قرارداد هوشمند بلاکچین از منظر حقوق قراردادی ایران چقدر اعتبار دارد؟

یاسر خرمی، وکیل پایه یک دادگستری / فناوری نوپایِ بلاکچین اخیراً به کمک قرارداد هوشمند آمده تا با بهره‌گیری از ماهیت غیرمتمرکز خود اجرای بی‌طرفانه قراردادها را تضمین کند. هرچند هنوز بسترهای لازم برای استفاده گسترده از این قراردادها در زندگی بشر فراهم نشده است، اما تجربه نشان داده که فناوری‌های نوین، خیلی زود راه خود را به زندگی عموم باز می‌کنند. بنابراین لازم است تا حقوقدانان هرچه سریعتر با شناخت از ماهیت فنی و پیچیده این قسم از قراردادها به جامعه خواهانِ استفاده از فناوری‌های نوین پاسخ دهند: آیا توافقات شکل گرفته در قالب یک قرارداد هوشمند، از اعتبار قانونی برخوردارند؟

پیشرفت علم و فناوری بر پیچیدگی زندگیِ بشر افزوده است. زندگی در عصر ارتباطات، مقتضیات جدیدی را بر انسان تحمیل کرده است. روابط مالی و تجاری یکی از ضروریات کنونی زندگی اجتماعی بشر است، اما برای تنظیم و تثبیت هر رابطه‌ای بستری مناسب لازم است. قراردادها بستری هستند که انسان در طول تاریخ بشریت از آنان برای تنظیم و تثبیت بسیاری از روابط اقتصادی- اجتماعی‌اش استفاده کرده است.

بر خلاف جوامع قدیم، در جامعه کنونی محدوده قراردادها محدود به بیع کالا به کالا نمی‌شود. امروزه حجم وسیعی از روابط اقتصادی- اجتماعی بشر در قالب قراردادهای مالی، بیمه، کار، تجارت، بانکداری، ازدواج و… شکل می‌گیرد. اگر از قراردادهای اجتماعی مثل ازدواج و انتخابات – که بعضاً ارزش معنوی آن برای طرفین، بسیار بیشتر از قراردادهای مالی است- بگذریم، افزایش حجم و تنوع روابط مالی و تجاری طی قرون گذشته، گسترش حوزه قراردادها و به تبع آن گسترش اختلافات در تفسیر و اجرای قراردادها را موجب شده است.

از همین رو طرفین برای حل اختلاف ناگزیر از مراجعه به شخص یا اشخاص ثالث (مثل قاضی یا داور) هستند. اما مسئله این است که همواره مراجعه به شخص ثالث، مستلزم اعتماد به بی‌طرف او بوده است. مثلاً طرح دعوا نزد قاضی مستلزم اعتماد به بی طرفیِ سیستم قضایی و گروه بزرگی از افراد شاغل در آن، خصوصاً مقام قضاوت است. این اعتماد بی پشتوانه سبب می‌شود، ذیحق در تمامی مراحل رسیدگی به دعوای خود، با این نگرانی روبرو شود که آیا در نهایت خواهد توانست احقاق حق کند، یا حقوق او در میان فساد اداری و یا اختلافات علمی حقوقدانان پایمال خواهد شد؟

---

قراردادهای هوشمند بدون سیستم قضایی

---

ظهور قراردادهای هوشمند در سال‌های اخیر زمینه را برای تضمین حقوق قراردادی افراد، بدون ضرورت اعتماد به سیستم قضایی یا شخص ثالث دیگر، فراهم کرده است. هرچند متخصصین علوم کامپیوتر تعریف خاص خود را از قرارداد هوشمند ارائه می‌دهند، اما از دیدگاه حقوقی، این فناوری را می‌توان چنین تعریف کرد: قراردادی که در آن تمام یا قسمتی از فرآیند اجرای قرارداد، از طریق اجرای کدهای کامپیوتری به صورت خودکار انجام می‌شود.

بنابراین مهم‌ترین شاخصه قرارداد هوشمند را می‌توان اجرای خودکار آن دانست. منظور از اجرای خودکار یک قرارداد، عدم دخالت عامل انسانی در فرآیند اجرای قرارداد است. اجرای خودکار قرارداد هوشمند به کمک فناوری پیچیده بلاکچین صورت می‌گیرد. از این رو استفاده از بلاکچین برای بسترسازی فرآیند اجرای قراردادها، سبب پیچیده‌تر و کاربردی‌تر شدن قرارداد هوشمند شده است.

