شعب کماکان در حال انجام است
بحث پرداختی است.
در خرید و فروش اگر هم کسی بحث بانکی می‌کند بر خلاف استاندارد و بر خلاف قوانین بانک مرکزی است. در سیستم ما هم قطعا این اجرا نمی‌شود. ببینید شما وقتی خرید و فروش می‌کنید یک چیزی را می‌دهید یک چیزی را می‌گیرید. واریز آنی آیا در آن معنی دارد؟ پس شما در این نوع از کسب و کار اگر بیایید بگویید پول را فوری می‌ریزم به حسابت دارید یک فاکتورهایی را تغییر می‌دهید که در کلِ مسائل، می‌تواند برای خودش تبعات داشته باشد. ما صرفا برای اینکه یکی می‌خواست سهم بازار به دست بیاورد این رقابت وحشتناک را ایجاد کردیم.
هر سرویسی هزینه‌ای دارد
به جز آنی و غیر آنی یک چیز دیگر هم داریم که چند سال پیش یکی از شرکت‌های PSP آن را شروع کرد این بود که هزینه و کارمزد را حذف کرد. تا قبل از آن کارمزد وجود داشت و از صاحبان مشاغل بابت هر تراکنش روی پایانه فروش کارمزد دریافت می‌شد.
آن هم درست است.
حذف کردنش نادرست بود؟
بله صد در صد.
گرفتن کارمزد درست است ولی مردم یا واحدهای صنفی عادت کرده‌اند که تراکنش انجام بشود و هیچ هزینه‌ای بابت این تراکنش ندهند. برعکس دنیا هم است.
بله این هم نمی‌شود. ببینید ما بابت خدمت یا سرویس یک درصدی سهمش را باید بدهیم. یعنی این عادت را باید داشته باشیم. البته گرفتن کارمزد اعدادش مهم است. باید تحلیل بشود، منطق و محاسبات داشته باشد. صنف با صنف فرق می‌کند. ولی نمی‌شود شما بابت خدمت، رایگان کار کنید. به نظر من هیچ کسی حاضر نیست خدمت رایگان بدهد. این پایانه‌ها هم بابت خدمتی که می دهند باید یک درآمدی داشته باشند.
من یک مثالی بزنم آقای قطبی. زمانی بود که در زمان اوج جریان تخلف 3 هزار میلیاردی و این حرف‌ها یک‌باره اعلام شد که بانک صادرات روی مانده‌گیری اینترنتی از مشتریانش کارمزد می‌گیرد. تمام روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها شروع کردند آن‌قدر فشار آوردند که بانک صادرات آن را حذف کرد. من آن موقع دقیقا یادداشتی نوشتم که این کار بانک صادرات اصلا هیچ ایرادی ندارد. درست است که بانک صادرات تنها جایی بود که داشت این کار را می‌کرد اما این اصلا ایراد ندارد. این چه فضای منفی‌ای است که درست شده که اگر یک کسی کارمزد می‌گیرد ما می‌گوییم نباید بگیرد. بعد یک سری وصلش کردند به اختلاس. این اصلا چه ربطی دارد. به هر حال ما باید عادت کنیم بابت خدمتی که می‌گیریم پول بدهیم آن وقت می‌توانیم ادعا بکنیم که من خدمتی که از شما گرفته‌ام به درد نمی‌خورد بنابراین می‌روم یک جای دیگر.
بله، نکته‌ای که وجود دارد و شما هم به درستی به آن اشاره کردید زمان موضوع است. من فکر می‌کنم موضوع مورد اشاره شما درست است که به نوعی مربوط به ما نیست و در واقع خدمات بانکی است،و در ان باید ببینیم خدمات بانکی برای تامین این هزینه‌هایشان و خدمت‌هایی که می‌رسانند از چه مدل‌هایی استفاده خواهند کرد. ولی این صحبت به طور عام کاملا درست است. این موضوع یک چیزی نیست که آدم نداند ولی موضوعی نیست که من بخواهم در موردش اظهار نظر بکنم. در هر حال زمان و نحوه اجرا مهم است.
خب راجع به شاپرک هم ما همین مساله را داریم.
در چه زمینه؟
وقتی که تسویه غیرآنی اعلام شده است.
تسویه آنی اصلا موضوع ما نیست. ما این را اعلام نکرده‌ایم. موضوع بانک مرکزی است. حتی اگر همین الان یک بانکی دستگاه پایانه فروش داشته باشد که سرویسش را هنوز منتقل نکرده باشد یا مشکلاتی داشته باشد، مطابق بخشنامه بانک مرکزی نمی‌تواند تسویه آنی داشته باشد.
