پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
در گفت‌وگو با دو پژوهشگر ارتباطات مطرح شد / چگونه تلگرام برای مردم ایران به ابزاری برای هر کاری تبدیل شد؟
وقتی فیس‌بوک، توئیتر و ابزارهای دیگر مختل یا فیلتر شده‌اند و از طرف دیگر، مردم نمی‌دانند که برای هر نیازی، از چه پلتفرمی استفاده کنند، پلتفرم‌ها در کاربری‌های غیراصلی‌شان رشد پیدا می‌کنند و همه‌گیر می‌شوند. مسدود كردن تلگرام ارتباط بین کسب‌وکارها و مردم را مختل کرده است.
ماهنامه عصر تراکنش / با منصور ساعی، عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، پژوهشگر و مدرس ارتباطات و حسین امامی، دکترای علوم ارتباطات، مدرس دانشگاه و پژوهشگر رسانه‌های نوین، درباره دلایل همه‌گیر شدن تلگرام در کشور ایران و فرصت‌ها و تهدیدهایی که از این اتفاق فراهم می‌شود، صحبت کردیم. کاربرپسند بودن، قابلیت‌های گسترده و رسانه‌بودن تلگرام، از جمله دلایلی است که این دو پژوهشگر، برای موفقیت تلگرام در ایران ذکر می‌کنند.
ببینید: در خدمت و خیانت تلگرام / چگونه تلگرام به مادر سوپراپ‌های کاربران ایرانی تبدیل شد؟
تلگرام، یک رسانه مردمی شده است
جذابیت‌های رسانه‌ای زیاد تلگرام مانند قدرت خلق محتوا و به‌اشتراک‌گذاری آسان، تجربه کاربری مطلوب نسبت به سایر اپلیکیشن‌ها و عدم نیاز به آموزش آنچنانی برای استفاده از آن، از جمله مزیت‌های تلگرام است. همین ویژگی‌ها باعث شده تا عموم مردم جامعه ایران با سنین و سطوح سواد متفاوت، در این پیام‌رسان حضور داشته باشند.
[mks_pullquote align=”left” width=”740″ size=”18″ bg_color=”#444444″ txt_color=”#ffffff”]درباره حسین امامی
حسین امامی، دانش‌آموخته دكتری تخصصی علوم ارتباطات اجتماعی است. او عضو هیات‌مدیره انجمن متخصصان روابط عمومی است و فعالیت‌های كاری و آموزشی و پژوهشی او به موضوعاتی همچون رسانه‌های اجتماعی، سواد رسانه‌ای، روابط عمومی و روزنامه‌نگاری نوین برمی‌گردد. او سابقه‌ای نزدیك به 23 سال فعالیت در روابط عمومی دارد و در حال حاضر مدیر روابط عمومی و بین‌الملل بانك توسعه صادرات ایران نیز هست.[/mks_pullquote]
امامی معتقد است که اقبال مردم، ملاک اصلی موفقیت یک شبکه اجتماعی است. او، تلگرام را یک ابزار می‌داند که تصویری واقعی از جامعه ایران را نمایش می‌دهد. او در این خصوص می‌گوید: «مردم ایران ذاتا مردمی اجتماعی هستند که دوست دارند دور هم جمع شوند و صحبت کنند. حال آنکه در برخی از فرهنگ‌ها، حضور در اجتماع به اندازه فرهنگ ما اهمیت ندارد. تلگرام با این فرهنگ جامعه ما عجین بود و به تداوم اجتماع‌ها در فضاهای مجازی کمک کرد.»
منصور ساعی رسانه‌بودن را هم یکی از دلایل استقبال گسترده از تلگرام عنوان می‌کند و می‌گوید: «تلگرام در اصل یک اپلیکیشن ارتباطات میان‌فردی است و در ابتدا تفاوت آنچنانی با بقیه پیام‌رسان‌ها نداشت، اما در ایران به‌دلیل اینکه رسانه‌های آنلاین و جریان اصلی، کارکرد رسانه‌ای مطلوبی نداشتند و به عبارتی بازتاب‌دهنده افکار و دغدغه‌های عمومی نبودند، تلگرام اجبارا به رسانه تبدیل شد. در واقع تلگرام در ایران چون رسانه شد، مردم به سمتش رفتند. حتی شاید این تبدیل‌شدن به رسانه بود که منجر به افزودن قابلیت‌های بعدی تلگرام مانند کانال و سوپرگروه‌ها شد.»
