پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
آجرهای مربعی شکل که این بار جنسش نه از گل و خاک بلکه از کاغذ است سرنوشت محتوم پول‌ها و چک‌پول‌هایی است که هفت سال از عمرشان را دست‌به‌دست و کیف به کیف چرخیده‌اند. مرگ اسکناس‌ها با آداب‌ورسومی خاص و عبور از شدیدترین مراحل امنیتی و حفاظتی رقم می‌خورد.
مراحلی که روزها زمان می‌برد و تا امضا و تأییدیه «هیئت نظارت بر اندوخته اسکناس» یعنی نمایندگان سه قوه پای حکمشان نباشد به کام مرگ فرستاده نمی‌شوند. هر هفته هیئت شش‌نفره نظارت در مقر امحا گرد هم می‌آیند تا پول‌های کثیف را از صحنه حذف کنند. پول‌ها همان‌جایی می‌میرند که متولد شده‌اند. کمی آن‌طرف‌تر از سالن‌هایی که در سازمان تولید اسکناس، پول چاپ می‌کنند؛ صدای دستگاه‌های امحا هم به گوش می‌رسد. مرگ پول پیش‌تر در بیابان‌های اطراف شهر و با سوزانده شدن اتفاق می‌افتاد؛ بعدها ولی مراحل کار حفاظتی‌تر شد تا جلوی مفقودی‌هایی که ممکن بود در طول این مسیر اتفاق بیفتد گرفته شود. در ازای هر برگ اسکناس امحا شده یک برگ اسکناس نو چاپ می‌شود و مفقود شدن هر یک قطعه اسکناس به‌منزله بر هم خوردن موازنه و خارج شدن حساب اسکناس‌های موجود در بازار از دست مسئولان اداره نشر است. همین موضوع حساسیت کار را آن‌قدر بالا برده که امروز امحای اسکناس به سازمان تولید اسکناس و مسکوک سپرده‌شده و جماعتی از کارمندان، برگ برگ فرسوده‌ها را چک و شمارش کرده و جمعی از مقامات و مسئولان بر این ارزیابی‌ها نظارت می‌کنند. نظارت‌ها فقط به حضور مأموران و ناظران محدود نمی‌شود. گیت‌ها و دوربین‌هایی که تک‌تک راهروها و اتاق‌های سازمان را پوشش می‌دهد امکان انجام تخلفات را به صفر رسانده است. ورود و خروج با دقت و حساسیت‌های بالا انجام می‌شود. هیچ فرد عادی اجازه ورود ندارد و حتی برای بازدید از مراحل امحا، ماه‌ها هماهنگی و اخذ تأییدیه نیاز بود. کار کارمندان این اداره نیز با دیگر دستگاه‌ها متفاوت است. کار هفت صبح آغاز می‌شود و پنج بعدازظهر به اتمام می‌رسد. نه از تلفن همراه خبری است و نه حتی از پول و وسایل شخصی. اگر کارمندان اشتباهاً اسکناس با خود داخل ببرند دیگر به آن‌ها بازگشت داده نمی‌شود. بنابراین همه‌چیز تا پایان کار پشت در گذاشته می‌شود.
.
در بارانداز سیل‌ها شکسته می‌شود
پول‌های کهنه از ۳۰ استان کشور جمع‌آوری می‌شود. دو بانک صادرات و ملی مسئول ارسال فرسوده‌ها از استان‌های مختلف کشور به سه‌راه ضرابخانه و خزانه کشور هستند اما در تهران تمام بانک‌ها می‌توانند اسکناس‌های فرسوده را باهماهنگی اداره نشر اسکناس و خزانه بانک مرکزی به سازمان تولید اسکناس و مسکوک ارسال کنند. کار از بارانداز سازمان تولید آغاز می‌شود. کامیون‌هایی که از استان‌های دور و نزدیک رسیده‌اند در بارانداز مشغول تخلیه بار هستند. دور کامیون تعدادی ناظر، مأمور حفاظت، نمایندگان استان‌های تحویل‌دهنده و کارگران جمع شده‌اند تا کار تحویل بی‌کم‌وکاست انجام شود. کامیون‌ها باید محتوی همان تعداد اسکناسی باشند که بانک‌های استان به اداره نشر در سیتواسیون (گزارش کاری بانک‌ها) اعلام کردهاند. هرگونه نقصانی در محموله ارسالی را باید نمایندگان همراهی‌کننده کامیون‌ها پاسخگو باشند. البته ضریب خطا و نقصان بسیار پایین است. چراکه سیل‌ها (پلمب‌ها) فقط در حضور مأموران و مقامات مربوطه باز می‌شود. از ابتدای کار کامیون‌های پول‌دار توسط ناظران سیل‌زده شده و شماره سیل در سیتواسیون نوشته می‌شود و وقتی کامیون به خزانه رسید شماره سیل و نوشته سیتواسیون باهم مطابقت داده شده و سپس پلمب شکسته می‌شود. بعد از فک پلمب در همان بارانداز پول‌ها ۱۰ شمار شده و در ماشین‌های حمل چیده می‌شود. هر بسته نخ بند ۱۰ بسته اسکناس ۱۰۰۰ قطعه‌ای دارد که شمارش این بسته‌ها به ۱۰ شمار معروف است. در همین ابتدای کار اگر اسکناس‌هایی که در نخ بند پیچیده شده هرگونه خللی داشته باشد جزو مرجوعی‌ها به‌حساب می‌آید. وجود اسکناس‌هایی با ارزش متفاوت در بسته‌ها، وجود اسکناس نو و کم یا زیاد بودن بسته‌ها در نخ‌بندها باعث برگشت خوردن پول‌ها می‌شود تا در تراز حساب بانک‌ها خلل ایجاد نشود. اگر یک برگ اسکناس ۱۰۰۰ تومانی در بسته‌های ۵۰۰ تومانی وجود داشته باشد به مفهوم ۵۰۰ تومان کسری در صورت‌های مالی بانک خواهد بود. بنابراین اینجا ریال به ریال این اسکناس‌ها چک می‌شود.
