پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
گزارش راه پرداخت از اجرای طرح نان کارتی در زنجان؛ جدی‌ترین پایلوت استانی / هوشمندسازی یارانه نان از حرف تا عمل چطور پیش رفت؟
طرح هوشمندسازی یارانه نان، یک ماهی است به‌صورت پایلوت در برخی استان‌های کشور در حال اجراست. طبق این طرح قرار است خریدار نان، نان را به‌قیمت یارانه‌ای خریداری کرده و دولت مابه‌التفاوت قیمت یارانه‌ای و آزاد را به حساب نانوایی واریز کند. اما این طرح در وجوه فنی و اجتماعی خود با ابهامات زیادی همراه است. راه پرداخت در این گزارش به سراغ شهروندان زنجانی رفته که اجرای پایلوت طرح یارانه نان از این استان آغاز شده و در حال حاضر بیشترین آمار پیوستن نانوایی‌ها به این طرح را این شهر دارد. این گفت‌وگوها نشان می‌دهد، اهداف و اظهارات مسئولان با آنچه واقعا در شهر زنجان در حال اجراست، بسیار در تناقض است؛ از جمله اینکه دولت می‌گوید دستگاه‌های هوشمند رایگان در اختیار نانوایان قرار می‌گیرد، درحالی که برخی شنیده‌ها حاکی از آن است که نانوایی‌ها ملزم به خرید این دستگاه‌ها به مبلغ 5 تا 7 میلیون تومان هستند.
چرخش دولت در تخصیص یارانه؛ از تولیدکننده به مصرف‌کننده
ماجرای طرح «نان یارانه‌ای» بعد از برنامه دولت برای حذف ارز 4200 تومانی به میان آمد. دولت با این استدلال که تخصیص ارز دولتی برای واردات کالاهای اساسی، کارنامه رانت‌جویی و فسادآمیزی از خود نشان داده، اقدام به حذف این یارانه ارزی کرد. در مقابل آزادسازی قیمت کالاهای اساسی، عنوان شد که یارانه‌ها به جای اینکه به تولیدکننده اختصاص یابد، به مصرف‌کننده به‌صورت مستقیم ارائه می‌شود.
از خلال این سیاست‌گذاری هم بود که طرح نان یارانه‌ای مطرح شد.براساس اظهارات دولت، در این طرح دولت به نانوایی‌ها آرد را به قیمت آزاد می‌فروشد، مردم به‌قیمت یارانه‌ای نان را می‌خرند و نانوایی هم در ازای فروش هر نان از طریق دستگاه هوشمند مبلغی از سوی دولت به حسابش واریز می‌شود. هدف اصلی از طرح هوشمندسازی خرید نان به قیمت یارانه‌ای «حمایت از مصرف‌کننده» عنوان شده و از آن طرف دولت امیدوار است با این طرح جلوی آردفروشی به قیمت آزاد و کم‌فروشی نان را بگیرد.
مهران محرمیان، معاون فناوری های وزارت بانک مرکزی درباره کار با این دستگاه‌ها این‌طور توضیح داده:« اگر خریدی ایجاد شود که بر کالاهای اساسی یارانه به آنها تعلق می گیرد، در مرکز چک می‌شود که آیا آن شخص یارانه دارد یا خیر و طبیعتاً یک بخشی از هزینه از حساب شخصی کسر می‌شود و بخشی هم از حساب یارانه که برای این کار اختصاص داده شده است. نیازی به کارت جدید و افتتاح حساب مجدد برای خرید یارانه‌ای نیست. هیچ کارت جدید و افتتاح حساب مجدد نیاز نیست صورت گیرد.»
طبق این توضیحات منبع تأمین خرید نان یارانه‌ای حساب یارانه نقدی فرد است اما درعمل به شکل دیگری در حال رقم‌خوردن است.
