پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
مقصر ریزش شاخص بورس، معاملات الگوریتمی نیستند
تعداد معاملات الگوریتمی اکنون به‌قدری نیست که باعث ریزش بازار شوند و با محدود کردن آنها علاوه‌بر اینکه استراتژی‌هایی که در بازار وجود دارد به هم می‌ریزد، باعث تزریق ترس به سرمایه‌گذران در بازار سرمایه نیز می‌شود.
مدیریت نظارت بر بورس‌های سازمان بورس و اوراق بهادار روز چهارشنبه طی اطلاعیه‌ای استفاده از معاملات الگوریتمی و تقسیم سفارشات توسط کلیه مشتریان برخط در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران را ممنوع کرد.
در این اطلاعیه که روی سخنش با کارگزاری‌هاست اعلام شده که به «منظور حفظ شرایط تعادل عرضه و تقاضا در بازار بر ورود سفارشات و معاملات، کلیه مشتریان اعم از حقیقی و حقوقی (به جز بازارگردانان دارای مجوز که با شناسه مشخص شده برای معاملات اقدام به ارسال سفارش می کنند) در خصوص امکان انجام معاملات الگوریتمی در همه نمادهای معاملاتی در بورس و فرابورس تا اطلاع ثانوی غیرفعال شود.
معاملات الگوریتمی چیست؟
معاملات الکترونیکی اوراق بهادار از ۴۲ سال پیش شروع شد، زمانی‌که انجمن ملی معامله‌گران اوراق بهادار شروع به استفاده از سیستم بازارگردانی رایانه‌ای به‌منظور مظنه‌گذاری خودکار در آمریکا کرد (آنچه که امروزه به‌عنوان خدمات نزدک شناخته می‌شود). در اروپا، اولین بورس اوراق بهادار رایانه‌ای در سال ۱۹۸۰ شروع به ارائه خدمات معامله‌گری کرد، اما تا سال ۱۹۹۰ معاملات اوراق بهادار به‌صورت کاملاً خودکار سازماندهی نشد.
با اینکه معاملات الگوریتمی سابقه طولانی در جهان دارد، اما این نوع معاملات سه سال است که در ایران راه‌اندازی شده است. در معاملات الگوریتمی، رایانه‌ها به‌طور مستقیم با سامانه معاملاتی ارتباط برقرار کرده و سفارش‌ها را بدون دخالت انسانی ثبت می‌کنند. شاید این ساده‌ترین تعریف برای معاملات الگوریتمی باشد.
در معاملات الگوریتمی مجموعه دستورالعمل‌های تعریف شده بر اساس زمان‌بندی، قیمت، کمیت یا هر مدل ریاضی است. جدا از فرصت‌های سود برای معامله‌گر، معاملات الگوریتمی این توانایی را دارد که با رد کردن تأثیر احساسات انسانی، بازار را بیشتر به طرف نقدینگی ببرد و معاملات به روش اصولی انجام بپذیرد.
آیا معاملات الگوریتمی باعث ریزش شاخص شده‌اند؟
بازار بورس تهران بیشتر از یک ماه است که دچار نوسان شده و تاکنون نزدیک به ۵۰۰ هزار واحد ریزش داشته است. درواقع روزهای سبز بازار در این مدت انگشت‌شمار بوده‌اند. کارشناسان دلایل زیادی را برای این ریزش مطرح کرده‌اند و سازمان بورس نیز اقدامات زیادی را برای برگرداندن بازار انجام داد. حالا این موضوع مطرح شده که معاملات الگوریتمی و روبات‌ها با ارسال سفارش فروش باعث ریزش بازار شده‌اند. اینکه چقدر می‌تواند این موضوع صحت داشته باشد یا در چه شرایطی روبات‌های الگوریتمی سفارش فروش زیادی ارسال می‌کنند و منجر به ریزش بازار می‌شوند، پرسش‌هایی است که در گفت‌وگو با حجت‌الله فرهنگیان، مدیرعامل شرکت داده پردازان تدبیر سرمایه داتکس و محسن زادمهر، بنیانگذار سهام‌یاب به آن پاسخ داده شده است.
به‌گفته آنها تعداد معاملات الگوریتمی اکنون به‌قدری نیست که باعث ریزش بازار شوند و با محدود کردن آنها علاوه‌بر اینکه استراتژی‌هایی که در بازار وجود دارد به هم می‌ریزد، باعث تزریق ترس به سرمایه‌گذران در بازار سرمایه نیز می‌شود.
