پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
در انتهای سال 98 هستیم، حدودا بیست سال است که از اجرایی شدن قانون «حد نوسان روزانه» در بازار سرمایه ایران می‌گذرد، قانونی که در روزهای اخیر باز هم جنجال‌ساز شد و خبر ناگهانی کاهش سه‌درصدی آن شوک بزرگی را به سرمایه‌گذاران وارد کرد. هرچند که در نهایت اجرای آن لغو شد.
بعد از گذشت دو دهه از عمر این قانون و با داغ شدن دوباره بحث آن، شاید زمان مناسبی باشد برای پرسش در مورد میزان عملکرد آن در رفع مسائل موجود. سوالی که مطرح می‌شود این است که آیا این نوع از مکانیزم کنترلی توانسته به حل مسائلی بپردازد که منجر به خلقش شده است؟ آیا این مکانیزم در راستای توسعه‌یافتگی و بلوغ بازار سرمایه در حرکت است یا خود یک مانع محسوب می‌شود؟
چیزی که مشخص است این است که در طی این مدت همواره تقابلی بین خواسته‌های سرمایه‌گذاران و دغدغه‌های قانون‌گذاران وجود داشته و تنها گزینه روی میز، تغییر میزان حد نوسان در یک بازه بسیار محدود بوده است.
در ادامه قصد داریم تا با بررسی مکانیزم‌های کنترلی دیگری که در بورس‌های جهانی در حال استفاده هستند، تلاش کنیم پاسخ پرسش‌های خود را بیابیم.
دامنه نواسان قیمتی یا price limit یکی از ابزارهای کنترلی است که در بسیاری از بورس‌های جهانی استفاده می‌شود، اما معمولا به تنهایی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد و در ترکیب با دیگر ابزارها استفاده می‌شود و مهم‌ترین نکته قابل توجه این است که بورس تهران یکی از محدودترین دامنه‌های نوسان در سطح جهان را دارد. به جدول زیر توجه کنید.
| کشور | بورس | محدوده نوسان (%) |
| ترکیه | Istanbul SE | 10 |
| چین | Shanghai SE, Shenzhen SE | 10 |
| ژاپن | Tokyo SE | 50-10 |
| ایتالیا | Borsa Italiana S.p.A | 20-10 |
| فنلاند | Helsinki SE | 15 |
| یونان | Athens SE | 8 |
| کره جنوبی | Korea SE | 15 |
| مالزی | Bursa Malysia | 30 |
| فرانسه | Euronext Paris | 10 |
| بلژیک | Eurinext Brussels | 10 |
در بسیاری از این کشورها از جمله ژاپن، سازوکاری وجود دارد که مطابق با شرایط و الزامات خاص، دامنه نوسان در طول جلسه معاملاتی شناور است، بنابراین می‌توان همچنان حد نوسان روزانه را اعمال کرد اما از قفل شدن بازار در یک دامنه نوسان بسته جلوگیری کرد.
اما چرا نوسانات قیمتی کنترل می‌شوند؟
نوسان جزئی از ذات بازارهاست ولی چیزی که اهمیت دارد نوسان‌های شدید و مقطعی است که عمدتا ناشی از ریسک‌های سیستماتیکی مثل بحران‌های کلان جهانی هستند که خود مسبب وقوع زنجیره‌ای از رخدادهایی خواهند شد که در نهایت ممکن است به بحران‌های اقتصادی بیانجامند.
در واقع توجه جدی بازارهای مالی دنیا به نوسانات شدید قیمتی را می‌توان به وقوع بحران مالی سال 1987 در آمریکا نسبت داد که شروعی شد برای طراحی مکانیزم‌های کنترل نوسان، علی‌الخصوص نوسان‌های غیرنرمال و شدیدی که در مدت زمان بسیار کوتاهی صورت می‌گیرند و به قدری سریع هستند که هرگونه فرصت تصمیم‌گیری و تحلیل درست را از سرمایه‌گذار می‌گیرند.
در واقع این مکانیزم‌ها و اقدامات مداخله‌گرانه به سبب حمایت از سرمایه‌گذاران و جلوگیری از فروپاشی مؤسسات مالی و تسری آن به کل اقتصاد به وجود آمدند. بنابراین در اکثر بورس‌های بین‌المللی ترکیبی از مکانیزم‌های کنترل نوسانات قیمتی وجود دارد.
ابزار بسیار متداول مشترک در اکثر بازارهای مالی دنیا circuit breaker ها یا مدارشکن‌ها هستند که بازارها را در شرایط بحرانی به صورت خودکار متوقف می‌کنند. میزان زمان توقف بازار و معیار فعال شدن آن قابل تنظیم است. به عنوان مثال در بازار سهام آمریکا معیار فعال شدن این مکانیزم بر اساس درصد ریزش شاخص S&P 500 تنظیم شده و در سه سطح مختلف قابل فعال شدن است:
- سطح 1- سقوط شاخص S&P 500 به میزان 7%: معاملات برای مدت 15 دقیقه متوقف خواهند شد.
- سطح 2- سقوط شاخص S&P 500 به میزان 13%: دوباره معاملات برای 15 دقیقه متوقف خواهند شد.
- سطح 3- سقوط شاخص S&P 500 به اندازه 20%: معاملات در ادامه آن روز کلا متوقف خواهند شد.
درحال حاضر ویروس covid-19 در حال به چالش کشیدن عملکرد و کارایی این مکانیزم در اکثر بورس‌های مهم دنیا شده، به طوری که حداقل سطح یک و دو اکثر آنها فعال شده است. بازار سهام نیویورک در هفته گذشته دوبار متوقف شد.
در هنگ‌کنگ مکانیزم کنترل نوسانات سهام در سال 2016 با نام اختصاری VCM و تحت نظارت گروه G20 و سازمان بین‌المللی کمیسیون‌های اوراق بهادار (IOSCO) گردآوری شد. این مکانیزم کلیه 81 سهم تحت پوشش شاخص‌های HSI و HSCEI را دربرمی‌گیرد. در سال 2019 به تعداد شاخص‌های تحت پوشش این مکانیزم افزوده شد و تعداد سهام مورد حمایت به 500 عدد رسید.
این برنامه بسیار جالب و جامع طراحی شده و جزئیات و لایه‌های متفاوتی دارد، اما به صورت خلاصه عملکرد آن به این صورت است که درصورتی‌که قیمت سهمی نسبت به آخرین قیمت خود در پنج دقیقه گذشته بیشتر از 10± نوسان داشته باشد، مکانیزم کنترلی این برنامه فعال خواهد شد و یک دوره cooling-off پنج دقیقه‌ای را فعال خواهد کرد. در این مدت زمان پنج دقیقه معاملات همچنان ادامه خواهند داشت با این تفاوت که معاملات در یک بازه بسته (شبیه بازه روزانه بورس تهران) انجام می‌شوند. اما بعد از این دوره پنج دقیقه‌ای معاملات دوباره به حالت نرمال بدون محدودیت باز خواهد گشت.
همانطور که قابل مشاهده است در مکانیزم‌های کنترلی مدرن و کارا کمتر نشانه‌ای را می‌توان از قفل‌شدگی بازار و پدیده صف‌نشینی یافت. اصولا اساس و منطق طراحی این ابزارها محافظت از سرمایه‌گذاران در برابر ریسک‌های سیستماتیکی و آرام کردن جو روانی حاصل از آن است.
نویسنده / مترجم
آذر نظری