پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
بلای جان شرکت‌های PSP / رقابت شرکت‌های پرداخت بر سر تعداد تراکنش بیشتر و معضل کارمزدخواهی
سال‌هاست که درباره کارمزدخواهی برخی پذیرنده‌های بزرگ از شرکت‌های PSP می‌شنویم. اینکه مشتریان صنعت پرداخت یک ریال هم بابت ارزشی که دریافت می‌کنند پرداخت نمی‌کنند و نه‌تنها هیچ پرداختی ندارند بلکه مطالبه درآمدی هم دارند؛ علاوه‌بر این موضوع شاهد این هستیم که برخی شرکت‌های PSP تلاش می‌کنند از مسیر جایزه دادن و یا دادن یکسری امتیاز به پذیرنده، او را مجاب کنند تا از دستگاه‌های آنها و نه سایر شرکت‌های پرداختی استفاده کنند و از این طریق تعداد مشتریان و تعداد تراکنش بیشتری را به دست بیاورند. شاید بتوان اینطور گفت که اکنون تعداد تراکنش برای شرکت‌های PSP به یک ارزش تبدیل شده است و برخی از آنها حاضر هستند با دادن امتیازهایی به پذیرنده، تراکنش‌های بیشتری را از آن خود کنند. البته که این موضوع یک طرفه نیست و هر دو طرف یعنی شرکت PSP و پذیرنده به یکدیگر پیشنهادهایی در این راستا می‌دهند تا به قول‌شان بازی برد-بردی برای هر دو طرف باشد. برای مثال شرکت PSP به دنبال جذب تراکنش و پذیرنده هست و پذیرنده به او می‌گوید که چه امتیازهایی به من می‌دهی تا از دستگاه شرکت شما استفاده کنم. اگر پذیرنده نیز این موضوع را بیان نکند، به احتمال خیلی زیاد خود شرکت پرداخت چنین پیشنهادی را به این پذیرنده پرتراکنش خواهد داد.
همین موضوع تعداد تراکنش بیشتر و اقداماتی که در این راستا انجام می‌شود باعث شکل‌گیری یک رقابت نه‌چندان سالم بین شرکت‌های پرداخت شده است. تمامی این اتفاق‌ها باعث شد تا با مرتضی ترک‌تبریزی عضو هیئت‌مدیره بانک تجارت، صادق فرامرزی مدیرعامل هلدینگ فناوری اطلاعات بانک صادرات و سیدابراهیم حسینی‌نژاد مدیرعامل شرکت توسعه فناوری اطلاعات گردشگری صحبت کنیم و نظرشان را درباره این پدیده جویا شویم. پدیده‌ای که به نظر حسینی‌نژاد، نقدی بر رفتار شرکت‌های PSP نیست و تنها چون شرکت‌های پرداخت محل تامین مالی‌شان اشتباه است، موجب شده این تصویر خیلی برجسته شود و به چشم بیاید. به عقیده ترک‌تبریزی نیز اصلی‌ترین موضوعی که در صنعت پرداخت کشور وجود دارد، این است که در حاکمیت راه‌‌ها و فضاهای جدیدی شکل بگیرد و بین بازیگران این حوزه توازن ایجاد شود. اما به گفته فرامرزی، یکی از دلایلی که باعث چنین اتفاقی شده است، رتبه‌بندی شرکت‌های PSP براساس تعداد تراکنش‌های آنهاست. در ادامه گفت‌وگوی ما با این افراد را می‌خوانید.
کیکی که اندازه آن بزرگ نشده
مرتضی ترک‌تبریزی، عضو هیئت‌مدیره بانک تجارت یکی از مشکلات اصلی حال حاضر صنعت پرداخت کشور را، کوچک ماندن اندازه کیک این صنعت می‌داند که باعث ایجاد اتفاق‌های منفی زیادی نیز در این صنعت شده است. او در این باره توضیح داد: «درباره بحث‌های فعلی صنعت پرداخت مانند خرد شدن تراکنش‌ها، کارت‌خوان‌های اضافه، اجاره کارت‌خوان‌ها، مفقودی بالا و یا کارت‌خوان‌های کم کارکرد حاصل رقابت ناسالمی است که بین بازیگران شکل گرفته است، باید بگویم که به نظر من یکی از مشکلات حال حاضر این است که صنعت پرداخت کشور کیکی است که اندازه آن بزرگ نشده و بازیگران و روابط بین آنها نیز درست چیده نشده‌اند. درنتیجه چون زمین بازی بزرگ نشده، بازیگران این حوزه که کم نیز نیستند، دائما به خاطر رقابتی که بر سر منافع دارند، دچار مشکل هستند و همه احساس زیان دارند و در تلاش و تکاپو هستند تا از این کیک سهم بیشتری را داشته باشند.»