تجربه ساکنان زنجان از خرید نان یارانه‌ای
باتوجه به توضیحاتی که تاکنون از سوی دولت درخصوص طرح نان کارتی داده شده، به سراغ تجربه شهروندان زنجانی رفتیم تا ببینیم طرح نان یارانه‌ای در عمل چگونه اجرا شده و تا چه حد به اهداف اولیه آن همخوانی دارد.
این طرح برای اولین بار و به صورت پایلوت در استان زنجان به اجرا درآمد و اکنون این استان دارای بیشترین تعداد نانوایی در کشور است که مجهز به دستگاه هوشمند شده و نان به صورت یارانه‌ای در آن توزیع می‌شود.
طبق آمار رسمی، حدود 1600 واحد نانوایی در زنجان فعال است که حدود 1400 واحد مجهز به این دستگاه‌ها شده‌اند؛ یعنی 90 درصد نانوایان اکنون مجهز به دستگاه‌های هوشمند نان یارانه‌ای شده‌اند.
یکی از ساکنان شهر زنجان در رابطه با تجربه خود از خرید نان بعد از اجرای این طرح می‌گوید:«زمانی که توی شهر زنجان این طرح اجرا شد، نه خبری از اطلاع رسانی گسترده بوده و نه بیلبوردی برای این اتفاق در شهر زده شد، ما هم مثل بقیه مردم هر چه می‌شنیدیم از میان همین خبرهایی بود که می‌آمد و از نظر روانی هم آمادگی خاصی به ما داده نشد.»
او ادامه می‌دهد:« من عموما نان سنگک می‌خرم. قیمتی که تاکنون هم خریدم با قیمت قبلی تفاوت نداشت و گرانی روی خود قیمت نان حس نکردم. منتهی روی شیشه نانوایی برگه‌ای چسبانده شده که می‌گوید هر فرد فقط می‌تواند 6 نان سنگگ بخرد. نانوا هم بیشتر از 6 عدد به هیچ‌کس نمی‌فروشد. یعنی حداکثر من و دیگر مشتریان تا حالا توانستیم حداکثر 6 نان بخریم. »
او در مورد نوع کارت بانک برای خرید نان می‌گوید:« من کارت یارانه ندارم و با کارت بانکی خودم خرید نان را انجام می‌دهم و تفاوتی در قیمت احساس نکردم.»
بنابراین از صحبت‌های این شهروند چند مولفه قابل رویت است؛ یکی اینکه نان سهمیه‌ای است و البته سقف سهمیه از طرف نانوا تعیین می‌شود و نه دستگاه هوشمند، یکی اینکه نان گران نشده و سوم اینکه با هر کارت بانکی و نه فقط کارت بانکی مربوط به یارانه نقدی می‌توان نان خرید.
همین مولفه‌ها را در صحبت با یکی دیگر از ساکنان زنجان هم می‌بینیم. علی، ساکن زنجان دراین‌باره توضیح می‌دهد:« در حال حاضر کارت جداگانه‌ای برای خرید نان وجود ندارد و خود دولت هم فعلا ادعایی نکرده است. من معمولا سنگک و بربری می‌خرم و در مدت اخیر هم با کارت بانکی خودم که حاوی یارانه نقدی هم نبوده، توانستم نان به قیمت یارانه‌ای بخرم.»
پس باتوجه به صحبت‌های این شهروند هم مشخص است که طرح یارانه نان یک طرح همگانی است و با هر کارت بانکی انجام می‌شود، فارغ از اینکه فرد یارانه نقدی دارد یا خیر.
شهروند دیگری از زنجان هم همین تجربه را داشته و می‌گوید:« من برای خرید نان در این چند هفته هربار به نانوایی رفتم، با کارت بانکی خودم خرید کردم درحالی که کارت یارانه خانواده ما متعلق به پدرم است. یعنی اصلا مهم نیست لزوما خرید نان با کارت سرپرست خانوار باشد، فقط مهم است که با یک کارت بانکی خرید انجام شود.»