.
مستعمل‌ها در مجاورت فرسوده‌ها به خزانه می‌آید
کامیون‌ها فقط حاوی پول‌های فرسوده نیستند. مستعمل‌ها هم در مجاورت با فرسوده‌ها به خزانه می‌آید تا بعد از پاک‌سازی دوباره در چرخه پولی کشور قرار گیرد. وقتی دلیل ارسال مستعمل‌ها را که هنوز تا مرحله کهنگی و مرگ فاصله دارند از مسئول بخش می‌پرسم دلیل را مازاد بانک‌ها عنوان می‌کند. یعنی بانک‌ها هفتگی می‌توانند پول‌های مازاد خود را در خزانه نگه دارند و هرگاه به آن نیاز پیدا کردند درخواست تحویل بدهند. تا اینجای کار از هفت‌خان رستم فقط یک مرحله گذشته و بعد از ارزیابی اولیه بسته‌های پول وارد خزانه می‌شود تا شش مرحله دیگر را هم تا زمان دفن، پشت سر بگذارند.
.
بوی پول کثیف
وقتی حجم بالای اسکناس‌های فرسوده را در یک سالن هر چقدر هم بزرگ باشد یکجا جمع‌کنید بوی پول کثیف کل فضا را می‌گیرد. به‌محض وارد شدن به یکی از چندین خزانه واقع در سازمان تولید اسکناس و مسکوک که محل نگهداری پول‌های فرسوده است بوی پول کهنه مشامم را پر می‌کند. برخلاف سالن چاپ اسکناس که از بوی پول کاغذی بدم نمی‌آمد اینجا بوی پول‌های استفاده‌شده‌ای که با خود هزاران کثیفی همراه دارد آزارم می‌دهد.
.
اینجا هم پول حرف اول را می‌زند
خزانه پول‌های فرسوده به خزانه پول نو شباهت زیادی ندارد. پول‌ها روی‌هم در دسته‌های ۶۰۰هزارتایی روی پالت‌ها چیده شده است. اینجا برعکس خزانه پول‌های نو، قفسه‌های رنگی فلزی برای نگهداری پول دیده نمی‌شود و اسکناس‌ها بر اساس ارزش تفکیک و دسته‌های اسکناس‌های ۱۰۰۰ تومانی، ۵۰۰ تومانی، ۲۰۰۰ تومانی جداگانه روی پالت‌ها با ذکر نوع اسکناس، تعداد و تاریخ دریافت چیده شده‌اند. دسته بزرگی از پول‌های سبزرنگ نظرم را به خود جلب می‌کند. ابتدا گمان می‌کنم ۱۰۰۰ تومانی است اما جلوتر که می‌روم عدد ۲۰۰ ریال را می‌بینم. پول‌هایی که شاید من و شما از یاد برده باشیم اما هنوز گویا در بازار وجود دارد و دسته‌دسته برای نابودی به کارخانه امحا می‌آید. پالت‌های اسکناس پس از ورود به خزانه روی دستگاهی قرار می‌گیرد که استرچ نام دارد و وظیفه بسته‌بندی پول‌های چیده شده در پالت را بر عهده دارد. کار این دستگاه درواقع همان نایلون‌پیچ کردن بسته‌های ۶۰۰ هزارتایی است تا از احتمال نقصان و تقلب جلوگیری شود. البته با تنظیم و صدور سند. در انتهای سالنی که سقفی کوتاه‌تر از خزانه پول‌های نو دارد چند قفسه طوسی‌رنگ دیده می‌شود که مسئول بخش می‌گوید مخصوص نگهداری چک‌پول‌هاست. ولی هرچه سر می‌چرخانم چک‌پولی در دسته‌بندی‌ها نمی‌بینم. علت را مسئول اداره امور اسکناس سازمان مربوط به تصمیمی که از ابتدای امسال اجرایی شد می‌داند. از فروردین امسال مقرر شد ایران چک‌ها به‌محض ورود برای شمارش و ارزیابی به واحد مربوطه رفته و در صف انتظار پشت دیگر اسکناس‌ها قرار نگیرند. گویی اینجا هم پول حرف اول را می‌زند. هرچه باارزش‌تر مقدم‌تر.