طبق گفته‌های ترک‌تبریزی، بانک مرکزی طی سال‌های اخیر تلاش‌هایی را در بحث پرداخت‌یاری، کیف پول، پرداخت‌بانی و لندتک کرده است و امیدش هم این بوده که بتواند زمین بازی را بزرگ‌تر کند اما این موضوعات هم با مشکلاتی روبه‌رو شده و در نهایت شکل مطلوبی به خود نگرفته است. عضو هیئت‌مدیره بانک تجارت در این باره توضیح داد: «به دلیل مشکلات، نگرانی‌ها و ناامیدی‌هایی که برای موجودیت‌های جدید ایجاد می‌شود، آنها با آن انتظاری که می‌رود فعال نمی‌شوند و در نهایت این زمین بازی بزرگ نمی‌شود. درنتیجه چون همه می‌خواهند در این زمین کوچک بیشترین منافع را ببرند، موضوعات منفی زیادی شکل می‌گیرد و به عبارتی به قول معروف در دست و پای هم می‌روند و مسائلی پیش می‌آید ازجمله خرد شدن تراکنش‌ها، داشتن چندین دستگاه کارت‌خوان توسط یک پذیرنده، رفتن به سراغ یک پذیرنده با روش‌های مختلف برای جذب آن و رقابت‌های ناسالم و هزینه‌های زیادی که به کشور تحمیل می‌شود. در نهایت نیز تمامی این موارد باعث می‌شود صنعت پرداخت کشور مدام در حال ضعیف و ضعیف‌تر شدن باشد.»
به نظر عضو هیئت‌مدیره بانک تجارت، راه‌حل این موضوع که از این اقیانوس قرمز رها شویم، این است که زمین بازی این صنعت بزرگ شود و چیدمان‌های جدید شکل بگیرد. «حاکمیت این موضوع بسیار پیچیده و پر کار است، لازم است دائم به این زمین بازی نگاه کنیم، توازن برقرار کنیم و روابط بین بازیگران را تنظیم کنیم. تا زمانی که ما تنها چند شرکت PSP داشته باشیم که راهکارهایشان برای درآمدزایی بسیار محدود است و برای اینکه درآمد داشته باشند، به سراغ راه‌های مختلف و رقابت‌های پر دردسر می‌روند، این مشکل حل نمی‌شود. همچنین مدل کارمزد فعلی نیز معایبی دارد و سرویس گیرنده اصلی همچنان تنها برنده است.»
طبق صحبت‌های ترک‌تبریزی، باید توجه داشته باشیم که شرکت‌های نوپا ما در حال حاضر مشکلات زیادی دارند؛ درحالی‌که همین شرکت‌ها هستند که می‌توانند زمین بازی صنعت پرداخت را بزرگ و درآمدزایی کنند. درواقع این شرکت‌های نوپا می‌توانند زمین بازی را به‌قدری بزرگ کنند که جا برای بازیگران جدید دیگر نیز وجود داشته باشد و یک بازی برد-برد شکل بگیرد. «نمونه‌های آنها پرداختیارها هستند که متاسفانه نوعی سرخوردگی را در آنها شاهد هستیم و به نظر من راه پیشرفت در این حوزه تقسیم کار و بازی دادن و بال و پر دادن به این بازیگران نو پا و چابک هست. ولی متاسفانه در حال حاضر بازی برد-برد نیست و صنعت پرداخت ما از یکسری مشکلات رنج می‌برد. به هر حال اصلی‌ترین موضوع این است که در حاکمیت راه‌‌ها و فضاهای جدید شکل بگیرد و بین بازیگران این حوزه توازن ایجاد شود.»
رتبه‌بندی بلای جان PSPها شده است
صادق فرامرزی مدیرعامل هلدینگ فناوری اطلاعات بانک صادرات دلیل تبدیل شدن تعداد تراکنش‌ها به ارزش برای شرکت‌های PSP را اینطور توضیح داد: «ارزش در اقتصاد معانی مختلفی دارد؛ نزدیک‌ترین آن به معنای پول است و از آنجایی که هر تراکنش از لحاظ عددی منبع درآمد برای PSPها است، درنتیجه طبیعی است که برای آنها تبدیل به ارزش شود. از طریق تراکنش است که شرکت‌های PSP پول موسوم به کارمزد شاپرکی را در می‌آورند و نه از طریق مبلغ آنها. درنتیجه به خاطر این موضوع به دنبال تعداد تراکنش بیشتر هستند و تراکنش برای آنها تبدیل به ارزش شده است.»