[mks_pullquote align=”left” width=”740″ size=”18″ bg_color=”#444444″ txt_color=”#ffffff”]
درباره منصور ساعی
دکتر منصور ساعی، دانش‌آموخته رشته علوم ارتباطات در دانشگاه علامه طباطبایی و هم‌اکنون عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است. او قبلا مدیر روابط عمومی بانک کارآفرین، مشاور مدیرعامل بانک ایران‌زمین و مدیر روابط عمومی شرکت شاپرک (بانک مرکزی) و شرکت ایران‌ارقام بوده است.
[/mks_pullquote]
ساعی می‌افزاید: «این حضور گسترده مردم بود که در ادامه باعث حضور کسب‌وکارها شد. توسعه تلگرام یک اتفاق بود. زمانی که وارد ایران شد، رقیب آنچنان جدی نداشت که تمام مزیت‌های آن را داشته باشد و آرام‌آرام مردم به آن پیوستند و امکانات آن هم گسترش پیدا کرد.»
این پژوهشگر ارتباطات ادامه می‌دهد: «هر اپلیکیشن پیام‌رسان، کارکردهای اجتماعی را کم‌وبیش دارد و می‌توان در واتس‌اپ هم گروه‌های دوستانه ساخت. کارکرد مهم پیام‌رسان‌ها، ارتباطات میان‌فردی آنهاست. اما گمشده رسانه‌های اجتماعی نوین که پیام‌رسان‌ها هم نوعی از آن هستند، تعامل دوسویه بود که با تلگرام و سایر اپلیکیشن‌ها برطرف شده است. در تلگرام مردم توانستند نقش شهروند ـ خبرنگاری خود را ایفا کنند. این تعامل دوسویه، موجب ایجاد رسانه‌ای آنلاین، در لحظه و با دسترسی بدون هزینه و در هر لحظه از شبانه‌روز شد. حضور گسترده مردم در تلگرام هم به‌نوعی اعتماد به آن را افزایش داده است.»
ناكارایی سیاست‌گذاری فضای مجازی درباره پیام‌رسان‌ها
منصور ساعی، محدودیت‌ها و دغدغه‌های حاکمیت برای تلگرام را هم به‌دلیل همین نقش رسانه‌ای آن می‌داند. او در ادامه، تلگرام را دارای یک سرمایه اجتماعی می‌داند و می‌گوید: «سه نوع سرمایه داریم؛ سرمایه فرهنگی، سرمایه اقتصادی و سرمایه اجتماعی. مهم‌ترین شاخصه سرمایه اجتماعی، اعتماد اجتماعی است. مردم به یک رسانه اعتماد دارند و برای همین اعتماد، در آن حضور پیدا می‌کنند و به کنش ارتباطی و اطلاعاتی می‌پردازند. برای همین هم هست که با فیلترینگ تلگرام، استقبال کاربران از آن حتی بیشتر هم شد؛ چراکه این فیلترینگ باعث اثر بومرنگی پیام شد. اثر بومرنگی یعنی مخاطب لج می‌کند و برعکس سیاست‌های ما عمل می‌کند. برای همین هم فیلترینگ نه‌تنها تاثیر مثبتی ندارد، بلکه موجب قطع ارتباط سازمان‌ها و نهادها و کسب‌وکارها با مشتریان و مخاطبان‌شان شد. من پیش‌بینی می‌کنم که در آینده، حاکمیت فیلترینگ را بردارد؛ چراکه تنها راه مدیریت صحیح فضای تلگرام، تدوین یک سیاست مبتنی بر تعامل مثبت با شرکت‌هایی مانند تلگرام است.»