از دیدگاه حقوق قراردادی ایران، شرایط اساسی صحت هر معامله در مواد 190 به بعد قانون مدنی ایران آمده است. مطابق ماده 190 قانون مدنی «قصد و رضای طرفین»، «اهلیت طرفین»، «موضوع معین که مورد معامله باشد» و «مشروعیت جهت معامله» از ارکان صحت هر عقدی است. قرارداد هوشمند نیز از این قاعده مستثنی نبوده و رعایت قواعد عمومی حاکم بر معاملات برای صدور حکم به صحت آن الزامی است. برای شکل‌گیری تراضی، قصد و رضای طرفین لازم است و سایر شرایط اعتبارِ قرارداد، برای نفوذ آن ضرورت دارد. به عبارت دیگر تراضی شرط لازم برای انعقاد قرارداد است اما کافی نیست.

اساس شکل‌گیری هر قراردادی بر اراده طرفین استوار است. برای احراز اعتبار قرارداد هوشمند بلاکچین، کافی است شکل‌گیری تراضی طرفین در چهارچوب قواعد حاکم بر قراردادهای سنتی اثبات شود؛ زیرا وجه تمایز قرارداد هوشمند با سایر قراردادها، به نحوه شکل‌گیری تراضی در بستر سیستم اطلاعاتی شبکه بلاکچین منحصر می‌شود و اگر احراز شود که تراضی در بستر شبکه بلاکچین به نحو صحیح و معتبر شکل گرفته است، برای قرارداد هوشمند، تفاوت عمده‌ای با دیگر قراردادهای سنتی و الکترونیک باقی نمی‌ماند و در نتیجه می‌توان حکم به صحت و اعتبار قراردادهای هوشمند داد.

مستفاد از ماده 191 قانون مدنی اراده‌ای قابل احترام است که اعلام شود. شکل و نحوه اعلام اراده برای قانونگذار اهمیتی ندارد. پس به هر روش یا ابزاری می‌توان اراده را ابراز کرد. سیستم اطلاعاتی شبکه بلاکچین، روش جدیدی را برای اعلام اراده ارائه کرده است. شبکه بلاکچین بستری را ایجاد کرده که در قالب آن طرفینِ قرارداد، قادر به اعلام و ابراز اراده هستند. بنابراین درصورت تراضی مشارکت‌کنندگان در شبکه، قرارداد شکل می‌گیرد.

در قرارداد هوشمند مبتنی بر فناوری بلاکچین، ایجاب صرفاً از طریق یکی از اعضای حاضر در شبکه امکانپذیر است. امکان حضور در شبکه، نسبت به اینکه از بلاکچین عمومی و یا خصوصی برای اجرای قرارداد هوشمند استفاده شود، متفاوت است. در بلاکچین‌های عمومی هر فرد می‌تواند با نصب و اجرای نرم‌افزار بر روی سیستم رایانه‌ای خود، درشبکه حضور یابد، اما در بلاکچین‌های خصوصی، عضویت یا حضور در شبکه منوط به کسب مجوز است.

هر یک از افراد حاضر در شبکه بلاکچین می‌توانند از طریق سیستم‌های رایانه‌ای خود اقدام به ارسال داده پیام حاوی ایجاب به همتایان خود کند. به همین دلیل از شبکه بلاکچین به عنوان یک «شبکه همتا به همتا» یاد می‌شود. به محض پذیرشِ ایجاب (قبول) توسط یکی از حاضرین، تراضی شکل گرفته و اعتبار حقوقی بر آن بار می‌شود.

مطابق ماده 191 قانون مدنی: «عقد محقق می‌شود به قصد انشاء به شرط مقرون بودن به چیزی که دلالت بر قصد کند». در خصوص قرارداد هوشمند این سؤال قابل طرح است که آیا ارسال پیام حاوی ایجاب به شبکه دلالت بر قصد می‌کند؟ پاسخ مثبت است. الفاظ به خودی خود در انعقاد قراردادها اثری ندارد و تنها وسیله تبادل افکار و خواست‌های طرفین هستند. هر وسیله دیگری که بتواند این وظیفه را انجام دهد، ممکن است در بیان اراده به کار رود. طرفین مختارند که هر ابزاری که مایل هستند را برای اعلام اراده خود انتخاب کنند. چنان که ماده 192 قانون مدنی می‌گوید: «در مواردی که برای طرفین و یا یکی از آنها تلفظ ممکن نباشد، اشارهای که مبین قصد ورضا باشد کافی است».