فرامرزی دلیل دیگر این موضوع را به بولتن شاپرک و رتبه‌بندی شرکت‌های PSP که براساس تعداد تراکنش صورت می‌گیرد بی‌ربط ندانست و گفت: «نکته مهم دیگری که وجود دارد این است که شرکت‌های PSP از طریق تعداد تراکنش‌ها با یکدیگر مقایسه می‌شوند. من بارها در سال‌های گذشته گفته‌ام که بولتن شاپرک یکی از بهترین و دقیق‌ترین بولتن‌های اقتصادی و تنها بولتن اقتصادی دقیق کشور در حوزه بانکداری و پرداخت است. بسیار خروجی ارزشمند و گرانبهایی است ولی یک اشکال از روز اول داشته و آن هم تاکید و گزارش پیوسته‌ای است که درباره تعداد تراکنش‌ها می‌دهد و این اشکال باید اصلاح شود؛ یعنی از همان ابتدا تعداد تراکنش تبدیل به ابزاری برای مقایسه شرکت‌ها شده است. فارغ از اینکه اغلب گزارش‌ها با این تعداد تراکنش‌ها شروع می‌شود، ولی یک نتیجه‌گیری در پایان بولتن وجود دارد و آن هم شاخص اثربخشی است. شاخص اثربخشی با تعریفی که از آن در بولتن شاپرک وجود دارد یعنی در هر شرکت PSP، چه تعداد از دستگاه‌های کارت‌خوان آن فعال هستند و اگر این شاخص بالای عدد یک باشد، یعنی وضعیت آن بهتر است.»
طبق صحبت‌های مدیرعامل هلدینگ فناوری اطلاعات بانک صادرات، شاخص اثربخشی از تقسیم متوسط تعداد تراکنش آن شرکت PSP بر متوسط تعداد تراکنش کشور به وجود می‌آید؛ درنتیجه اگر متوسط تعداد تراکنش هر شرکت بیشتر باشد، PSP بهتری هست فارغ از ارزش تراکنش‌ها. «درواقع یعنی شرکت‌های PSP را براساس تعداد تراکنش آنها رتبه‌بندی می‌کنیم فارغ از اینکه آن تراکنش از چه ارزشی برخوردار است. درنهایت با توجه به اینکه دوره مدیریت افراد در شرکت‌های PSP کوتاه است و چون تعدادی از شرکت‌ها بورسی هستند و ابزاری برای دیده شدن می‌خواهند، این شاخص اثربخشی تبدیل به یک شاخص مخرب شده است و صاحبان سهام و هیئت‌مدیره شرکت‌ها و مدیران اجرایی را با این شاخص می‌سنجند. ولی در کل می‌توانست شاخص اثربخشی در مبلغ نیز وجود داشته باشد که وجود ندارد و اگر این شاخص بر مبلغ اولویت داشت، حتما آن ارزش اصلی می‌شد که ارزش بهتری نیز بود؛ بنابراین به نظر من وقتی شرکت‌های PSP را براساس تعداد تراکنش رتبه‌بندی می‌کنیم، تلاش فقط برای تعداد تراکنش بیشتر طبیعی است که رخ دهد.»
فرامرزی صحبت‌های خود را این‌گونه ادامه داد: «همچنین در نظر داشته باشید که این حرف بارها شنیده شده که عوامل واسطه‌ای مانند رگولاتور که از محل تراکنش‌ها درآمد دارد، انگیزه‌ای برای تغییر ندارد. نکته اینجاست که این درآمد برای شاپرک و شتاب عدد ثابتی بر مبنای تعداد تراکنش است و ارتباطی با مبلغ ندارد، حتی در بخش بزرگی از تراکنش‌ها این عدد بیشتر از درآمد شرکت PSP است. لذا طبیعی است که به همین دلایل، شرکت‌های PSP جایزه می‌دهند و از جیب خود خرج می‌کنند. وقتی می‌بینیم که یک شرکت PSP با یک تامین‌کننده تراکنش قرارداد می‌بندد و ۱۲۰ درصد درآمد خود را می‌دهد یعنی ۱۰۰ درصد درآمد شاپرکی را می‌دهد و ۲۰ درصد نیز از جیب خود می‌دهد، یک معنی بیشتر ندارد و آن هم اینکه می‌خواهد در رتبه‌بندی‌ها بالاتر دیده شود. رتبه‌بندی بلای جان PSPها شده است. دقت کنید که رتبه‌بندی را هر ماه می‌بینند ولی سود احصا شده را در پایان سال مالی.»