.
تنخواه‌هایی از فرسوده‌ها
سالن رسیدگی و شمارش مقصد بعدی پالت‌هاست. در سالنی که مرا به یاد سالن پاسخگوی مخابرات (۱۱۸) می‌اندازد ۶۰ کارمند پشت سر هم در ردیف‌های ۱۰ تایی نشسته‌اند ولی آن‌ها به‌جای پاسخگویی به تلفن، فقط پول می‌شمارند. نخ بندها اینجاست که باز شده و کوهی از پول کنار کارمندان ریخته می‌شود تا برگ برگ آن‌ها ارزیابی شود. کار را دستگاه پول‌شمار انجام می‌دهد ولی ارزیابی هرگونه نقصان با متصدی است. مغایرت ارزشی، اسکناس جعلی، کم یا زیاد بودن برگ‌های بسته‌ها یا اسکناس نیمه شده و بدون گوشه اینجا تشخیص داده شده و برای برگشت دادن به بانک تحویل‌دهنده به بخش انتظار می‌رود. مسئول سالن شمارش، جعبه‌ای را نشانم می‌دهد که هرکدام از این نواقص جداگانه در آن چیده شده و قرار است به بانک اصلی بازگردد. آیا نخ‌بندهایی که دارای نقصان است تا بازگشت محموله جدید از آن استان معلق نگه داشته می‌شود؟ مسئول سالن در پاسخ به سؤالم می‌گوید یکی از کارهای نمایندگان بانک‌ها که کامیون را تا تهران همراهی کردهاند این است که این نواقص را جبران کنند. آن‌ها همراه خود تنخواهی دارند که اگر مغایرت و کمبودی در بسته‌ها بود از آن طریق جبران کنند. بنابراین هیچ‌یک از محموله‌ها معلق نخواهد ماند. نهایتاً پس از شمارش دوباره پول‌ها بسته‌بندی‌شده و این بار مهر متصدی سازمان تولید روی آن نقش می‌بندد.
.
بدون گوشه‌ها ارزشیابی می‌شوند
در جعبه مرجوعی‌ها، اسکناس‌های نیمه‌شده، سوخته و بدون گوشه هم به چشم می‌خورد. می‌پرسم اگر بناست این اسکناس‌ها امحا شود چرا بدون گوشه‌ها را برگشت می‌زنید؟ می‌گوید وقتی اسکناس ناقص شد دیگر ارزش اولیه را ندارد. مثلاً یک اسکناس نصفه ۱۰۰۰ تومانی دیگر ۱۰۰۰ تومان ارزش ندارد. این اسکناس‌های ناقص به کمیته ارزش‌گذاری می‌رود تا آن‌ها طبق جداولی میزان ارزش آن را تعیین کنند. بنابراین نمی‌توان یک اسکناس نو ۱۰۰۰ تومانی را در ازای اسکناسی که ارزش ۱۰۰۰ تومان ندارد چاپ و مجدد به چرخه پول وارد کرد. در سالن شمارش دو نفر از قدیمی‌‌ترها در بخشی مجزا نشسته و پول‌ها را دستی می‌شمارند. از نوع شمارش اسکناس‌ها مشخص است سال‌های زیادی را صرف کسب این تبحر کردهاند. گمانم این بود که این دو نفر کار با دستگاه‌های پول‌شمار را نمی‌دانند و ترجیحشان استفاده از همان روش‌های سنتی است اما مسئول سالن می‌گوید بخشی از پول‌ها که به علت فرسودگی بسیار بالا با دستگاه قابل‌شمارش نیست به‌صورت دستی در این قسمت شمارش و ارزیابی می‌شود. در آخر همه این پول‌ها بعد از گذر از این ارزیابی‌ها مهر ابطال می‌خورد و مجدداً به خزانه می‌رود تا مراحل نابودی آغاز شود.
