کاخی که آرین به پا کرد و آریا فرو ریخت

ماهنامه عصر تراکنش شماره ۳۷ / نیما امیرشکاری عضو هیئت‌مدیره شرکت رایانه خدمات امید سپه است. او اواخر دهه گذشته با بانک آرین همکاری داشت و در نتیجه این همکاری از جریان ظهور و افول این بانک و بانک امین در جایگاه نخستین بانک‌های تمام‌الکترونیکی ایران باخبر است. امیرشکاری در گفت‌و‌گو با عصر تراکنش آنچه قریب به 10 سال پیش بر امین و آرین گذشت را شرح می‌دهد.

داستان بانک آرین چگونه شروع شد؟

بانک‌های آرین و امین نخستین بانک‌هایی بودند که مجوز ایجاد بانک تمام‌الکترونیکی را از بانک مرکزی گرفتند و آغاز بانکداری مجازی در ایران با این دو رقم خورد. این اتفاق مربوط به سال 1388 است که بانک آرین موافقت اصولی تأسیس بانک تمام‌الکترونیکی را از بانک مرکزی دریافت کرد. در آن دوره من در بانک آرین مشغول به کار بودم.

نخستین مدیرعامل بانک آرین نیز آقای دکتر غلامحسن اصغرزاده‌زعفرانی بودند که پیش از قرار گرفتن در این سمت، سمت‌هایی چون مدیرعاملی بانک سامان و عضویت در هیئت‌مدیره بانک ملی را در کارنامه داشتند. ایشان اکنون نیز مدیرعامل بانک ملی ایران در لندن هستند. در همان زمان چند بانک دیگر از جمله بانک‌های آریا، ایران‌زمین و… هم در پی دریافت مجوز در قالب بانک‌های معمول و دارای شعب فیزیکی بودند.

کار به همین اخذ مجوز ختم شد؟

خیر، بانک پس از اخذ موافقت لازم شروع به انجام اقدامات قانونی تأسیس کرد و در شرف تأسیس هم قرار گرفت. در این مرحله در تلاش بود سیستم‌ها را تجهیز کند و مجوز مرحله دوم تأسیس بانک را بگیرد تا بتواند فعالیت رسمی خود را شروع کند. تجهیز سیستم‌ها یک سال و نیم زمان برد. در کنار اینها در آن زمان هیئت‌مدیره بانک آرین هم پیش‌نویس تأسیس بانک تمام‌الکترونیکی را نوشت تا بانک مرکزی خود آن را اصلاح کند، یعنی مطالعات میدانی را در خارج از کشور بانک آرین انجام داد و یک پیش‌نویس 20 تا 30 صفحه‌ای را به‌عنوان پیش‌نویس دستورالعمل صدور مجوز بانک تمام‌الکترونیکی تهیه کرد و در اختیار بانک مرکزی قرار داد. این پیش‌نویس پس از ویرایش بانک مرکزی به تصویب رسید و در سال 1390 مصوبه شورای پول و اعتبار را هم گرفت.

در این مدت نخستین بخش‌نامه‌ای که بانک مرکزی در این زمینه صادر کرد، حکایت از آن داشت که بانک تمام‌الکترونیکی می‌تواند با سرمایه 70 میلیارد تومان کار خود را آغاز کند، در حالی که در آن زمان بانک‌های دارنده شعب فیزیکی باید با سرمایه 250 میلیارد تومان شروع می‌کردند و این کم‌بودن هزینه اولیه مزیت چشم‌گیری برای دو بانک آرین و امین به‌‌شمار می‌آمد.

این به این معناست که بانک مرکزی تلاش داشت جریان شکل‌گیری بانک‌های ‌مجازی را تسهیل کند، درست است؟

بله، اما این تسهیل دوام زیادی نداشت. در آن هنگام بانک مرکزی در تصمیمی ناگهانی سرمایه ثبتی بانک‌های مجازی را همپای بانک‌های دیگر قرار داد و مبلغ آن را 250 میلیارد تومان تعیین کرد. بانک‌های آرین و امین با این تغییر کنار آمدند و سرمایه لازم را در بانک مرکزی قرار دادند، اما داستان افزایش سرمایه اولیه به اینجا ختم نشد و چندی بعد همه بانک‌ها موظف شدند برای آغاز فعالیت، رقم یادشده را به 450 میلیارد تومان افزایش دهند.

