پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
عصر تراکنش ۴۹، سعید ذوقی‌اصغرپور پژوهشگر اندیشکده حکمرانی شریف / داستان از آنجا آغاز می‌شود که بسیاری از سیاست‌گذاران و صاحب‌نظران عرصه حقوق رقابت بر این باورند که بسیاری از غول‌های فناوری دنیا از تسلط خود بر بازارهای دیجیتالی اتحادیه اروپا برای از بین بردن رقابت میان فعالان این بازار در جهت منافع خود سوءاستفاده می‌کنند. اتحادیه اروپا تابه‌حال دست روی دست نگذاشته و پی‌درپی شرکت‌های متخلف را به‌دلیل انجام رفتارهای ضدرقابتی جریمه کرده است.
به‌عنوان مثال در سال 2004، شرکت مایکروسافت به‌دلیل انجام رفتارهای شبه‌انحصاری به‌منظور کسب جایگاه مسلط بر بازار از سوی اتحادیه اروپا، به مبلغ 497 میلیون و 200 هزار یورو که در زمان خود رکورد بالاترین میزان مجازات بود، جریمه شد. پس از پنج سال تحت نظر گرفتن مایکروسافت، اتحادیه اروپا دریافت که این شرکت با استفاده از سهم عمده‌ای که بر بازار داشته، نرم‌افزار پخش‌کننده صوت‌وتصویر خود را بر کاربران ویندوز تحمیل کرده و بدین واسطه اقدام به حذف حضور رقبایش در این بازار کرده است. در سال 2014 به‌دلیل ارائه اطلاعات نادرست در خصوص ادغام واتس‌اپ با فیس‌بوک، اتحادیه اروپا با جریمه 110 میلیون یورویی این شرکت، به فعالان بازار دیجیتال نشان داد که تا چه اندازه به تضمین اعمال قوانین رقابتی در این اتحادیه اهمیت می‌دهد. اتحادیه اروپا در سال 2017 گوگل را به اتهام سوءاستفاده و کنار زدن غیرمنصفانه رقبایش از بازار، به‌وسیله موتور جست‌وجوی خود و تسلطی که بر جست‌وجوهای کاربران دارد، دو میلیارد و 400 میلیون یورو جریمه کرد.
مدت مدیدی است که این اتحادیه با وضع جرایمی هنگفت به مقابله با رفتارهای ضدرقابتی پلتفرم‌های دیجیتال برخاسته است، اما این اقدامات نتوانسته رضایت قلبی اروپاییان را به دست آورد. از این رو سیاست‌گذاران این اتحادیه به فکر تدوین قوانین و مقررات پیش‌دستانه سخت‌گیرانه‌تری افتاده‌اند تا بتوانند با وضع ضمانت اجرای حقوقی، سایه اطمینان را برای فعالان در این بازار، اعم از مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان خرد بگسترانند. به‌دنبال آن اتحادیه اروپا در دسامبر 2020 لایحه قانونی بازار دیجیتال (Digital Market Act) را رونمایی و منتشر کرد تا خط و نشانی جدی برای فعالان یکه‌تاز و انحصارطلب این بازار بکشد.
این لایحه در صورت تصویب کدام‌یک از فعالان بازار دیجیتال را مخاطب خود قرار خواهد داد؟
موضوع اصلی و خطاب این قانون، دربانان بازار دیجیتال (Gatekeepers) هستند. این عبارت خطاب به پلتفرم‌هایی است که در بازارهای دیجیتالی حضور و تأثیر قابل توجهی نسبت به دیگر رقبا دارند و به‌عنوان یک گذرگاه و شریان اصلی برای تولیدکنندگان، عرضه‌کنندگان و مصرف‌کنندگان نهایی این بازار تلقی می‌شوند. این قانون در نظر دارد دست این پلتفرم‌ها را از اعمال ضدرقابتی و انحصارطلبانه کوتاه کند.
حال طبق این لایحه قانونی، کدام‌یک از فعالان بازارهای دیجیتال به‌عنوان یک دربان در بازار دیجیتال شناخته می‌شود؟ این لایحه سه مشخصه را به‌عنوان ملاک تشخیص یک پلتفرم دربان (Gatekeeper) ارائه می‌دهد:
- 1. از لحاظ میزان تأثیر سهم آنان بر بازار: بدین شرح که اگر شرکتی در بازار دیجیتال گردش مالی سالیانه برابر یا بالغ بر 6.5 میلیارد یورو در اتحادیه داشته باشد، یا میانگین ارزش بازار آن شرکت یا ارزش دارایی‌های آن شرکت در یک سال مالی گذشته آن، حداقل 65 میلیارد یورو باشد یا پلتفرم دیجیتال آن شرکت حداقل در سه کشور عضو این اتحادیه به‌عنوان پلتفرم اصلی ارائه‌دهنده خدمات به حساب بیاید.