به گفته او، بولتن شاپرک، شرکت‌های PSP را براساس حاشیه سود رتبه‌بندی نمی‌کند و اساسا مسئولیت و اختیاری هم در این زمینه ندارد درنتیجه ارزش تراکنش‌ها در این شرکت‌ها با یکدیگر مقایسه نمی‌شود؛ بنابراین طبیعی است که PSPها به سمت تراکنش‌های بیشتر بروند فارغ از کیفیت و ارزش آنها، چون در آمارها بالاتر دیده می‌شوند.
«واقعیت این است که بانک‌ها از منبع رسوب تراکنش‌ها حتما انتفاع دارند ولی درمجموع, وضعیت حاضر، پروژه‌ای بازنده-بازنده است و کسانی که می‌برند، کسانی هستند که باید اتفاقا کارمزد می‌دادند یعنی پذیرندگان و چه بسا کارمزد هم می‌گیرند؛ خیلی سال است که از لزوم اصلاح این موضوع می‌گذرد و هنوز نیز اصلاح نشده است و همچنان دارد ادامه پیدا میکند و چیزی که آن‌قدر بد است و در حال ادامه پیدا کردن است، مشخصا دلایلی در میان است. به نظر من هیچ‌کدام از ارکان سرویس‌دهنده این صنعت از این وضعیت راضی نیستند و حتی شرکت‌های PSP نیز با توجه به شرایط فعلی ارز قطعا دیگر مثل گذشته سودآور نیستند و برایشان به‌صرفه نیست که این مقدار تراکنش دارند و ۹۰ درصد آن را نیز باید به شرکتی که پیمانکار بوده کارمزد بدهند و سود آن را کماکان پذیرنده‌ای ببرد که برای سرویسی که گرفته باید پول پرداخت می‌کرده ولی در حال حاضر پولی نمی‌دهد و حتی دریافت میکند.»
فرامرزی ادامه داد: «سود این موضوع را اپراتوری می‌برد که در فروختن شارژ باید به‌واسطه اینکه فروشنده است کلی هزینه می‌کرده اما امروز بانک صادرکننده کارمزدش را می‌دهد.
بنابراین این مدل کج تا زمانی که برای مدل کارمزد یک تصمیم قطعی گرفته نشود، ادامه پیدا میکند. البته باید توجه داشته باشیم که برای اصلاح دیوار کج کارمزد، باید به‌گونه‌ای عمل کنیم که این دیوار کج فرو نریزد. تا زمانی که کارمزد درست نشود، کیف پول نیز شکل نمی‌گیرد و تا زمانی که کیف پول درست نشود اصلاح کارمزد از قدرت کافی برخوردار نخواهد بود و تا زمانی که این دو موضوع ایجاد نشوند، نمی‌توان امید داشت که تغییر محسوس و نتیجه بخشی حادث شود.»
نگاه‌های کوتاه مدت و فشارهای روانی
سیدابراهیم حسینی‌نژاد مدیرعامل شرکت توسعه فناوری اطلاعات گردشگری نیز در پاسخ به این موضوع که چرا تعداد تراکنش برای شرکت‌های PSP به یک ارزش تبدیل شده است، گفت: «شاید تعداد تراکنش‌های بیشتر صددرصد همراستا با درآمد بیشتر نباشند ولی همراستایی زیادی با این موضوع دارد و نشان‌دهنده قدرت PSPها در بازار از جهت تثبیت موقعیت و استراتژی‌های آنها است؛ درنتیجه طبیعتا تعداد تراکنش برای این شرکت‌ها ارزشمند است و موضوع اشتباه و غلطی هم نیست و در دنیا نیز این موضوع وجود دارد و گزارش‌های نیلسون ریپورت نیز مبتنی بر تعداد تراکنش این شرکت‌ها در دنیا منتشر می‌شود.»
