وقتی فین‌تک گریست!

علی رحیمی‌پور؛ مدیر توسعة کسب‌وکار شرکت اینفوتک / ماهیت صنعت پرداخت و بانکداری الکترونیک در کشور، از بدو پیدایش به نحوی رقم خورده که تغییرات در آن به‌سرعت اتفاق می‌افتد. بدیهی است که رشد بی‌بدیل تکنولوژی مهم‌ترین عامل در این فرایند بوده، اما دلیل آن‌که چرا این تحولات بنیادین در کشور ما، فقط در این صنعت سرعتی جهانی دارند مسئله‌ای است که لازم است مورد بررسی قرار گیرد. جذابیت تکنولوژی‌های فناوری اطلاعات به حدی است که بیشترین منابع را فارغ از بررسی نیازمندی‌ها به خود اختصاص داده و از سوی دیگر دانش‌آموختگان و مجربان فضای فنی به‌عنوان سردمداران این کسب‌وکار فعالیت کرده و هیجانات حین تحقیق و توسعه در این امر را جایگزین نگرش با رویکرد کسب‌وکار می‌کنند؛ به‌عبارت‌دیگر برخلاف معمول به‌جای آن‌که تکنولوژی‌های فناوری اطلاعات در خدمت کسب‌وکارهای صنعت پرداخت و بانکداری باشند و منجر به رفع خواسته‌ها و نیازها بشوند، لازم است با ذره‌بین به دنبال خلأهایی گشت که محصولات و یا خدمات تولید شده در آزمایشگاه‌های فناوری اطلاعات را به‌زور در آن‌ها گنجاند و در صورت عدم امکان، نیازهایی پوشالی و غیرواقعی ایجاد می‌شوند که منجر به اتلاف منابع کسب‌وکارها می‌گردد.

علاوه بر این، وجود نقدینگی نسبت به صنایع دیگر و عمر کوتاه پیدایش صنعت پرداخت و بانکداری الکترونیک در کشور، منجر به انباشت نخبگان این حوزه شده و ادارات و شرکت‌های گوناگون و عریض و طویل فناوری اطلاعات جهت فعالیت پدید آمده‌اند. در چنین شرایطی به‌محض طرح هر موضوع، موجی از توجه و فعالیت در هیاهوی رسانه‌ای به سمت آن گسیل می‌یابد و افراد و مجموعه‌ها فارغ از نیاز کسب‌وکارشان، به سبب بازار کوچک به رقابتی تنگاتنگ پرداخته و ازآنجاکه تکنولوژی و دانش در مرزها محدود نمی‌ماند، هیچ کدام قادر به ارائه مزیت رقابتی چشمگیری نسبت به دیگران نبوده و در نتیجه لابی‌های رایزنی و مذاکره فعالیت خود را آغاز می‌کنند. این فرایند تکرارپذیر به‌دفعات طی سالیان کوتاه عمر صنعت پرداخت و بانکداری الکترونیک اتفاق افتاده و هم‌اکنون نوبت به استارت‌آپ‌های فین‌تک رسیده است.

.

فین‌تک چیست و چه وظایفی دارد؟

بنا بر ادعای نشریه اکونومیست، در امریکای شمالی میلیاردها دلار بر روی فین‌تک‌ها سرمایه‌گذاری می‌شود؛ این نشریه مدعی است سرمایه‌گذاران به دلیل ایجاد تکانه در فضاهای پرداخت، وام و قرض دادن، خدمات واسطه‌گری و تحلیل اطلاعات، میلیاردها دلار بر روی  استارت‌آپ‌های فین‌تک که خلأهای موجود را شناسایی کرده‌اند سرمایه‌گذاری می‌کنند (Against the Odds, 2016).

.