- 2. از لحاظ کنترل آن شرکت بر گذرگاه مهم بازار از صاحبان کسب‌وکار به سوی مصرف‌کنندگان نهایی: اگر شرکتی اروپایی یا مستقر در اروپا، دارای یک پلتفرم اصلی ارائه‌دهنده خدمات باشد و در ماه 45 میلیون کاربر نهایی فعال داشته، یا در هر سال مالی دارای بیش از 10 هزار کاربر فعال صاحب کسب‌وکار در اتحادیه اروپا باشد.
- 3. داشتن موقعیت قابل پیش‌بینی ناقض حقوق رقابت و حضور مستمر در بازار: اگر پلتفرم دیجیتالی یک شرکت، در سه سال مالی گذشته خود دو معیار فوق را داشته باشد، قانون بازار دیجیتال قابلیت اعمال قانونی بر عملکرد آن پلتفرم به جهت تنظیم رفتار در بازارهای دیجیتال این اتحادیه را خواهد داشت.
بایدها و نبایدهای پلتفرم‌های دربان برای حضور در بازار
با این اوصاف دربانان در بازار دیجیتال چه کارهایی را نباید انجام بدهند؟ به‌عنوان مثال:
- 1. آنها نمی‌توانند مانع کاربران در حذف بعضی نرم‌افزارها شوند که به شکل پیش‌فرض در سیستم‌عامل‌ها یا پلتفرم‌ها نصب شده‌اند؛ دقیقاً همان سیاستی که مدت‌هاست گوگل در سیستم‌عامل اندروید برای تحمیل محصولات خود بر کاربرانش اعمال می‌کند.
2. آنها نمی‌توانند با استفاده از اطلاعاتی که از کاربران صاحب کسب‌وکار خودشان در اختیار دارند، به رقابت با همان کاربران بپردازند. به عبارت دیگر شرکت آمازون نمی‌تواند از اطلاعات شخصی کاربرانش برای فروش محصولات رقابتی‌اش در پلتفرم خود و جهت عرضه به همان مشتریان یا کاربرانش استفاده کند.
3. شرکتی مثل فیس‌بوک دیگر مجاز نیست تا به شکل خودکار کاربرانش را در سرویس‌های گوناگون این پلتفرم بدون اجازه قبلی وارد کند یا برای اینکه کاربران بتوانند از خدمات اصلی فیس‌بوک بهره بگیرند، آنها را به استفاده اجباری از پیام‌رسان فیس‌بوک مجبور کند.
4. آنها نمی‌توانند از دسترسی کاربران‌شان به خدماتی که خارج از بستر پلتفرمی آنان ارائه می‌شود، ممانعت به عمل آورند.
حال دربانان در بازار دیجیتال ملزم به انجام چه کارهایی هستند؟ به‌عنوان مثال:
1. آنها باید به کاربران صاحب کسب‌وکار خود اجازه دهند که تبلیغات فروش خود و همچنین انعقاد قراردادهای خود با مشتریان‌شان را در فضایی خارج از آن پلتفرم صورت بدهند. مثلاً یک نرم‌افزار پادکست برای اینکه بتواند نرم‌افزار خود را در اختیار مشتریانش قرار بدهد، در پلی‌استور گوگل حضور دارد. شرکت ارائه‌دهنده این نرم‌افزار پادکست باید مجاز باشد کاربران خود را از پلتفرم گوگل به درگاه پرداخت خود منتقل کند تا مجبور به پرداخت حق کمیسیون به گوگل نباشند.
2. آنها باید اجازه دسترسی به اطلاعات تولیدشده توسط کاربران به واسطه فعالیت آنان در پلتفرم را به صاحبان آن اطلاعات بدهند.
