پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
بررسی تجربه کاربری احراز هویت ایرانی‌ها در دومین گزارش از پرونده KYC / سرعت و سهولت هم‌زمان با چالش‌هایی غیر قابل انکار
تجربه کاربران از احراز هویت دیجیتال چیست؟ آیا شرکت‌های KYC فعال در ایران توانسته‌اند رضایت کاربران را جلب کنند؟ در دومین گزارش از سلسله‌گزارش‌های «راه پرداخت» با موضوع KYC، به سراغ همین تجربه کاربری استفاده از KYCها در بخش دولتی و خصوصی رفتیم. در این گزارش یک نئوبانک و صرافی رمزارز و همچنین مراحل احراز هویت تصویری در سامانه ثنا مربوط به ابلاغیه‌های الکترونیکی قوه قضائیه بررسی شد.
KYC یکی از روش‌های احراز هویت مرسوم در ایران و جهان است که با افزایش ضریب نفوذ خدمات الکترونیکی و غیرحضوری میان مردم، به یک ابزار مهم برای تأیید هویت خدمت‌گیرنده تبدیل شد. بانک‌ها و نئوبانک‌ها، سامانه سجام و قوه قضائیه، صرافی‌های ارز دیجیتال و سازمان بورس، وزارت کار و سازمان بازنشستگی کشور، تأمین اجتماعی و سازمان امور مالیاتی از اصلی‌ترین مجموعه‌هایی هستند که برای تأیید هویت کاربران‌شان با شرکت‌های KYC همکاری می‌کنند.
یوآیدی، آی‌تی‌ساز، شاکیلید، فنار، فراشناسا، ونیفای، آرتین از توسن‌تکنو، توسن و جیبیت هم از معدود شرکت‌های KYC فعال در کشور هستند. بررسی‌های راه پرداخت از فرایند انجام احراز هویت نشان می‌دهد ساختار کلی مراحل تفاوت آشکاری ندارند و ممکن است تفاوت‌ها بر حسب نیاز کسب‌وکار باشد.
بررسی تجربه کاربران در دو بخش دولتی و خصوصی نشان می‌دهد که به‌طور کلی فرایند احراز هویت با روش KYC کمتر از پنج دقیقه زمان می‌خواهد و تأیید آن بیش از دو دقیقه به طول نمی‌انجامد. یکی از تفاوت‌های فرایند KYC بخش خصوصی و دولتی کارمزد و هزینه انجام فرایند است. بررسی‌های راه پرداخت نشان می‌دهد که احراز هویت در کسب‌وکارهای رمزارزی و نئوبانک‌ها رایگان است و سامانه ثنا ۱۲ هزار تومان بابت تأیید اطلاعات هویتی دریافت می‌کند. البته این موضوع به انتخاب و استراتژی کسب‌وکار وابسته شده است. ۷۰ درصد این مبلغ سهم شرکت KYC و باقی به قوه قضائیه اختصاص دارد.
هر احراز هویت از ساختاری یکسان با مبلغ‌های متفاوتی پیروی می‌کند، اما رویکرد اکوسیستم دیجیتال برداشتن کارمزد از دوش مصرف‌کننده بوده است.
تأیید تصویری اطلاعات در صرافی رمزارزی
کاربر پس از ثبت و اعلام اطلاعات هویتی خود، ازجمله نام و نام خانوادگی، کد ملی و تاریخ تولد، مرحله اول احراز هویت پلتفرم مربوطه را سپری می‌کند. در مرتبه بعد کاربر پس از ثبت اطلاعات محل سکونت خود باید از مرحله تأیید هویت هوشمند عبور کند. یکی از راه‌های پیشنهادی برای تأیید هویت فرد این است که متنی را به‌عنوان تعهدنامه به همراه مدارک خواسته‌شده در سایت بارگذاری کند و راهکار دیگر، اسکن چهره با دوربین سلفی است (روش KYC). البته این روش با داشتن شماره سریال پشت کارت ملی هوشمند کاربر ممکن است.
نکات مرحله اسکن:
- فقط صورت یک فرد باید در کادر مشخص باشد.