اما دقیقاً فین‌تک به چه معناست؟

دیکشنری آکسفورد در ذیل این کلمه تعریف می‌کند: «برنامه‌های کامپیوتری و دیگر تکنولوژی‌هایی که برای حمایت یا فعال‌سازی خدمات بانکی و مالی استفاده می‌شوند». همچنین مقاله‌ای با عنوان «سونامی دیجیتال: فین‌تک و سرمایه‌گذاری» در کنفرانس علمی بین‌المللی هوش دیجیتالی کشور کانادا تعریفی به مضمون برای وظایف فین‌تک‌ها ارائه می‌کند که بر اساس آن با استفاده از زیرساخت‌های دیجیتال و هوش مصنوعی در خدمات پرداخت، فرایندهایی جدید جایگزین رویه‌های سنتی می‌شوند. اهمیت پرداختن به موضوع فین‌تک به حدی است که MIT Sloan School of Management یک واحد درسی با عنوان انقطاع فین‌تک ارائه می‌کند؛ عبارت انقطاع اشاره به رویه‌ای دارد که یک شرکت کوچک فین‌تکی با منابع بسیار کم توانایی به چالش کشیدن و انقطاع کسب‌وکار شرکت‌های جاافتاده و سنتی را داراست. این مفهوم را می‌توان در امتداد دیدگاه ژوزف شومپیتر – پدر علم کارآفرینی – قلمداد کرد. وی از فرایند کارآفرینی با عنوان تخریب خلاق یاد می‌کند و معتقد است که فرد کارآفرین با ارائه مدل کسب‌وکار خلاقانه و محصول حداقلی قابل‌استفاده، نقطه تعادل نمودار عرضه و تقاضا را تخریب کرده و نقطه تعادل جدیدی برای آن تعریف کند. ملزومات این تعریف باید از ابتدای فرایند کارآفرینی در نظر گرفته شوند؛ به این معنی که اگر بحث از نمودارهای عرضه، تقاضا و نقطه تعادل به میان می‌آید لازم است برای فرد کارآفرین، فضای اقتصادی کسب‌وکار تا حد امکان شفاف شود تا در چارچوب آن ایده شکل بگیرد و با رعایت قوانین به اجرا برسد.

.

جایگاه فین‌تک کجاست؟

فین‌تک، کسب‌وکار محسوب می‌شود و بدیهی است که این مسیر را از استارت‌آپ آغاز می‌کند؛ به‌عبارت‌دیگر کسب‌وکار فین‌تکی امروز، روزگاری استارت‌آپ فین‌تکی _کسب‌وکار نوپای فین‌تکی _ محسوب می‌شده و ملزومات فرایند کارآفرینی را آگاهانه یا ناخودآگاه رعایت کرده است. فرایند کارآفرینی شامل سه مرحله تشخیص فرصت، طراحی و تدوین مدل کسب‌وکار و درنهایت استقرار کسب‌وکار است. کارآفرین فین‌تکی لازم است نسبت به محیط صنعت اشراف داشته باشد تا بتواند در مرحله تشخیص فرصت موفق شود، بخشی از چارچوب‌ها و قوانین رگولاتوری صنعت پرداخت به شکل مکتوب موجود بوده و بخشی دیگر طی جلساتی به‌صورت شفاهی تبیین شده است؛ اگرچه اجتماع این موارد و اعلام نظر در مورد بخش‌هایی نظیر پول‌های الکترونیکی از سوی بانک مرکزی حائز اهمیت است. استارت‌آپ‌های فین‌تک ضمن آن‌که با در نظر داشتن موارد فوق، حیطه فعالیت کسب‌وکار خود را شفاف می‌کنند تا قابلیت اجرای آن را تضمین نمایند، مناسب است دریچه‌های ورود به صنعت و نیازهای مغفول مانده را تشخیص دهند. این مهم در قالب شکل ذیل توضیح داده می‌شود:

همان‌طور که پیش از این هم اشاره شد، رشد صنعت پرداخت در سالیان اخیر به شکلی تصاعدی افزایش داشته و ذینفعان دیگری را نیز در این صنعت درگیر کرده است. سال‌ها پیش تعاملات این صنعت بین بانک و مشتری محدود می‌شد اما با رشد تکنولوژی و اهمیت یکپارچگی و پیوستگی در سیستم بانکی و پرداخت، ضرورت وجود شبکه پرداخت جهت سهولت امور احساس شد. وسعت خدمات در شبکه تبدیل به نیازی برای ارائه راهکار و یا خدمت جهت اجرای وعده‌های ردوبدل شده در شبکه پرداخت گردید. سازمان‌ها و ساختارهای خدمت محور در ادامه و یا در بطن مجموعه‌های ارائه‌دهنده راهکار و خدمت پدید آمدند تا این زنجیره به‌طور هم‌زمان قابل گردش باشد. ازآنجایی‌که بخش مهمی از نقدینگی خدمات موجود در شبکه پرداخت مرتبط با اپراتورهای تلفن همراه محسوب می‌شد، این بازار را برای اپراتورهای تلفن همراه نیز بسیار جذاب ساخت تا به‌طور مستقیم در بخش‌های از شبکه پرداخت ورود نمایند؛ اما چرخه زیست‌بوم صنعت به نحوی قرار گرفته است که فقط با حضور کسب‌وکارهای فین‌تکی به‌عنوان یک ارائه‌دهنده راهکار یا خدمت، به یمن یکپارچه‌سازی و بهره‌گیری از بخش‌های مختلفی که به‌عنوان راهکار یا خدمت ارائه می‌دهد معنادار و موفقیت‌آمیز باشد. نمونه‌های چندین بار باز مهندسی شده و ناموفق خارج از این شرایط، خود گواه بر این ادعاست.

با استناد به این چارچوب، استارت‌آپ‌های فین‌تکی نیز از این قاعده مستثنا نبوده و تعریف کسب‌وکار نوپای فین‌تکی در زیست‌بوم‌های بانک، اپراتور تلفن همراه و بطن شبکه پرداخت، نمی‌تواند منطقی و موفقیت‌آمیز باشد و از طرف دیگر این قسمت‌ها به‌قدری بزرگ و تودرتو شده‌اند که انعطاف‌پذیری لازم را برای حضور کسب‌وکار نوپا ندارند. حال آن‌که ذیل کسب‌وکارهای فین‌تکی ارائه‌دهنده راهکار و خدمت، میزان قابل‌توجهی از نقاط خلأ و نیمه‌تمام وجود دارد که فرصتی برای پاگرفتن استارت‌آپ‌های فین‌تک باشد.

علاوه بر موارد فوق، توانایی تولید مدل و طرح کسب‌وکار نوپای فین‌تک برای فرد کارآفرین بسیار حائز اهمیت است تا مورد توجه قرار گیرد؛ بدیهی است که مطالعات امکان‌سنجی و ترسیم فرایند اجرا، نیاز به نگرش، تجارب و راهنمایی‌هایی از جنس کسب‌وکار داشته و مطرح کردن پیچیدگی‌های فنی مهندسی یا ایجاد هیاهوهای رسانه‌ای در حکم طبلی توخالی به‌عنوان نقشه راه استارت‌آپ‌های فین‌تکی هستند.

.

 سرانجام

کسب‌وکار نوپای فین‌تکی نیز درنهایت مسیر خود را باز می‌کند چراکه این از خصوصیات فرایند کارآفرینی است. همان‌طور که دوره‌ای آتش تند عناوین کارآفرینی، یک‌به‌یک سازمان‌های دولتی و خصوصی را در نوردید و آرام گرفت، تب استارت‌آپ‌های فین‌تک نیز به‌زودی سرد خواهد شد و در آینده‌ای نزدیک، فین‌تک، علی‌رغم سوگواری برای استارت‌آپ‌هایی که قربانی فضای فعلی شدند، به بازماندگانش خواهد بالید. بازماندگانی که اگر راهی نیافتند، راه‌هایی ساختند تا ارائه‌کننده خدمات نوین پرداخت و بانکی به‌جای روش‌های سنتی شوند.