پس مربوط به شاپرک نیست. قانونی است که بانک مرکزی گذاشته است.
اصلا موضوع شاپرک نیست. اما با هم همزمان شده‌اند. اما نکته‌ای که وجود دارد همان مسائل است. یک فرد اقتصادی می‌تواند این را دقیق‌تر به شما بگوید. می‌دانم که در کار خرید و فروش، هیچ کسبه‌ای به غیر از یک درصد قلیلی که در واقع کارشان خرید و فروش از جنس پول است برای الباقی واریز آنی در حسابشان خیلی مهم نیست. این چیزی است که باید انجام می‌شد که خب با ما همزمان شده است. خیلی فرقی نمی‌کند. موضوع این است که ما داریم در مورد درصد کمی از کسبه صحبت می‌کنیم که کارهای‌شان را بر مبنای تسویه آنی نظم داده بودند. یا به قول شما عادت کرده بودند.
خب تغییر عادت زمان‌بر و شاید یک مقدار سخت باشد. حتی الان راه‌حل‌هایی بر این مبنا برای شرکت‌های PSP ایجاد شده است که اصلا موضوعش این نیست ولی روش اجرایی‌اش را روی آن گذاشته است. طبیعی است که این موضوع باید اصلاح می‌شد و این اصلاحات یک زمانی می‌برد. اما خب، چاره‌ای نیست، از یک جا باید آغاز بشود.
تراکنش آنی، فشار بر شبکه
برای تسویه غیرآنی ضرورت فنی پشت این ماجرا نیست؟ چون بعضی‌ها دارند این موضوع را مطرح می‌کنند.
ضرورت فنی هم است. ببینید ماجرا مانند این است که شما یک لوله‌ای انداخته‌اید و یک تعداد تراکنش آنلاین را دارید رد می‌کنید. با رشد تراکنش‌ها مدام این لوله باید وسیع‌تر بشود. این که ما همه تراکنش‌های‌مان آنلاین باشد فشار بزرگی به شبکه می‌آورد که با رشد تراکنش این فشار هم سنگین‌تر می‌شود. خصوصا در روزهای پیک که می‌تواند موجب اختلال در اصل سرویس شود مثل همین بیست و یکم ماه قبل که یک مشکلی در شبکه بانکی پیش آمد. تازه غیر از این موسسات به همراهش هم یک سرویسی گذاشته‌اند که همزمان با ما یک تراکنش دیگر را هم می‌راند و پیامکی می‌زندکه پول به حسابتان واریز شد.
شما این‌ها را حساب کنید می‌بینید سرمایه ملی دارد چگونه به هدر می‌رود. یعنی ما یک حجم بزرگی از داده آنی را داریم مرتب می‌چرخانیم. این می‌تواند یک لحظه به یک بحران برسد. غیر از این موجب افزایش تصاعدی مغایرت مالی می‌گردد که رفع آن هزینه‌های سنگین دارد.
ما در سایت‌مان هم گفتیم که شتاب روند تکاملی‌اش را طی می‌کند و مشکلی که برای شتاب پیش آمد نباید ما را نسبت به عملکرد بلندمدت شتاب بدبین کند.
بله، ببینید این که چنین مشکلی پیش آمد یکی از دلایلش باز همین بود. یعنی فشار حجم بالای تراکنش بود و این فشار در یک بانک ایجاد مشکل کرد و در شبکه تسری یافت و یک‌باره کل شبکه را درگیر کرد و روی خود شتاب اثر گذاشت.
این روی فکر مردم تاثیر منفی می‌گذارد.
بله، می‌دانید چقدر زیاد تاثیر منفی می‌گذارد!
در یک بازه زمانی چهار پنج ساله وقتی خط سیر شتاب را مشاهده می‌کنیم، روند تکاملی آن را می‌بینیم. درصد خطاها رو به کاهش است.
شاید بشود گفت اصلا مقوله شتاب ما در دنیا یکتاست. یک شبکه سنگینی داریم که خب هم محل افتخار است و هم محل ایجاد و یا توسعه خیلی از کسب و کارها و خیلی از موضوعات اقتصادی بنگاه‌ها و موسسات به آن لینک شده است. اصلا از دلش خیلی از کسب و کارهای جدید ایجاد شده است. چرا؟ چون یک بستر است. مثل موبایل، وقتی موبایل می‌آید با خودش ایده می‌آورد. با خودش نوآوری می‌آورد. حتی صنعت بانکداری هم به آن سمت می‌رود. ابزار خیلی خوبی است، ارزان، در دسترس در هر مکان در هر زمان.
در روزهای آتی دو بخش دیگر این گفتوگو در سایت راه پرداخت منتشر می‌شود.