بررسی 4 اثر بخشنامه جدید بانک مرکزی در زمینه کاهش تعداد سیکل‌های تسویه پایا و ساتنا

دنیای اقتصاد / بانک مرکزی ضوابط تسویه سامانه‌های پایا و ساتنا را تغییر داد. براساس بخشنامه‌ای که روز گذشته منتشر شده است، تسویه حساب‌های این دو سامانه از این پس با تأخیر بیشتری انجام خواهد شد. در مورد معاملات سامانه «ساتنا»، محدودیت این است که در روزهای تعطیل تسویه‌ای انجام نخواهد شد و تراکنش‌های اینترنتی تحت این سامانه، به روز بعد موکول خواهد شد. در مورد سامانه پایا، تراکنش‌های تحت این سامانه تا ساعت 15:45 دقیقه در همان روز تسویه و باقی تراکنش‌ها به بعد از ظهر روز بعد موکول می‌شود. ضمن اینکه تراکنش‌های کارتی شاپرک تحت‌سامانه پایا نیز تنها یک بار در ۲۴ ساعت و در صبح روز بعد تسویه خواهد شد. هیچ تسویه‌ای نیز در روزهای تعطیل انجام نخواهد شد. این رویکرد بانک مرکزی می‌تواند بر کنترل گردش پول در کوتاه‌مدت اثر قابل‌توجهی داشته باشد و بازارهای دیگر را از نقدینگی تا حدودی مصون نگه دارد.

تفاوت‌های پایا و ساتنا

پایا و ساتنا سیستم‌های تبادل اطلاعات بانکی است که بانک‌ها با این ابزارها، تمامی تبادلات بین بانکی مشتریان خود را به‌صورت الکترونیکی انجام می‌دهند. کاربرد اصلی سامانه پایا، مکانیزه کردن پرداخت‌های خرد بین بانکی با تعداد انبوه برای مشتریان است. سامانه پایاپای الکترونیکی (پایا) از روش‌های الکترونیک برای پرداخت‌های خرد و سامانه تسویه ناخالص آنی (ساتنا) برای پرداخت‌های کلان و حواله‌های فوری است. برای انتقال وجه تا ۱۵ میلیون تومان از سامانه پایا استفاده می‌شود و برای انتقال مبالغ بالاتر از سامانه ساتنا. از این رو بسیاری از فروشگاه‌های خرد از دستگاه پایانه فروش (POS) پایا برای دریافت وجه از مشتری استفاده می‌کنند. در حال حاضر هیچ کدام از این روش‌ها کارمزدی را برای مشتری در پی ندارند. تفاوت ماهیتی این دو سیستم نیز در این است که در سیستم ساتنا عملیات طی نیم ساعت انجام می‌شد و در سیستم پایا با تأخیر یک یا دو ساعت بسته به بانک‌های مختلف، تسویه صورت می‌گرفت. تفاوت اصلی که اکنون اتفاق خواهد افتاد، در زمان تسویه است. در واقع محدودیت به هر دو روش تسویه معامله گسترش خواهد یافت و حتی تسویه در سامانه تسویه ناخالص آنی (ساتنا) نیز دیگر آنی نخواهد بود.

۶ تغییر در ضوابط

بانک مرکزی روز گذشته بخشنامه ۶ بندی را درخصوص تغییرات دو سامانه پایا و ساتنا ابلاغ کرد.

محدودیت زمانی برای «پایا»: براساس اعلام بانک مرکزی، از این پس در انتقالات سامانه پایا، دستور پرداخت‌های مشتریان تنها یک بار در روز انجام می‌شود؛ درحالی‌که در گذشته در سیکل‌های ۲ تا ۳ ساعت پرداخت‌ها به حساب مشتری واریز می‌شد؛ اما با بخشنامه بانک مرکزی، تمامی پرداخت‌ها تا ساعت 15:45 پردازش می‌شود و برای اعمال نتیجه به بانک مقصد ارسال می‌شود. در نتیجه تمامی پرداخت‌ها تا ساعت 15:45 در همان روز پرداخت و باقی پرداخت‌ها به روز آتی حواله می‌شود و احتمالاً تا ساعت ۱۷ یا ۱۸ تسویه مشتری انجام خواهد شد. نکته دیگر این است که این ضوابط برای روزهای غیرتعطیل رسمی خواهد بود.