این درحالی است که دولت درخصوص یارانه نان توضیح داده بود که مبلغی برای خرید نان به یارانه‌نقدی افراد اضافه می‌شود که با این سهمیه می‌توانند نان به‌قیمت یارانه‌ای بخرند. اما به نظر میرسد در عمل مبلغ تأمین نان یارانه‌ای به یارانه نقدی پرداخت شده از سوی دولت ربطی ندارد و فقط مهم این است که خرید نقدی انجام نشود و به صورت تراکنش بانکی باشد.
همین فاکتور هم در همین جا تعداد زیادی از افرادی که بدون کارت بانکی و اساساً بدون کد ملی هستند از این طرح حذف کرده و در واقع بالغ بر 3 میلیون مهاجر افغانستانی بدون کارت ملی ایرانی، از امکان خرید نان یارانه‌ای محروم هستند و باید به قیمت آزاد نان بخرند.
دستگاه هوشمند نان یارانه‌ای؛ ناتوان در جلوگیری از قاچاق
در ادامه به سراغ پرسش از تجربه کار با دستگاه‌های هوشمند نانوایی‌ها رفتیم. یکی از ساکنان زنجان خرید نان با دستگاه هوشمند را این‌گونه توصیف می‌کند: «با هر کارت بانکی می‌شود خرید نان را انجام داد اما تفاوت عمده در دستگاه‌های کارتخوان است. الان دستگاه‌های کارتخوان جدیدی نانوایی‌ها آوردند که با دستگاه پوز معمولی فرق می‌کند. در این دستگاه پوزها که اندرویدی هستند، ابتدا تعداد نان را مشخص می‌کنی و بعد هر کارت بانکی که دارید را می‌کشید و خرید انجام می‌شود. اما تعداد خرید نان محدودیت دارد تا جایی که من دیدم. از 8 تا 9 نان سنگک بیشتر نمی‌توانیم خرید کنیم.»
معضلی که در سال‌های اخیر به‌خصوص با شکاف زیاد بین نرخ ارز دولتی و آزاد به وجود آمده، بحران آردفروشی بوده است. به‌طوری‌که سید کاظم دلخوش، نماینده مجلس درباره قاچاق آرد گفته: «به‌صورت اسمی ۱۰ هزار نانوایی داریم اما به‌صورت رسمی نانوایی‌های فعال ۵ هزار تا هستند و بقیه کسانی هستند که فقط حواله می‌گیرند و آرد را می‌گیرند و آزاد می‌فروشند.»
حالا ادعایی که دولت در خصوص مزایای دستگاه هوشمند دارد این است که این نوع خرید ازآنجاکه تعداد نان به فروش رسیده در تراکنش ثبت می‌شود، می‌تواند جلوی قاچاق آرد را بگیرد. به گفته معاون بانک مرکزی «قاچاق آرد ۲۵۰ هزار تن است، این آمار را نیروی انتظامی کشف کرده است که در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۹ تقریباً رشد ۲۰۰ درصدی داشته است، همین عدد کفایت می‌کند تا این طرح را توجیه‌دار کند.»
اما آیا واقعا صرف خرید با این دستگاه هوشمند که فقط قابلیت ثبت تعداد نان را به دستگاه‌های پوز معمولی اضافه کرده، می‌تواند جلوی قاچاق را بگیرد؟
یکی از شاگرد نانواهای شهر زنجان در همین رابطه توضیح می‌دهد:« چیزی که در صنف ما زیاد دیده می‌شود، کم فروشی و از آن طرف فروش آزاد آرد است. الان هم به وضوح این مسئله دیده می‌شود. در برخی نانوایی‌ها شاهد این هستیم که متصدیان نانوایی با کارت‌های دیگر در کارتخوان، خرید تعداد بالایی نان را ثبت می‌کنند در حالی که نانی فروخته نمی‌شود و آرد آن تعداد نان در بازار آزاد فروخته می‌شود، در حالی که یارانه آن از دولت گرفته شده است.»
رد این صحبت را در گزاره‌های دیگر هم می‌توان دید. از جمله اینکه گزارش‌های میدانی نشان می‌دهد، اکثر نانواها پخت روز خود را به دو پخت صبح و عصر تقلیل داده‌اند و از طرفی گزارش‌های زیادی از تجربه‌های تمام شدن نان در نانوایی و کمبود عرضه به گوش میرسد.