---

توافق طرفین؛ آغاز قرارداد هوشمند

---

در قرارداد هوشمند بر خلاف قراردادهای سنتی، اعلام اراده از طریق انجام یک یا چند فعل مشخص صورت می‌گیرد. برای انجام این افعال لازم است طرفین قرارداد ابزار مورد نیاز را فراهم کرده و با انجام یک یا چند فعل، داده پیام حاوی ایجاب یا قبول را به شبکه ارسال کنند. انجام این افعال از ملزومات انعقاد یک قرارداد هوشمند است. مطابق قواعد عمومی حاکم بر معاملات کافی است طرفین توافق کنند که یک قرارداد هوشمند را ایجاد کنند. چنین توافقی از دیدگاه قواعد عمومی معاملات یک قرارداد معتبر و لازم‌الاجرا است اما تا زمانی که یکی از طرفین با ارسال پیام ایجاب (فعل) قرارداد هوشمند را شروع نکند، هرگز نمی‌توان آن را واقعاً یک قرارداد هوشمند دانست.

طرفین قرارداد هوشمند برای شروع یک قرارداد ملزم به انجام افعالی (مثل تنظیم و ارسال داده پیام) هستند اما این الزام خدشه‌ای به اعتبار تراضی طرفین وارد نمی‌کند. ماده 193 قانون مدنی در بیان حکم اعلام اراده از طریق فعل تصریح کرده است: «انشاء معامله ممکن است به وسیله عملی که مبین قصد و رضا باشد، مثل قبض و اقباض، حاصل گردد، مگر در مواردی که قانون استثنا کرده باشد».

در نتیجه آنچه موضوعیّت دارد اعلام اراده است نه وسیله یا ابزار اعلام آن. اعلام اراده با هر ابزار و به هر شکلی که صورت گیرد مورد احترام قانونگذار است. این ابزار می‌تواند یک زبان طبیعی یا یک زبان مصنوعی مثل زبان برنامه‌نویسی باشد. پس در نتیجه اگرچه در قرارداد هوشمند اعلام اراده طرفین از طریق زبان برنامه‌نویسی صورت می‌گیرد، اما این موضوع خدشه‌ای به اعتبار تراضی طرفین وارد نمی‌کند.

سؤال دیگری که قابل طرح است این است که آیا ارسال پیام ایجاب به گروهی از افراد حاضر در شبکه بلاکچین، سبب سلب اعتبار قرارداد هوشمند نمی‌شود؟ در حقوق ایران ایجاب می‌تواند خطاب به شخص معین یا عموم باشد. کما اینکه ماده 561 قانون مدنی عقد جعاله را چنین تعریف کرده است: «جعاله عبارت است از التزام شخصی به اداء اجرت معلوم در مقابل عملی اعم از این که طرف معین باشد یا غیر معین». بنابراین مخاطب ایجاب می‌تواند فرد یا گروهی معین و یا غیر معین باشد. ارسال پیام ایجاب به شبکه بلاکچین خصوصی را می‌توان از مصادیق ایجاب به فرد یا گروهی معین دانست؛ زیرا در این شبکه‌ها به دلیل نیاز به کسب مجوز، افراد معدودی مجوز ورود به شبکه را پیدا می‌کنند. این در حالی است که شبکه‌های بلاکچین عمومی از مصادیق ایجاب به عموم (گروهی غیر معین) است. حضور و مشارکت در این شبکه‌ها برای عموم آزاد بوده و هرکس می‌تواند با استفاده از یک سیستم رایانه‌ای در شبکه حضور یابد.

وجه تمایز قرارداد هوشمند بلاکچین با سایر قراردادها، شکل‌گیری تراضی در بستر سیستم اطلاعاتی شبکه بلاکچین است. برای صدور حکم به صحت هر قراردادی لازم است اراده طرفین قرارداد صحیحا اعلام شود. شکل یا اَبزار اعلام اراده تاثیری در اعتبار حقوقی قراردادها نخواهد داشت. بنابراین استفاده از شبکه بلاکچین برای اعلام اراده، ایرادی به اعتبار تراضی طرفین وارد نمی‌کند. در نتیجه آنچه موضوعیّت دارد، اعلام اراده است نه وسیله یا ابزار اعلام آن.

اعلام اراده با هر ابزار و به هر شکلی که صورت گیرد مورد احترام قانونگذار است. این ابزار می‌تواند یک زبان طبیعی یا یک زبان مصنوعی مثل زبان برنامه‌نویسی باشد. پس در نتیجه اگرچه در قرارداد هوشمند اعلام اراده طرفین از طریق زبان برنامه‌نویسی صورت می‌گیرد، اما این موضوع خدشه‌ای به اعتبار تراضی طرفین وارد نمی‌کند. به عبارت دیگر تراضی شکل گرفته در بستر سیستم اطلاعاتی شبکه بلاکچین، یک قرارداد معتبر است.