پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
کیفِ پولِ الکترونیکی از آن ایده‌های است که به دلیل جذابیت نهفته در عنوانش چند سالی هست که شاهد حضور کم‌رمقش در پرداخت‌های خرد کشور هستیم. کارت‌های بلیتِ اتوبوس با هزار اما و اگر از زیرشاخه‌های کیف پول الکترونیکی است که بدون حضور آیین‌نامه بانک مرکزی و حتی برنامه شفاف این نهاد مسیر خودش را می‌رود. در این میان اما نگرانی فعالان این حوزه نامشخص بودن سیاست‌های بانک مرکزی در قبال کیف پول الکترونیکی است. وضعیت مبهم سوییچ سپاس که قرار بود از ابتدای امسال راه‌اندازی شود سبب حرکت دست‌به‌عصای شرکت‌ها و بانک‌هایی شده که در این زمینه سرمایه‌گذاری کرده‌اند.
در گفت‌وگویی که با چند تن از کارشناسان حوزه بانکداری و فعالان حوزه پرداخت الکترونیکی داشتیم، چالش‌های پیشِروی این حوزه و لزوم راه‌اندازی کیف پول الکترونیکی را موشکافی کردیم.
مهدی عبادی، از کارشناسان فناوری اطلاعات بانکی با اشاره به چالش‌های موجود بر سر راه کیف پول الکترونیکی می‌گوید: «چند سالی هست که مسئله راه‌اندازی کیف پول الکترونیکی در بانک مرکزی، سازمان‌ها و شرکت‌های مختلف مطرح و چند نمونه ناموفق هم قبلاً راه‌اندازی شده است. اما به نظر می‌رسد زیرساخت‌های لازم برای راه‌اندازی این سرویس در کشور به‌هیچ‌عنوان مهیا نبوده است. چالش‌های مختلفی در این عرصه مطرح می‌شود که عبارت‌اند از چالش‌های فنی مانند عدم پذیرش کارت‌های چیپ بر روی پایانه‌های موجود، چالش‌های قانونی مثل این نکته که در حال حاضر فقط بانک‌ها اجازه دارند که تجمیع منابع مالی انجام بدهند. اما به نظر بنده، مهم‌ترین چالش مدل کسب‌وکار کیف پول الکترونیکی است. نمونه‌های ناموفق گذشته، شاید به دلیل مدل کسب‌وکارشان، نتوانستند به کارشان ادامه دهند. در این میان بایستی به سوییچ سپاس هم اشاره کرد که فلسفه وجودی آن را بنده به‌شخصه متوجه نشدم و بدون سپاس هم می‌شود کیف پول را راه‌اندازی کرد. به نظرم بانک مرکزی اگر می‌خواهد صرفاً کارمزدی بگیرد، خیلی نیازی به راه‌اندازی یک سوییچ دیگر ندارد یا اگر ازنظر فنی نیازمند سوییچ دیگری است، نیاز به سازوکار جداگانه‌ای ندارد»
محمد صمدی از فعالان حوزه کیف پول الکترونیکی، با طرح دغدغه شرکت‌های فعال می‌گوید: «بیش از دو سال است که منتظر انتشار ضوابط نهایی سپاس هستیم و هنوز در فاز پیش‌نویس باقیمانده است. شاید بزرگ‌ترین عدم شفافیت، بلاتکلیفی قوانین و ضوابط است چند وقت پیش مطرح شد که موضوع epo ها منتفی است و psp ها و شاپرک، سپاس را اجرا خواهند کرد. برای ما مسیر راه بانک مرکزی برای کیف پول مبهم است. آیا برنامه زمان‌بندی تعهد شده‌ای وجود دارد. در بانک شهر تاکنون چندین میلیارد سرمایه‌گذاری شده و چند کلان‌شهر در حوزه حمل‌ونقل و پرداخت خرد شهری شمای citypay را پذیرفته‌اند و کیف پول ما عملیاتی شده است. ولی هرروز نگران هستیم که مبادا با قانونی نو مواجه شویم و این سرمایه‌گذاری‌ها هدر رود. ما تصویر روشنی از آینده ضوابط نداریم.»