3. شرکت‌هایی همچون اپل و آیفون باید به کاربران خود اجازه دهند که نرم‌افزارهای تولیدشده توسط هر شرکتی به غیر از اپل و همچنین استورهای نرم‌افزاری متعلق به هر شرکتی غیر از اپل را بر سیستم‌عامل‌های خود، البته با لحاظ محدودیت‌های معدودی نصب کنند. آیفون نمی‌تواند مانع از دانلود نرم‌افزاری از بستری خارج از اپ‌استور شود. حتی با فرض اینکه کیفیت آن نرم‌افزار پایین باشد.
ما از دیگر جزئیات حقوقی این لایحه قانونی گذر می‌کنیم و به مطلب مهمی که می‌توان از این لایحه قانونی برای تنظیم رفتار پلتفرم‌های تأثیرگذار دیجیتالی برداشت کرد، می‌رسیم.
سوپراپلیکیشن‌ها؛ برادر ناتنی دربانان بازار دیجیتال
خصایص انحصارطلبی که یک دربان بازار دیجیتال می‌تواند در بازارهای دیجیتال داشته باشد، همان ویژگی‌های مشترکی است که برای مثال یک سوپراپلیکیشن (به معنای شرقی آن) می‌تواند ماهیت خود را با آنها گره بزند. به نظر می‌آید با توجه به ظهور سوپراپ‌ها (غول‌های شرق آسیایی خدمات دیجیتال) و مدل کسب‌وکاری آنها، اگر این موجودیت‌های نوظهور عصر دیجیتال در اروپا نیز مجالی برای عرض اندام پیدا می‌کردند، اصلاً دور از ذهن نبود که مخاطب دیگر این لایحه قانونی، سوپراپ‌ها باشند. با این حال شاید بتوان تفسیر لایحه مذکور را پیش‌دستی اتحادیه اروپا برای جلوگیری از بازتولید اکوسیستم سوپراپلیکیشن‌ها توسط غول‌های سیلیکون‌ولی، به‌ویژه فیس‌بوک، اپل و گوگل دانست.
تهیه این لایحه قانونی توأم با حمایت سیاستی انجام‌شده برای آن از سوی کمیسیون اروپا، به شکل کم‌سابقه‌ای تنظیم‌گری بخش خاصی از بازار فناوری را در راستای تضمین اعمال حقوق رقابت و پیشگیری از بروز خسارت‌های جبران‌ناپذیر انحصارگری در بازار، هدف گرفته است؛ به عبارت دیگر اتحادیه اروپا با تنظیم این سند درصدد جلوگیری از تهدیداتی است که ممکن است در صورت عدم تنظیم‌گری رفتار اقتصادی بازیگران دانه‌درشت (اپلیکیشن، سوپراپلیکیشن، سیستم‌عامل یا هر پلتفرمی که در قامت یک دربان بازار دیجیتال عمل بکند)، جامعه را به مخاطره بیندازد.
امید آن می‌رود در صورت تصویب این لایحه، بازاری با شرایط منصفانه و فرصت‌های برابر در جهت تضمین منفعت عمومی مصرف‌کنندگان (کاربران فضای مجازی) و تحقق حضور فعال همه بازیگران این عرصه همچون SMEs در اتحادیه اروپا تشکیل شود. این روزها در کشور با اخبار بسیاری در خصوص رفتارهای انحصارطلبانه برخی سوپراپلیکیشن‌ها که غالباً در حوزه تاکسی‌های اینترنتی، سفارش آنلاین غذا، تبلیغات دیجیتال و پیام‌رسان به‌طرز غالب و مسلطی در بازارهای دیجیتالی کشور حضور دارند، مواجه هستیم. مسئولان کشور می‌توانند با استفاده از معیارهای متعددی که این لایحه قانونی به ارمغان آورده است، روحی تازه در بطن اقتصاد دیجیتال کشور بدمند و با اهتمام به این سند پربار حقوقی، با ابزارهای کارآمدتری به جنگ با ناقضان حقوق رقابت در بازار بروند.
کوتاه سخن اینکه، اگر قرار باشد منافع گسترده‌ای از ورود فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان برای بازارهای بین‌المللی به ارمغان بیاید، این منافع باید بتواند کام همگان را شیرین کند؛ نه آنکه بعضی ره صدساله را یک‌شبه طی کرده و جای دیگران را برای حضور در بازار و کسب منفعت تنگ و تنگ‌تر کنند. این همان چیزی است که حقوق رقابت، رسالت خود را بر آن نهاده و اتحادیه اروپا نیز برای صیانت از بازار در برابر اعمال ضدرقابتی، از آن سرمشق گرفته است.