در اتاقی دیگر البته نه به بزرگی خزانه و سالن شمارش، مرحله اولیه ابطال انجام می‌شود. دستگاه بزرگی در اتاق تعبیه شده که پول‌ها از یک سمت وارد آن می‌شوند و از سوی دیگر پانچ شده روی ریل خروج قرار می‌گیرند. در اینجا چهار یا پنج نفر بیشتر کار نمی‌کنند. نخ بند بسته‌های پولی که از خزانه آورده می‌شود باز می‌شود اما رول کاغذی بسته‌ها هنوز سرجا باقی مانده است. بسته‌های رول شده ۱۰۰۰ تایی روی ورودی دستگاه قرار می‌گیرد. ریل دستگاه بسته‌ها را حرکت داده و به قسمت مرکزی می‌رساند. در این قسمت چهار میله، بر چهار طرف اسکناس فرود می‌آید تا بسته را پانچ کرده و عملاً از دور مصرف خارج کند.
.
امضای ناظران بر حکم نابودی
کارمان در ساختمان اول تمام می‌شود. از این مرحله باید وارد کارخانه امحا شویم تا اختتامیه را اینجا به نظاره بنشینیم. فاصله ساختمان‌ها از هم دور نیست. در محوطه سازمان تولید اسکناس و مسکوک که از چند ۱۰ ساختمان تشکیل شده، بخش بارانداز یعنی محل تحویل تا بخش امحا و خروجی فاصله چند قدمی دارد. طبقه دوم کارخانه امحا از دو سالن اصلی تشکیل شده است. سالن نخست جایی است که اعضای هیئت نظارت بر امحا گرد هم می‌آیند. این هیئت از دو نماینده مجلس، رییس دیوان محاسبات کشور، خزانه‌دار کل کشور، نماینده دادستان کل، رییس هیئت نظارت و دبیر کل یا یکی از معاونان بانک مرکزی تشکیل می‌شود. اعضای هیئت نظارت پیش از آنکه آمار اسکناس‌های معدومی را تائید کنند به سالن دوم یعنی محل تجمع اسکناس‌های پانچ شده می‌روند و از محموله‌ها نمونه‌برداری می‌کنند. آن‌ها از هر بسته که بخواهند می‌توانند نمونه‌هایی را انتخاب و آن را شمارش کنند. حتی بنا بر صلاحدید می‌توانند دستور شمارش کل محموله را صادر کنند. پس از انجام این نمونه‌گیری است که اعضای هیئت نظارت حکم مرگ را برای اسکناس‌های در انتظار صادر می‌کنند.
.
قدم آخر، مرگ در لابه‌لای چرخ‌دنده‌ها
حکم در سالن دوم اجرا می‌شود. دستگاه زردرنگ بزرگی با دو ورودی مجزا نصب شده است. بخشی از دیواره دستگاه شیشه‌ای است و وقتی اسکناس‌ها به داخل آن ریخته می‌شود قابل‌رؤیت است. اسکناس‌ها روی ریلی قرار می‌گیرند که به آهستگی برای فروافتادن روی چرخ دهنده‌های خردکننده پیش می‌روند. دریچه‌ای را باز می‌کنم که از بالا می‌توانم آنچه بر سر پول‌های کاغذی می‌آید را ببینم. لابه‌لای چرخ‌دنده‌های فلزی، کاغذهای رنگی تیره و پیر به‌تدریج خرد می‌شوند. این گام آخر از زندگی تمام آن چیزی است که اسباب خرید مایحتاج من و شما را در هفت سال گذشته مهیا کرده بود. مخزن دستگاه بزرگ امحا تا طبقه پایین کشیده شده است و من می‌توانم از پنجره اتاق خروجی دستگاه را در طبقه پایین ببینم. جایی که مکعب‌های کاغذی پس از پرس شدن مانند آجرهای مربع شکل واحد از دستگاه بیرون می‌آید تا به دست شهرداری سپرده شود. از سال ۱۳۸۹ تا آخر آبان ماه ۶ میلیارد و ۹۱۸ میلیون و ۵۰ هزار برگ اسکناس مستعمل و فرسوده به ارزش ۳۸۶ هزار و ۳۵۸ میلیارد و ۵۹۰ میلیون و ۴۰۰ هزار ریال دریافت شده است. از سال ۱۳۸۹ تا آخر آبان ماه سه میلیارد و ۵۱۰ میلیون و ۷۷ هزار و ۸۱۰ برگ معادل ۲۴۸ هزار و ۸۱۸ میلیارد و ۱۰۷ میلیون و ۲۰۰ هزار ریال اسکناس امحا شده است. از سال ۱۳۸۹ تا آخر آبان ماه یک میلیارد و ۸۹۰ میلیون و ۵۰۹ هزار و ۹۷۰ برگ معادل ۹۷ هزار و ۴۸۱ میلیارد و ۲۰۵ میلیون ریال اسکناس مستعمل، پاک‌سازی و به چرخه پولی کشور بازگشته است.
منبع: خبرآنلاین