او ادامه می‌دهد: «تا امروز قریب به دویست هزار کارت شهروندی با قابلیت کیف پول الکترونیکی citypay/ iranpay عرضه کردیم. یقیناً اگر ضوابط روشن بود امروز دو میلیون کارت دست شهروندان داشتیم. تا امروز حمل‌ونقلِ تهران، شیراز، تبریز، کرمانشاه و همدان به پذیرش این کیف پول پیوستند. اگر مسیر راه بانک مرکزی شفاف بود امروز پذیرندگی این کیف پول سراسری بود. ظرفیت سه میلیون پایانه شاپرکی برای پذیرش chip money منتظر تعیین و تکلیف ضوابط و اعلام نظر بانک مرکزی است. اگر امروز چراغ سبز بانک مرکزی بود، pspها حتماً به دنبال درآمد جدید این فضا را توسعه می‌دادند. اگر نظام یکپارچه کارمزدها در حوزه ابزارهای پرداخت ابلاغ می‌شد و شفافیت ایجاد می‌کرد حتماً سرمایه‌گذاران در حوزه کیف پول جدی‌تر وارد کار می‌شدند.»
صمدی با انتقاد از عدم اعمال کارمزد برداشت وجه از خودپردازها می‌گوید: «تا زمانی که شهروندان اسکناس رایگان از خودپردازها دریافت می‌کنند کیف پول الکترونیکی یک ابزار فانتزی است. کارمزدها در نظام‌های پرداخت را باید همه‌جانبه دید نه ابزار محور.»
جعفر پشامی، مدیرعامل یکی از شرکت‌های صادرکننده کیف پول الکترونیکی، با اشاره به این چالش‌ها می‌گوید: «به نظر می‌رسد، تصمیم‌گیران و صاحب‌نظران بانکی و پرداخت نمی‌خواهند، مسیری که برای کارت‌های شتابی طی شده است، برای کیف پول هم طی شود. همین مسیر بدون کارمزد مستقیم که اغلب صاحب‌نظران به آن خرده می‌گیرند. به همین دلیل فکر می‌کنم در بعد کسب‌وکاری تعیین تکلیف دو کارمزد برداشت وجه از خودپردازها و کارمزد شبکه شاپرک پیش‌نیاز مسیر کیف پول خواهد بود.»
.
آیا نیازی به کیف پول الکترونیکی داریم؟
باوجود دغدغه فعالان حوزه کیف پول الکترونیکی از نامشخص بودن آینده این حوزه در ایران، هنوز هم برخی کارشناسان معتقدند در حال حاضر تمامی کاربردهای کیف پول در سایر ابزارهای پرداخت نیز موجود است و راه‌اندازی کیف پول تنها موجب هدر رفت سرمایه ملی می‌شود. این دست کارشناسان با اشاره به گسترش کارت و پذیرنده‌های آن در تمامی کسب‌وکارها تنها کاربرد کیف پول را در حمل‌ونقل عمومی می‌دانند.
در مقابل برخی دیگر نقاط ضعف کارت‌بانکی در خریدهای خرد را مطرح می‌کنند. به‌عنوان‌مثال خرید از نانوایی‌ها، روزنامه‌فروشی‌ها و پرداخت کرایه تاکسی. مهدی پرج، از کارشناسان پرداخت نیز در حمایت از کیف پول الکترونیکی می‌گوید: «همه ما تجربه استفاده ناموفق از کارت شتابی را داشتیم؛ ولی بعید میدانم کسی این تجربه را در مورد کارت مترو و اتوبوس داشته باشد. وقتی جایی صف هست کارت‌خوان استفاده نمی‌شود.»
برای اینکه یک محصول یا خدمت به‌خوبی در میان مشتریانش جا بیفتد و کاربردی شود باید جذابیت‌هایی برای ذی‌نفعان آن داشته باشد. در مورد کیف پول الکترونیکی سه ذی‌نفع را می‌توان شناسایی کرد که عبارت‌اند از بانک‌ها، پذیرندگان و مردم. اکثر کارشناسان امر به مزایای کیف پول برای بانک به‌عنوان یک موتور محرک قوی برای این طرح اشاره می‌کنند. به‌عنوان‌مثال پشامی، درباره مزایای کیف پول برای بانک‌ها می‌گوید: «می‌توان نشان داد در مقابل هزینه‌هایی که بانک‌ها بابت صدور، پذیرش و کارمزدهای بین شبکه‌ای متقبل می‌شود، پیاده‌سازی کیف پول، هزینه‌های SLA را بسیار کاهش خواهد داد.»