مدیرعامل داتکس سازوکار معاملات الگوریتمی و سفارش‌گذاری روبات‌ها را توضیح داد و در این باره گفت: «شرکت‌های فناوری اطلاعات که مجوز معاملات برخط دارند، دارای رابط کاربری هستند و کارگزاری‌ها نیز با این شرکت‌ها همکاری می‌کنند. در این میان برخی مشتریان حقیقی یا حقوقی نیز از شرکت‌های فناوری اطلاعات API می‌گیرند تا الگوریتم و روبات خود را فعال کنند. با اینکار به‌جای اینکه سفارش، اطلاعات بازار یا اطلاعات نتیجه سفارش و معامله را از طریق رابط کاربری دریافت کنند، به‌صورت خودکار از سیستم خود دریافت می‌کنند. درواقع نهایتاً معامله از طریق شرکت OMS یا کارگزاری به هسته منتقل می‌شود.»
تا حدود دو سال پیش دادن API به اشخاص حقیقی و حقوقی ممنوع بوده است. به این دلیل که این APIها حجم زیادی از سفارش را به سمت هسته منتقل می‌کردند. مدیرعامل داتکس با بیان این مطلب گفت: «از همان زمان که رویداد معاملات الگوریتمی را به کمک سازمان بورس برگزار کردیم، شرایط بهتر شد. یعنی قرار بر این شد که به نهادهای مالی و سبدگردان‌ها که قصد دارند از سیستم خودکار معامله استفاده کنند، مجوز داده شود و ما نیز اکنون به آنها API می‌دهیم. اما ما هم موظف شدیم که روی پیام‌های سفارش و معاملاتی که به افراد می‌فرستیم از کد ۹۵ استفاده کنیم که در واقع هسته معاملات بداند که اینها به صورت خودکار تولید شده‌اند نه از سوی افراد تا اگر مشکلی در هسته وجود داشت، بتوان جلوی این نوع سفارش‌ها را گرفت و کنترل بیشتری را روی هسته صورت بگیرد.»
آیا روبات‌ها قابل شناسایی هستند؟
او در رابطه با اینکه آیا این احتمال وجود دارد که سفارش‌گذاری روبات‌ها قابل شناسایی نباشد، گفت: «ممکن است که شرکت OMS نیز از فردی که معامله الگوریتمی را ارسال می‌کند، اطلاعی نداشته باشد و به‌جای اینکه از شرکت‌هایOMS، ای‌پی‌آی را اخذ کرده باشد، از روبات‌های کلیکر یا از روبات‌هایی که از رابط کاربری ما استفاده می‌کنند، سفارش را تولید کرده و فرستاده باشد. در این صورت ما نمی‌دانیم که این روبات است که سفارش را فرستاده است. این دستورالعمل بخشی از آن ناظر بر این است که اگر کسی بدون اطلاع شرکت‌های فناوری اطلاعات سفارشی را ارسال می‌کند، شناسایی شود. اما به‌طور کلی آنهایی هم که مجوز دارند، فعالیت آنها لغو شده است.»
اکنون معاملات الگوریتمی روی شاخص بازار تاثیری ندارند
فرهنگیان با اعلام اینکه غیرفعال کردن معاملات الگوریتمی غیرمنتظره بوده است، گفت: «دستورالعمل عدم استفاده از معاملات الگوریتمی و لغو سفارش فروش حقوقی‌ها که دیروز مطرح شده بود، کنترل‌هایی است که به نظر می‌آید از سوی سازمان و در راستای حمایت از بازار در حال انجام است. البته در همه دنیا این اتفاق می‌افتد. نهاد ناظر سابقه دخالت در بازار سرمایه در ایران و دنیا را داشته و این حق را دارد که درباره کنترل روند بازار دخالت کند. امیدواریم دستورالعملی که درخصوص عدم استفاده از API و معاملات الگوریتمی مطرح شده و همچنین محدودیت‌هایی که برای حقوقی‌ها ایجاد شده موقت باشد و ظرف یکی دور روز آینده برطرف شود.»
به‌گفته او شاید بتوان موضوع غیرفعال کردن معاملات الگوریتمی و API آن را با اتفاقاتی که در سال ۲۰۱۰ در آمریکا و ۲۰۱۵ در چین افتاد مقایسه کرد. در آن سال‌ها مدیریت معاملات و حجم زیادی از معاملات در دست روبات‌ها و الگوریتم‌ها بوده است. یک هم‌افزایی در یک زمان ایجاد شد که به‌صورت دومینویی همه روبات‌ها سفارش فروش گذاشتند. آن زمان نیز نهاد ناظر آمریکا و نهاد ناظر چین در اقدام مشابهی تا مدت محدودی استفاده از الگوریتم‌ها و APIها و معاملات خودکار را غیرمجاز کردند تا بازار به تعادلی برسد و دوباره آنها را برگردانند.»