عمده شرکت‌های پرداخت تلاش می‌کنند از مسیر جایزه دادن و یا دادن یکسری امتیاز به پذیرنده، سهم بیشتری از تراکنش‌ها را به دست بیاورند. حسینی‌نژاد مهم‌ترین دلیل این اتفاق را فشاری می‌داند که از سوی هیئت‌مدیره و سهام‌دار به مدیران اجرایی شرکت‌ها وارد می‌شود. به عقیده او، در بیشتر شرکت‌های PSP، اعضای هیئت‌مدیره ضمن اینکه خیلی متخصص صنعت پرداخت نیستند و دوره حضور کوتاه‌مدتی دارند، می‌خواهند در همین بازه کوتاه، کارنامه مثبتی از خودشان ثبت کنند که در گزارش‌های شاپرک منعکس می‌شود؛ همین نگاه کوتاه مدت و فشارهای روانی است که شرکت‌ها را مجبور به جایزه دادن برای گرفتن بازار بیشتر و تراکنش بیشتر میکند. «در کل هم این رفتار غلطی نیست.»
طبق صحبت‌های حسینی‌نژاد، اصلاح نظام کارمزد می‌تواند به بهبود فضای رقابت بر سر تعداد تراکنش کمک کند. او در این باره توضیح داد: «اگر درآمد شرکت PSP مستقیم از خدمت‌گیرنده باشد، یعنی اگر به یک پذیرنده مراجعه کرد و بابت تراکنش، کارمزد خود را از پذیرنده گرفت و سپس به شبکه بانکی و صادرکننده نیز کارمزد داد، آن درآمد را اگر هزینه پروموشن کند ایرادی هم ندارد ولی مشکل اینجاست که درآمد شرکت‌های پرداخت از خدمت‌گیرنده نیست؛ ولی اگر تنظیم درستی اتفاق بیفتد و کارمزد را پذیرنده پرداخت کند، آن زمان به‌شدت این داستان فعلی فروکش میکند؛ نه‌اینکه قطع شود ولی فروکش میکند و اصلاح می‌شود؛ یعنی برای مثال شرکت PSP برای پذیرنده‌ای که برای او ارزش دارد، پروموشن میکند و پروموشن‌هایش نیز حرفه‌ای‌تر و مشتری‌محورتر خواهد بود.»
مدیرعامل شرکت توسعه فناوری اطلاعات گردشگری در پاسخ به این سوال که به نظر او رقابت شرکت‌های پرداخت برای تعداد تراکنش بیشتر تا کجا ادامه پیدا خواهد کرد، توضیح داد: «طبیعتا تا وقتی‌که حاشیه سودی برای رقابت وجود داشته باشد، این داستان ادامه دارد. تا زمانی که موضوع نظام کارمزد و مدل کسب‌وکاری PSPها حل نشود، همین آش است و همین کاسه. داستان مجوزها را ببینید، مجوز در حوزه PSP کم نیست و اعتقاد دارم حتی اگر مجوز آزاد شود نیز بازار بین سه تا پنج شرکت تقسیم می‌شود. در حال حاضر شاهد هستیم که اگر شرکت‌های دیگری نیز وارد این حوزه شوند، خیلی چیزی نصیبشان نخواهد شد مگر آن‌هایی که تغییردهندگان بازی هستند که فعلا در بازار چنین شرکت‌هایی را نمی‌بینیم و اکثر پرداختیارها نیز از مسیر نظام کارمزد فعلی درآمد کسب می‌کنند ولی اگر نظام کارمزد تغییر کند، آن وقت استارت‌‌آپ‌هایی که از محل تولید ارزش‌افزوده می‌توانند از مشتری پول دریافت کنند، کارمزد خود را دریافت می‌کنند و راحت‌تر می‌توانند کسب‌وکار خود را توسعه دهند. خلاصه تا وقتی مدل کسب‌وکاری شرکت‌های PSP و هم نظام کارمزدی فعلی اصلاح نشود، همین داستان وجود خواهد داشت.»
او در خصوص این موضوع که برخی از شرکت‌های پرداخت برای جذب تعداد مشتری و تعداد تراکنش بیشتر به سراغ پذیرنده‌های پرتراکنش شرکت‌های رقیب می‌روند و با ارائه ارزش‌هایی در صدد جذب آنها به‌عنوان مشتری خود هستند، گفت: «به نظر من نقدی بر رفتار شرکت‌های PSP نیست تنها چون شرکت‌های پرداخت محل تامین مالی‌شان اشتباه است، موجب شده این تصویر خیلی برجسته شود و به چشم بیاید.»