- فاصله مناسب فاصله‌ای است که دوربین سلفی وسط کادر قرار بگیرد.
- نور محیط باید مناسب و دوربین کاملاً تمیز و چهره باید کاملاً مشخص باشد.
- حالت گوشی عمودی حفظ شود.
- گوشی تکان داده نشود و ثابت باشد.
- پس از اسکن چهره، نوبت به ویدئوی خواندن متن موافقت‌نامه می‌رسد. این متن معمولاً در هر کسب‌وکاری متفاوت است.
- اطلاعات هویتی ثبت‌شده پس از ارسال و تأیید قابل ویرایش نیستند.
مدت‌زمان اعلام نتیجه کمتر از یک دقیقه برآورد شد. البته بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد که تعدادی از کاربران از تأیید دیرهنگام و خطای کیفیت تصویر شکایت دارند.
کارکرد KYC در سامانه ثنا
خدمات دولتی سرآغاز KYC در ایران بود. به‌کارگیری KYC از قوه قضائیه و سامانه ثنا شروع شد؛ به همین دلیل، از میان خدمات دولتی تجربه کاربری را در پیشروترین ارگان این حوزه یعنی قوه قضائیه آغاز کردیم.
برای آگاهی از سفر کاربر، از میان گزینه‌های ثبت‌نام اشخاص حقیقی، ثبت‌نام اشخاص حقوقی، مورد اول را انتخاب کردیم. اولین صفحه که نمایش داده می‌شود، مانند احراز هویت در سایر بسترها و فیزیکی، به اطلاعات هویتی اختصاص دارد. البته در این سامانه شناسنامه هم نیاز است.
در ادامه هم توافق‌نامه ایجاد حساب نمایش داده می‌شود. این فرایند پیش از این تنها در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی دولت انجام می‌شد. البته ثبت‌نام و احراز هویت در ثنا مانند سایر خدمات غیرحضوری در خدمات الکترونیک قضایی هم قابل انجام است.
دو مورد از مفاد موافقت‌نامه به موارد زیر خلاصه می‌شود:
- در صورت انتخاب احراز هویت برخط، متقاضی می‌تواند با یک‌بار پرداخت، فرایند احراز هویت غیرحضوری را سه بار با کارگزار انتخابی (در صورت عدم موفقیت فرایند) دنبال کند.
- در صورت عدم موفقیت بعد از سه بار متقاضیان می‌توانند به دفاتر مراجعه کنند یا با پرداخت هزینه مجدد، با یک کارگزار جدید مراحل را انجام دهند.
در مرحله بعد کاربر، سایر اطلاعات ازجمله دین و جنسیت و نشانی و سایر اطلاعات خواسته‌شده را درج می‌کند و پس از آن به مرحله تأیید احراز هویت یا همان KYC منتقل می‌شود. ثبت‌نام اولیه انجام می‌شود و به کاربر اعلام می‌شود که برای تأیید اطلاعات باید یکی از کارگزاران مورد نظر قوه قضائیه را انتخاب کند.
یوآیدی، پارت، آی‌تی‌ساز، شاکیلید و.. ازجمله KYCهایی هستند که در پنل ثبت‌نام ثنا به کاربر پیشنهاد داده می‌شوند. کاربر پس از انتخاب اپراتور مورد نظر خود باید مبلغ ۱۲ هزار تومان به‌عنوان دریافت خدمت پرداخت کند. شیوه‌های پیشنهادی قوه قضائیه نیز به سه مسیر درگاه پرداخت، نرم‌افزار موبایلی آپ و نرم‌افزار موبایلی ایوا خلاصه می‌شود.
طبق شنیده‌های راه پرداخت، حدود 70 درصد از 12 هزار تومان پرداختی سهم شرکت KYC است و 30 درصد آن هم به کانون نمایندگان قوه قضائیه تعلق دارد. اولین مرحله از KYC در سامانه ثنا، ترسیم امضاست. کاربر در این مرحله امضای خود را بر صفحه‌ای سفید درون تلفن همراه رسم می‌کند.