برهم ریختن استراتژی‌های بازار
او با ذکر این مثال توضیح داد که نمی‌توان گفت اکنون آنقدر تعداد معاملات خودکار ما در بازار زیاد است که روی شاخص یا کل بازار تأثیر بگذارد، اما ممکن است کسانی که از الگوریتم‌ها و معاملات خودکار استفاده می‌کنند، بیشتر به دنبال نوسان‌گیری و سفته‌بازی باشند و این نوسان‌گیری می‌تواند روند بازار را تحت تأثیر قرار دهد. بنابراین سازمان بورس سعی دارد با محدود کردن معاملات الگوریتمی تأثیر آن را در بازار مشاهده کند.
فرهنگیان امیدوار است که این دستورالعمل موقت باشد و به زودی به حالت قبلی به سوی توسعه بازار برگردد. او گفت: «به هر حال یک بازار خوب برای همه مسئولیت بیشتری دارد. منظور از خوب الزاماً بازار مثبت نیست، بلکه منظور نوسان‌های معقول است.»
او با اشاره به اینکه با غیرفعال کردن معاملات الگوریتمی ممکن است تمام معادلات و استراتژی‌های بازار را به هم بریزد، توضیح داد: «طبیعتاً کسی با یک استراتژی در بازار فعالیت می‌کند تحت تأثیر این قضیه قرار می‌گیرد. البته در این مدت باتوجه به شرایط بازار، دخالت‌هایی از سوی نهاد ناظر دیده شده و امید است که این دستورالعمل اثر مثبت خود را بگذارد.»
تزریق ترس و کاهش عمق‌دهی به بازار
محسن زادمهر، بنیانگذار سهام‌یاب با اشاره به اینکه غیرفعال شدن دسترسی افراد برای استفاده از معاملات الگوریتمی، قطعاً در بازار تأثیر خواهد گذاشت، توضیح داد: «دغدغه ما نیز بیشتر از این جنس است که این دستورالعمل به بازار و مخصوصاً آنهایی که در این حوزه سرمایه‌گذاری می‌کنند، ترس تزریق می‌کند.»
به‌گفته او در بلند مدت سازمان باید دسترسی‌ها را بسیار بیشتر از وضعیت موجود باز کند تا الگوریتم‌های بیشتری فعال شوند و در رقابت با همدیگر نقدشوندگی بازار را بیشتر کنند و به عمق‌دهی بازار نیز کمک کنند. از سوی دیگر این تصمیم برای سرمایه‌گذاری وی‌سی‌ها و افراد حقیقی و حقوقی ترس ایجاد می‌کند و تأثیر منفی روی توسعه بازار سرمایه خواهد گذاشت. از همین رو امیدوارم که این محدودیت به‌زودی لغو شود.»
او با رد این مساله که روبات‌های الگوریتمی باعث ریزش بازار شده‌اند، گفت: «اگر این حوزه آنقدر بزرگ است که روی بازار تأثیر منفی بگذارد، پس نباید یک شبه درباره آن تصمیم گرفته شود. بماند که روبات‌ها و معاملات الگوریتمی در حال حاضر تأثیر زیادی روی بازار ندارند. کسی که بتواند تاثیرگذاری آنها را تشخیص دهد، سازمان بورس است. یعنی باید سفارش‌های خریدوفروش آنها را پردازش کند. هیچ‌کس به‌طور دقیق نمی‌داند که سفارش‌های آنها به چه صورت است و در این مدت چقدر سفارش فروش داشتند و چه تاثیری بر بازار گذاشته‌اند.»
تصور ریزش بازار توسط روبات‌های الگوریتمی،غلط است
زادمهر ادامه داد: «اگر روبات‌ها فریب بخورند، تحلیل اشتباهی ارائه دهند و سفارش فروش بگذارند، تأثیر منفی نیز بر بازار دارند. اما به شرط اینکه قدرت بالایی داشته باشند. یعنی حدود ۳۰ درصد از ارزش معاملات روزانه بازار در دست روبات‌ها باشد. اما این حرف غیر منطقی است که روبات‌ها عامل ریزش بازار باشند. اتفاقاً کمبود روبات‌ها عامل ریزش بازار است. ربات‌ها هرچقدر بیشتر باشند تصمیماتی که در بازار گرفته می‌شود، منطقی‌تر خواهد شد. چون تصمیمات عاقلانه‌تری به دور از احساسات گرفته می‌شود.»