سایر کارشناسان بانکداری نیز مزایای دیگری جهت راه‌اندازی کیف پول الکترونیکی برای بانک‌ها ذکر می‌کنند. سعید عسکری انارکی، از چهره‌های با سابقه فضای انکداری الکترونیکی ایران، ضرورت استفاده از کیف پول الکترونیکی را در این موارد خلاصه می‌کند: «عدم پایداری شبکه در ایران و نبود SLA، حذف تراکنش‌های خرد از شبکه شتاب و شاپرک و سوییچ بانک‌ها، کاهش تراکنش‌های ناموفق، سرعت در فرایند تراکنش‌های خرد، کاهش هزینه به دلیل کاهش تراکنش‌های برخط»
صمدی نیز درباره ویژگی‌های منحصربه‌فرد کیف پول می‌گوید: «تراکنش‌های کیف پول الکترونیکی دارای سه ویژگی منحصربه‌فرد است که از تراکنش‌های کارتی مرسوم آن‌ها را متمایز می‌کند این ویژگی‌های عبارت‌اند از آفلاین اما بسیار امن، سریع در کمتر از یک ثانیه و ارزان به نسبت تراکنش‌های آنلاین کنونی.»
اما علاوه بر مزایای فوق کارشناسان عواملی را نیز برمی‌شمارند که عامل جذابیت کیف پول برای مردم به‌عنوان یکی از ذی‌نفعان آن خواهد بود. ازجمله این مزایا می‌توان به خلاصی از اسکناس‌ها و سکه‌های آلوده، سهولت پرداخت پول خرد و سرعت عمل بالاتر اشاره کرد.
اما کیف پول الکترونیکی ذی‌نفع قدرتمند دیگری دارد که همان پذیرندگان هستند. همان‌هایی که سال گذشته با ایجاد جنجال در ماجرای تعیین کارمزد کارت‌خوان‌ها برنده میدان بودند و موفق شدند حداقل اجرای این طرح را به تأخیر بیندازند. استفاده از کیف پول الکترونیکی چه مزیتی می‌تواند برای فروشندگان داشته باشد تا راغب به استفاده از آن شوند؟ در مورد پرداخت‌های خرد چندین صنف وجود دارند که می‌توانند ذی‌نفع باشند. صمدی دراین‌باره می‌گوید: «با توجه به شرایط اقتصادی ایران، سی صنف نیازمند بهره‌گیری از چنین شرایطی است. حوزه حمل‌ونقل تنها پنج حوزه از این سی صنف را پوشش می‌دهد. سایر حوزه‌ها مثل تلفن‌های عمومی، نانوائی، کیوسک‌های خرده‌فروشی، جایگاه‌های سوخت، میدان‌های میوه و تره‌بار و غیره به دلیل نبود راهکار یکپارچه بانکی، قابل‌اعتماد و با پشتوانه مناسب وارد این حوزه نشده‌اند.»
به دلیل پراکندگی و گستردگی این اصناف و رفتارهای نهادینه‌شده در میان فروشندگان شاید موضوع در این بخش پیچیده‌تر شود. به‌عنوان‌مثال پرداخت خرد در حوزه تاکسیرانی را در نظر بگیرد. رانندگان تاکسی برای سهولت پرداخت نیازمند داشتن سکه و پول خرد هستند. آن‌ها این پول‌های خرد را به قیمتی بالاتر از قیمت واقعی آن از بازار سیاه خریداری می‌کنند بنابراین برای پرداخت مانده کرایه مسافر مجبور به پرداخت کارمزد هستند. گاهی این کارمزدها تا 15 درصد کرایه نیز بالا می‌رود. بنابراین به نظر می‌رسد استفاده از کیف پول الکترونیکی که احتمالاً کارمزد ناچیزی هم از پذیرنده دریافت می‌کند شاید به نفع راننده‌ای باشد که در طول یک روز زمان قابل‌توجهی را صرف راست و ریس کردن باقی کرایه مسافر و چک‌وچانه زدن با مسافران بر سر داشتن یا نداشتن پول خرد می‌کند. اما از طرفی رفتارهای نهادینه‌شده‌ای نیز در میان این قشر وجود دارد که احتمالاً ترجیح می‌دهند از همان روش‌های قدیمی استفاده کنند. مثلاً برخی از این رانندگان بخشی از باقیمانده کرایه را به بهانه نداشتن پول خرد پس نمی‌دهند یا در تاکسی‌سرویس‌ها که می‌توانند مجهز به دستگاه محاسبه کرایه و کسر آن از کارت کیف پول باشند تجربه ناموفق در برخی شهرها نشان می‌دهد که آن‌ها به دلایلی ازجمله از بین رفتن آزادی عمل آن‌ها برای تعیین خودسرانه کرایه تمایلی به استفاده از فناوری برای دریافت کرایه ندارند.
مورد دیگر نانواها هستند که اغلب موارد مشتری را مجبور به دریافت نصفه نان به‌جای دریافت باقی پول می‌کنند یا فروشندگان سوپرمارکت‌ها که شکلات یا آدامس به‌جای باقیمانده می‌دهند. باقی اصناف هم هرکدام داستان خود رادارند و این کمی قضیه را پیچیده می‌کند.