محدودیت‌های روز تعطیل: بانک مرکزی در دومین بند این بخشنامه اعلام کرد که ارسال دستور پرداخت در «پایا» و «ساتنا»، با تاریخ مؤثر در روز تعطیل رسمی، ممنوع است. از این بند می‌توان این‌طور تحلیل کرد که تمامی دستورهای پرداخت در روز تعطیل به شکل کامل به روزهای بعد موکول می‌شود. در واقع مثلاً اگر شما پرداخت الکترونیکی را با سامانه پایا یا ساتنا در روز جمعه انجام دهید، این دستور پرداخت با پرداخت‌های روز شنبه جمع خواهد شد و در بعدازظهر روز شنبه تسویه خواهد شد. با این رویکرد تفاوتی ندارد که شما انتقال وجه الکترونیکی خود را در جمعه عصر انجام دهید یا آن را به شنبه صبح موکول کنید؛ چراکه در هر دو حالت تسویه در شنبه بعداز ظهر انجام خواهد شد. در واقع هیچ نوع پرداختی چه از پایا و چه ساتنا در روز تعطیل رسمی انجام نخواهد شد.

تأخیر یک روزه در شاپرک: بانک مرکزی برای انتقالات سامانه پایا در تسویه تراکنش‌های کارتی «شاپرک» یک تفاوت قائل شد. برای این دست از تراکنش‌ها، تسویه در صبح روز بعد انجام خواهد شد. به این صورت که تمامی تراکنش‌های کارتی مشتری در 3:45 بامداد روز بعد پردازش و به بانک‌های پذیرنده ارسال می‌شود. احتمالاً تسویه نیز درساعت ۷ تا ۶ بامداد انجام خواهد شد. ضمن اینکه ریز تراکنش‌های پایانه‌های فروش «شاپرک» در ساعت 5:00 بامداد در اختیار بانک‌های پذیرنده قرار می‌گیرد. در نتیجه با این بند، دیگر تراکنش‌های روزانه پایانه‌های فروش (POS) در همان روز تسویه نخواهد شد و به روز بعد موکول خواهد شد.

تسویه تجمیعی در شاپرک: انتقالات سامانه «پایا» برای تسویه تراکنش‌های کارتی «شاپرک» به‌صورت تجمیع مبالغ تراکنش‌های روز قبل برای هر «شبا» صورت می‌پذیرد. در واقع تراکنش‌ها به‌صورت جز به جز در روز بعد تسویه نخواهد شد و مجموع آنها به یکباره به حساب فرد واریز خواهد شد. در معاملات ساتنا چنین رویه‌ای وجود ندارد و تراکنش‌ها به‌صورت جز به جز تسویه خواهند شد.

محدودیت شاپرک در تعطیلات: اگر تراکنش‌های انجام شده مربوط به روز قبل از روز تعطیل باشد، تراکنش‌ها در صبح روز تعطیل، تسویه نخواهد شد. مثلاً اگر تراکنش‌های پایانه فروش شاپرک یک فروشگاه در روز پنج‌شنبه باشد، مانند روزهای دیگر در صبح روز جمعه تسویه انجام نخواهد شد و زمان تسویه به بعدازظهر موکول می‌شود. بنابر اعلام بانک مرکزی، تسویه تراکنش‌های کارتی «شاپرک» در چنین حالتی صرفاً یک بار در روز و در سیکل ساعت 15:45 پردازش و برای بانک‌های پذیرنده ارسال می‌شود. ریز تراکنش‌های پایانه‌های فروش «شاپرک» نیز در ساعت 17:00 در اختیار بانک‌های پذیرنده قرار می‌گیرد.

کارسازی «ساتنا» به شکل روزانه: کارسازی دستور پرداخت مشتری به مشتری «ساتنا» در بانک مقصد، صرف‌نظر از زمان دریافت آن از مشتری ازسوی بانک مبدأ، تا پایان وقت اداری تاریخ مؤثر دستور پرداخت صورت گرفته و تعهد انجام دستور پرداخت در این سامانه به‌صورت «همان روز» است. به زبان ساده‌تر، دستور پرداخت‌های ساتنا باید در همان روز توسط بانک‌های مبدأ و مقصد انجام گیرد و تأخیر در پرداخت در این سامانه کمتر از سامانه پایا خواهد بود.