بنابراین دستگاه هوشمند فعلی طوری طراحی نشده که عملا بتواند جلوی قاچاق را بگیرد و صرف داشتن گزینه تعداد نان نمی‌تواند جلوی فروش آرد به صورت آزاد و قاچاق را بگیرد. ضمن اینکه حتی اگر سقف خرید برای نان تعیین شود که تاکنون هم به نظر میرسد انجام شده، از سوی نانوا بوده و نه از طرف دستگاه هوشمند. یعنی نانوا می‌تواند به صلاح‌دید خودش سقفی برای سهمیه خرید مشتریان تعیین کند و از طرفی اگر خودش بخواهد با همان دستگاه خرید کند، می‌تواند هر تعدادی که خواست را ثبت کند، یارانه آن را هم از دولت دریافت کند و حتی نانی هم به شکل واقعی عرضه نکند. به دلیل همین فرایند هم است که انتظار جلوگیری از قاچاق و آردفروشی از دستگاه هوشمندهای فعلی انتظاری به دور از واقعیت است.
توزیع دستگاه هوشمند رایگان است یا پولی؟
موضوع دیگر درخصوص این دستگاه‌های هوشمند نحوه توزیع آن است که در اینجا هم با یک تناقض‌گویی مواجه هستیم. صداو سیما در یک گزارش تصویری اعلام کرده که دستگاه‌های هوشمند به صورت رایگان در اختیار نانوایی‌ها قرار می‌گیرد.
سرپرست معاونت هماهنگی امور اقتصادی استانداری گیلان نیز گفته: «در این طرح، نانوایی‌ها به دستگاه کارتخوان ویژه خرید نان که به صورت رایگان در اختیار آنها قرار می‌گیرد، مجهز شده و مردم با استفاده از عابر بانک‌هایشان نان را به قیمت یارانه‌ای می‌خرند.»
اما درمقابل سید کاظم دلخوش نماینده مردم صومعه‌سرا در مجلس اعلام کرده:«اکنون نانواداران دارند بابت خرید هر دستگاه کارتخوان ۷ میلیون تومان پرداخت می‌کنند.»
از سوی دیگر علی صادقی، مشاور مدیرعامل بانک سپه در امور اجرایی طرح ملی مدیریت یارانه نان گفته:« ۱۰۰ هزار دستگاه کارتخوان برای عرضه به نانوایی‌ها از سوی بانک سپه آماده شده است. هزینه تهیه این کارت‌خوان‌ها پنج میلیون تومان بوده که بانک سپه برای حمایت از نانوایی‌ها سعی کرده آن را با مبلغ پایین‌تر و با دریافت سفته عرضه کند.»
بنابراین هنوز ادعای دولت مبنی بر توزیع رایگان دستگاه هوشمند در میان نانواداران اثبات شده نیست و به‌نظر میرسد نانواداران باید برای مجهز شدن به این دستگاه آنها را خریداری کنند و البته اگر هم این دستگاه را نخرند یارانه دولتی هم به حساب آنها واریز نخواهد شد. چون واریز مابه‌التفاوت قیمت نان عرضه شده و قیمت نان با آرد آزاد از سوی دولت فقط به شرط داشتن این دستگاه‌های هوشمند است.
در مجموع حذف مهاجران افغانستانی و بدون شناسنامه‌ها از این طرح و تحمیل خرید نان به نرخ آزاد به آنها، دو نرخی کردن نان که اساسی‌ترین کالای خوراکی است، تقویت احتمال کمبود عرضه نان و سوداگری در بازار آرد، ضعف در طراحی دستگاه هوشمند و ناتوانی آن برای جلوگیری از قاچاق و تحمیل هزینه خرید دستگاه‌های پوز جدید به نانوایان از جمله مواردی است که در طرح نان یارانه‌ای به چشم می‌خورد.