در کشور ما بی‌شک موفق‌ترین بخش در استفاده از کیف پول الکترونیکی بخش حمل‌ونقل عمومی است که چند سالی است با اجرای بلیت الکترونیک توانسته است باری از دوش مردم و سیستم حمل‌ونقل بردارد.
برای سروسامان دادن به این فضا دیگر وقتش رسیده است که بانک مرکزی تمام‌قد ظاهر شود و با تعیین مقررات و آیین‌نامه‌های سپاس فعالان حوزه کیف پول را از بلاتکلیفی رها کند.
.
کیف پول الکترونیکی چیست؟
به دلیل شباهت کیف پول الکترونیکی با برخی سرویس‌های پرداخت ممکن است با آن‌ها اشتباه گرفته شود. وحید صیامی در کتاب دانشنامه پرداخت و بانکداری الکترونیکی می‌نویسد: «کیف پول الکترونیک (E-purse) مدلی از پیاده‌سازی پول الکترونیکی روی تراشه حافظه است. کیف پول الکترونیکی (که در ایران به نام کیوا شناخته می‌شود) ابزار پرداختی با قابلیت ذخیره پول الکترونیکی است که به‌صورت با نام و مبتنی بر فناوری‌های نوین ارتباطی در دو نوع پول مجازی و پول مبتنی بر تراشه صادر می‌شود. کاربری کیوا در مبادلات با مبالغ ریز بوده و وابستگی مستقیم به حساب بانکی و نیاز به ثبت در سامانه‌های حسابداری بانکی ندارد. همچنین پردازش الکترونیکی آن به‌صورت برون‌خطی به لحاظ اتصال به زیرساخت شبکه بانکی است.»
سرویس دیگر که ممکن است با کیف پول اشتباه گرفته شود کارت وفاداری است که چند سالی است در کشور ما نیز برخی برندها اقدام به صادر کردن آن برای مشتریانشان کرده‌اند. در مدخل سامانه وفاداری، مشتاق سازی (Loyalty System) کتاب فوق آمده است: «سامانه‌ای برای سنجش میزان وفاداری مشتریان و مدیریت آن‌ها در جهت ایجاد تعهد در مشتری برای حفظ او در خرید خدمات و کالاهای سازمان. … مبحث مشتاق سازی در هر دو صنعت بانکداری و پرداخت از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. خصوصاً شرکت‌های حوزه پرداخت علاوه بر اینکه برای افزایش مشتاق سازی مشتریان خود اقدام به راه‌اندازی این سیستم می‌کنند، می‌توانند با همکاری برندهای تجاری این اقدام را برای آن‌ها نیز به انجام رسانند. یک سیستم مشتاق سازی مبتنی بر کارت می‌تواند در یکی یا هر دو بعد صادرکننده و پذیرنده عمل نماید.»
ووچر نیز لغت دیگری است که گاه با کیف پول الکترونیکی اشتباه گرفته می‌شود در کتابِ وحید صیامی در بخش ووچر اعتباری (Credit Voucher, Credit Slip) آمده است: «در صنعت کارت، برخی از فروشگاه‌ها، در هنگام مواجهه با استرداد کالا، معادل تمام و یا بخشی از مبلغ تراکنش را به‌صورت یک برگه با مقدار اعتبار معادل آن در اختیار مشتری قرار می‌دهند تا مجدداً بتواند از همان فروشگاه اجناس دیگری را خریداری کند. این برگه اعتباری معمولاً روی سربرگ فروشگاه و ممهور به مهر آن صادر می‌شود.»
.
و در پایان
و در پایان به نظر می‌رسد ما در یک بلاتکلیفی به سر می‌بریم. کسب‌وکارها سلانه سلانه حرکت می‌کنند و از حرکات رادیکال دوری می‌کنند. بانک مرکزی به کندی تصمیم می‌گیرد و البته غیرشفاف. مردم هم فعلاً از پول‌های کثیف استفاده می‌کنند و برای فعالیت‌های خردشان هم سیستم‌های بزرگ پرداخت آنلاین را به خدمت می‌گیرند. در گوشه و کنار شهر هم بخش‌هایی از آنچه کیف پول الکترونیکی می‌خوانندش پیاده شده اما هنوز کیف پول الکترونیکی واقعی نداریم. اگر به همه این‌ها تلفن همراه را هم اضافه کنیم و حضور غیربانکی‌ها ماجرا پیچیده‌تر هم می‌شود. فعلاً در دوران رکود به سر می‌بریم و کسی تمایلی ندارد بی‌گدار به آب بزند. شاید وقتی دیگر.
مینا والی
منبع: هفته نامه عصر ارتباط