در ادامه هم توضیحات و نکات مورد نیاز برای تأیید هویت به کاربر گوشزد می‌شود؛ مثل اینکه نوری از پشت سر تابیده نشده باشد، صورت در حالت نیم‌سایه و محیط مه آلود نباشد و دست هنگام عکس گرفتن نلرزد. پوشش برای زن و مرد هم باید با موازین اسلامی یکسو باشد.
محدودیت تک‌انتخابی بودن شرکت KYC
یکی از انتقادات وارده به KYC قوه قضائیه تک‌انتخابی بودن شرکت KYC است؛ گرچه در مفاد قرارداد آورده شده در صورت سه بار عدم موفقیت، متقاضیان می‌توانند به دفاتر مراجعه یا با پرداخت هزینه مجدد با یک کارگزار جدید مراحل را طی کنند. اما در واقع اگر کاربر به هر دلیل موفق به تکمیل مراحل احراز هویت خود نشود یا در آن لحظه شرکت ارائه‌دهنده خدمت KYC دچار اختلال باشد، فرد نمی‌تواند انتخاب خود را ویرایش کند یا انتخاب جدیدی داشته باشد.
بر اساس گزارش‌های مردم از فرایندهای سامانه ثنا و مشکلات احراز هویتی آنها، عمده اختلالات به عدم ثبت امضا دلالت داشته است. از آنجا که کاربر فقط یک بار اجازه دارد KYC را انتخاب کند، آنها با وجود پرداخت کارمزد مجبور به مراجعه به دفاتر قوه قضائیه برای تکمیل پروسه شد‌ه‌اند.
KYC ایران‌اکسس است یا سامانه؟
ایران‌اکسس بودن برنامه‌های KYC یکی دیگر از مواردی است که مردم را برای ثبت‌نام در سامانه ثنا با مشکل مواجه می‌کند. بنا بر گزارش‌های مردمی، گرفتن ویدئو جهت تأیید اطلاعات در خارج از کشور ممکن نیست و شرکت‌های KYC ایرانی قادر به ارائه خدمت به دامنه‌های خارجی نیستند.
گرچه این امر می‌تواند به دلیل ایران‌اکسس بودن سامانه قوه قضائیه هم باشد، اما در مواردی گزارش شده مشکلی بابت ورود اطلاعات و ثبت اطلاعات در مراحل اولیه وجود نداشته است.
KYC برای دریافت خدمات بانکی غیرحضوری
تا پیش از اینکه بانک‌ها در مسیر الکترونیکی شدن قدم بگذارند و همکاری خود را با KYCها آغاز کنند، افتتاح حساب نیازمند مراجعه به شعبه و ارائه مدارکی هویتی بود. گاهی اوقات بانک‌ها برای انجام هر نوع خدمتی در دست داشتن شناسنامه و کارت ملی را الزامی می‌دانستند. پس از پاندمی کرونا اکوسیستم بانکی ایران بیش از پیش به اهمیت خدمات غیرحضوری پی برد. بانک‌هایی هم که به ارائه خدمات غیرحضوری متمایل نبودند به‌تدریج بخشی از خدمات‌شان را غیرحضوری کردند.
احراز هویت در نئوبانک‌ها مراحلی اعم از ارائه اطلاعات هویتی، نشانی، تصاویر کارت ملی و… دارد و کاربر پس از اظهار هویت خود، وارد فرایند تأیید اطلاعاتی یا همان KYC می‌شود. در فرایند مورد بررسی راه پرداخت از تجربه کاربری مشتری، فرد با ضبط فیلم از چهره خود، باید مستقیم به دوربین نگاه کند و سر خود را سمت راست و چپ بگرداند. پس از گذشت ۳۰ ثانیه الی ۱۲۰ دقیقه نتیجه بررسی اطلاعات اعلام می‌شود.
راه پرداخت در سلسله‌گزارش‌هایی ابعاد گوناگون KYC را بررسی می‌کند. اولین گزارش از این پرونده به موضوع تجربه جهانی، وضعیت نفوذ و ارائه‌دهندگان KYC در ایران و دنیا معطوف بود و دومین گزارش به بیان تجربه کاربری پرداخت.