اثرات بخشنامه

تسویه در دو حالت «تسویه تراکنش‌ها هر شبانه‌روز چند بار» و «تسویه تراکنش‌ها هر ۲۴ ساعت یک بار» اثرات مختلفی را در پی دارد.

کارآیی سیستم دیتا: در حالت عادی هر تراکنش یک مسیر رفت و برگشت را طی می‌کند. در مسیر رفت، تراکنش از چند دروازه به‌عنوان صافی، عبور می‌کند و در مسیر برگشت نیز تأیید تراکنش از سوی این دروازه‌ها لازم است. به همین دلیل می‌توان گفت از لحاظ فنی هر تراکنش یک بار ترافیکی مشخصی را بر دوش شبکه دیتا قرار می‌دهد. اگر تسویه تراکنش‌ها در هر روز چندبار صورت بگیرد، مطمئناً این مبادلات پولی با ایجاد ترافیک از صافی‌های یاد شده هزینه‌های زیادی را بر دوش شبکه دیتا قرار می‌دهند؛ اما در طرف مقابل اگر همه تراکنش‌های صورت گرفته تجمیع و تنها یک بار در روز پرداخت شوند از لحاظ تکنیکی یک کارآیی در سیستم پرداخت الکترونیکی ایجاد خواهد کرد.

پیگیری معاملات مشکوک: دومین اثر مثبت را می‌توان به مسائل امنیتی از جمله پول‌شویی نسبت داد. در سیستمی که تراکنش‌ها در طول هر شبانه‌روز تنها یک بار تسویه می‌شود، پالایش تراکنش‌ها و تفکیک تراکنش‌های سالم از ناسالم با احتمال بیشتری صورت خواهد گرفت. به‌علاوه زمان بیشتری برای پیگیری تراکنش‌های ناسالم از سوی معامله‌گران وجود خواهد داشت.

تعادل در تراکنش‌ها: به‌عنوان سومین کارآیی می‌توان به ایجاد تعادل در تراکنش‌ها اشاره کرد. به این صورت که شرکت‌های PSP می‌توانند در وضعیت جدید بر حسب حجم تراکنش مشتریان را تفکیک کنند. به‌عبارت دیگر این شرکت‌ها از یک طرف روی تراکنش‌ها کارمزد وضع کنند و از طرف دیگر برای تراکنش‌های با حجم بالاتر تأخیر در تسویه تراکنش را در زمان کوتاه‌تری انجام دهند. این اتفاق باعث می‌شود تا در بلندمدت یک تعادل جدید درخصوص حجم و تکرر تراکنش‌ها صورت گیرد.

کنترل نقدینگی: چهارمین کارآیی نقش این ابلاغیه در کنترل نقدینگی است. در سال‌های اخیر نقدینگی با شتاب قابل‌توجه رو به رشد بوده است، به‌طوری که عده‌ای عدم‌تعادل در بازارهای مختلف از جمله نوسانات اخیر در بازار ارز را به افزایش نقدینگی در سطح جامعه نسبت داده‌اند. اثر تأخیر در تسویه تراکنش‌ها را می‌توان در میزان پولی که معاملات لازم برای یک سال مالی را پوشش می‌دهند، مشاهده کرد. در یک وضعیت تسویه ۲۴ ساعته، در مقایسه با تسویه چند بار در روز، همواره مقداری پول از دسترس مصرف‌کنندگان برای انجام تراکنش‌ها خارج می‌شود. به این معنی که سرعت گردش پول برای پوشش معاملات کاهش خواهد یافت اگر چه در بلندمدت ممکن است مصرف‌کننده مقدار پول قفل شده را محاسبه و به اندازه آن پول بیشتری برای معاملات در حساب جاری خود نگه دارد، اما اثر کوتاه‌مدت آن بر نقدینگی اجتناب‌ناپذیر است. مثلاً در بازار ارز، بسیاری از قیمت‌ها در تعطیلی بازار در روز جمعه ایجاد خواهد شد و بازار را دچار تلاطم می‌کند. با محدودیت‌های ایجاد شده در روزهای تعطیل، می‌تواند انگیزه معاملات فردایی را نیز به همان میزان کاهش دهد.