بانک آرین برای تأمین این رقم اقدام به پذیره‌نویسی در فرابورس کرد و با جذب حدود 12 هزار سهام‌دار خرد این رقم را تأمین کرد. در این مقطع دیگر بانک امین نتوانست همپای آرین پیش رود و متوقف شد. آرین این مرحله را هم پاس کرد و اولین مجمع عمومی خود را هم برگزار کرد و همه‌چیز آماده بود تا بانک آرین به‌صورت رسمی افتتاح شود. قرار بود برای رئیس وقت بانک مرکزی که آقای بهمنی بود، حسابی افتتاح شود و برنامه‌های دیگر…

اما این اتفاقات نیفتاد، چرا؟

در شهریور 1390 اختلاس سه هزار میلیاردی که از سوی بانک آریا و بانک صادرات و… صورت گرفته بود، به‌ناگهان برملا شد، این اتفاق به زیان کامل بانک آرین تمام شد. این اختلاس علاوه بر اینکه بانک آریا را زمین‌گیر کرد، سبب فشار سنگین مجلس بر بانک مرکزی نیز شد.

ایراد مجلس به بانک مرکزی این بود که تویی که نمی‌توانی نظارت درست بر عملکرد بانک شعبه‌دار خود داشته باشی و در نتیجه این نظارت نادرست این اختلاس‌ها رخ می‌دهد، چطور می‌خواهی بانک تمام‌الکترونیکی را مدیریت کنی که برای آن مجوز صادر کرده‌ای؟ این فشارها باعث شد بانک مرکزی مجوزهای بانک‌های تمام‌الکترونیکی از جمله بانک آرین را لغو کند و پس از آن دیگر بانک مرکزی مجوز ایجاد بانک تمام‌الکترونیکی را نداد. در واقع پس از این دیگر نظام مجوز هیچ بانکی را صادر نکرد و اکنون نیز سیاست نظام بر ادغام بانک‌ها قرار گرفته تا نظارت‌پذیری بانک مرکزی بر عملکرد بانک‌ها بیشتر باشد.

بانک آرین تلاشی برای تغییر این جریان فکری نکرد؟

چرا، اما مؤثر نبود و در نهایت سه تا چهار سال طول کشید تا توانست با سهام‌داران خود به‌طور‌ کامل تسویه کند.

در آن سال‌ها بانک آرین چه فناوری‌هایی را برای برپایی یک بانک ‌مجازی به کشور وارد کرده بود؟

بانک آرین کربنکینگ تحت‌ وب، خودپردازهایی مجهز به فناوری کش‌ریسایکلینگ، شعب 7×24 و… را با هزینه شخصی سهام‌داران خود آورده بود.

گویا امروز و در پایان دهه جاری نگاه‌ها به بانکداری مجازی نسبت به ابتدای دهه تغییر چشم‌گیری کرده و حتی به‌عنوان یک الزام مطرح می‌شود، درست است؟

بله، اینکه امروز بانکداری کشور به سیستم‌های مجازی روی خوش نشان می‌دهد، نشان‌دهنده بلوغ حاکمیت و نظام‌های تصمیم‌گیر همچون بانک مرکزی، وزارت اقتصاد، مجلس و… است. پیش‌تر باور بر این بود که کنترل واحدهای مجازی سخت‌تر از واحدهای فیزیکی است، اما امروز این درک به وجود آمده که در سیستم‌های دیجیتال نظارت راحت‌تر صورت می‌گیرد. به عبارتی دیگر آنها فهمیده‌اند که آنچه را به دیتا تبدیل شده، می‌توان بهتر ردیابی کرد.

چه چیزی این بلوغ را ایجاد کرده است؟

آزمون‌وخطا. به‌طور مثال در پروژه کارت سوخت این درک حاصل شد که می‌توان با کارت الکترونیکی سوخت‌‌رسانی و امور گوناگون مربوط به عبور و مرور وسایل حمل‌ونقل را بهتر مدیریت کرد، در بانکداری هم همین‌طور بود. در این میان، شیوع کرونا هم بهانه‌ای شد تا درصد کمی که به این درک نرسیده بودند توجیه شوند که زمانه، زمانه مجازی‌سازی است.