او با بیان اینکه سازمان بورس به‌عنوان نهاد رگولاتور این اختیار را دارد در صورتی‌که تشخیص دهد روبات‌ها فریب خورده‌اند برای آنها محدودیت ایجاد کند، گفت: «ما اتفاق غیرمنتظره‌ای نداشته‌ایم که بازار ریزش داشته باشد و الگوریتم‌ها اکنون بر اساس داده‌های بازار و وقایع داخلی و بین‌المللی و عرضه و تقاضا تصمیم به خریدوفروش می‌گیرند. پس حتی اگر تصمیم آنها به فروش هم باشد نمی‌توان گفت که اشتباه می‌کنند. بلکه تشخیص آنها این است که بازار ریزش می‌کند و کمی اصلاح می‌خورد. در وقت مناسب مطمئناً سفارش خرید خود را هم می‌گذارند. اکنون با ایجاد محدودیتی که برای استفاده از الگوریتم‌ها صورت گرفته این نگاه ایجاد شده که الگوریتم‌ها اشتباه می‌کنند. درحالی‌که این تصور غلطی است و باعث می‌شود که معاملات الگوریتمی و هوش مصنوعی ما رشد نکند. سازمان از سویی مسابقات الگوریتمی می‌گذارد و از سوی دیگر جلوی آنها را می‌گیرد. با این کار محدودیت زیادی نیز برای کسب‌وکارها به‌وجود می‌آید که آنها را هم با ضرر مواجه می‌کند.»
او اضافه کرد که روند بازار اکنون یک روند طبیعی است و بدین گونه نبوده که خبر دروغی رواج پیدا کند که الگوریتم‌ها فریب بخورند تا سفارش زیادی را برای فروش بگذارند. زادمهر با اشاره به اینکه حجم زیادی از معاملات در آمریکا از طریق معاملات الگوریتمی انجام می‌شود، گفت: «اگر می‌گوییم ۸۰ درصد معاملات در آمریکا الگوریتمی است، الگوریتم‌های بازارگردانی هستند. یعنی الگوریتم‌هایی نیستند که شرکت‌های کوچک و مردم استفاده کنند، بلکه الگوریتم‌هایی هستند که مدیریت صندوق‌های سرمایه‌گذاری را بر عهده دارند. بنابراین در بازار ما محدودیتی که اعمال شده تأثیر زیادی را روی بازارگردان‌ها می‌گذارد که نقش بزرگی در جلوگیری از ریزش بازار دارند. با ایجاد این محدودیت آنها دچار مشکل می‌شوند. سایر الگوریتم‌ها نقش زیادی ندارند و بعید می‌دانم که بالای یک درصد از معاملات ما توسط الگوریتم‌های افراد حقیقی یا حقوقی نوشته شده باشند. بنابراین نمی‌تواند تأثیر زیادی در ریزش شاخص داشته باشد.»
بازدهی معاملات الگوریتمی بالاتر از میزان شاخص نبوده است
زادمهر با بیان این مطلب که بازار کم‌کم داشت به سمتی می‌رفت که به کسب‌وکارهاOpen API ارائه دهد، توضیح داد: «نقصی که اکنون در بازار وجود دارد این است که تعداد روبات‌های الگوریتمی اندک است و رقابت منصفانه‌ای بین روبات‌ها و معامله‌گران انسانی وجود ندارد. درحالی‌که هرچه روبات‌ها بیشتر شوند، عرضه و تقاضا تطابق بهتری پیدا می‌کنند و تصمیمات منطقی‌تری صورت می‌گیرد. یکی از مزیت‌های روبات این است که تحت تأثیر احساسات قرار نمی‌گیرد. قرار بود که این روبات‌ها هم معاملات منطقی‌تری را رقم بزنند.»
بازارگردان‌ها کسانی هستند که از سازمان مجوز دارند و وظیفه ایجاد نقدینگی برای سهام شرکت‌ها را دارند. تأثیر بزرگی بر نقدشوندگی در بازار سرمایه دارند، این اطلاعیه به این بازارگردان‌ها اجازه فعالیت داده تا بازار دچار مشکل نشود. اما بقیه الگوریتم‌ها غیر فعال شده‌اند. زادمهر با توضیح اینکه تا امروز معاملات الگوریتمی در بازار ما به‌ندرت توانسته در سودآوری موفق عمل کند، گفت: «الگوریتم‌هایی که در بازار هستند عمده عملکرد آنها در حد شاخص بوده و بازدهی آنها از شاخص بالاتر نبوده است. بنابراین چون در بحث بازارگردانی صرف سودآوری مطرح نیست و موضوع اصلی بیشتر نقدشوندگی سهام شرکت‌هاست، معاملات الگوریتمی تا امروز موفقیت زیادی بدست آورده است، اما در بازدهی به‌ندرت موفق‌تر از صندوق‌های سهامی یا شاخصی عمل کرده‌اند.»