منصور ساعی
او در پاسخ به اینکه چگونه می‌توان از این سرمایه اجتماعی استفاده کرد، می‌گوید: «اگر من جای نظام سیاست‌گذاری بودم، از رویکرد داده‌کاوی برای تحلیل پست‌ها و محتواهای داخل تلگرام استفاده می‌کردم و به جای فیلترینگ، با کمک این تحلیل‌ها، پاسخ مناسبی به نیازها و دغدغه‌های جامعه و نهادها و کسب‌وکارها، در قالب برنامه‌ها و پروژه‌ها و خدمات در جامعه، ارائه می‌کردم. حتی می‌شود در توسعه کسب‌وکارها نیز از این اطلاعات استفاده کرد. فین‌تک‌ها در حال حاضر عنصر مهمی در اقتصادهای نوین هستند. می‌توان از تلگرام برای توسعه کسب‌وکارها و اقتصاد هم کمک گرفت. اگر پیام‌رسان‌ها به توسعه ارتباطات میان‌فردی، اطلاع‌رسانی سریع و صحیح و توسعه کسب‌وکارها و اقتصادمان منجر نشوند، با توجه به کارکرد سرگرمی که دارند، تنها باعث اتلاف هزینه زمانی برای ما می‌شوند.»
امامی با اشاره به اینکه در بحث شبکه‌های اجتماعی، «خواست و حضور مردم» بیش از هر عامل دیگری در موفقیت یا عدم موفقیت یک شبکه اجتماعی تاثیر دارد، به شکست طرح رونق‌دادن به پیام‌رسان‌های داخلی اشاره می‌کند و می‌گوید: «در دنیا، سال‌هاست مفهوم دولت 2.0 یا Government 2.0 مطرح شده و در این مفهوم مطرح می‌شود که حکومت ملزم است هر جا که مردم در شبكه‌های اجتماعی حضور دارند، دستگاه‌های دولتی هم حضور داشته باشد و به آنها خدمات بدهد، اطلاع‌رسانی کند و پاسخگو باشد. بهار سال گذشته دیدیم که هنگام بروز نوسانات نرخ ارز، تلگرام مسدود شد و کانال‌های رسمی از تلگرام رفتند و کانال‌های غیررسمی ماندند و به شایعات دامن زدند و به نوسان بیشتر نرخ ارز منجر شدند؛ در حالی که روابط عمومی دستگاه‌های دولتی یا رسانه‌های رسمی كشور اجازه حضور و پاسخ در این فضا را نداشتند و عرصه را برای فرصت‌طلبان باز گذاشتند.»
امامی همچنین یادآور می‌شود: «در چند سال اخیر و در مواردی؛ از انتخابات گرفته تا زلزله كرمانشاه و حتی سیل‌های اخیر، تلگرام نشان داد كه تاثیرگذاری بیشتری بر افكار عمومی نسبت به رسانه‌های جمعی دارد و می‌تواند در همبستگی ملی موثر واقع شود. باید تلگرام را به‌عنوان یك واقعیت در زندگی روزمره مردم ایران در سیاست‌گذاری‌های فضای مجازی بپذیریم.»
محدودیت‌ها، باعث تغییر کاربری اپلیکیشن‌ها شده است
امامی، به نقش دولت‌ها و محدودیت‌های ایجادشده توسط آنها در همه‌گیر شدن اپلیکیشن‌ها و کاربردهای آنها اشاره می‌کند و می‌گوید: «در ایران کاربری‌های مختلف ابزارها، به هم ریخته و برای مثال می‌بینیم که مردم حتی در توئیتر هم که ابزار چت نیست، چت می‌کنند و در پلتفرم اینستاگرام که برای به اشتراک گذاشتن عکس است، خبرگزاری‌ها هم حضور دارند، اما مقصر این اتفاق، کاربران نیستند، بلکه در این مساله، سیاست‌گذاری‌هایی که برای مدیریت فضای آنلاین ایجاد شده، نقش داشته است.»
حسین امامی
او می‌گوید: «وقتی فیس‌بوک، توئیتر و ابزارهای دیگر مختل یا فیلتر شده‌اند و مردم نمی‌دانند که برای هر کاربرد، از چه پلتفرمی استفاده کنند، چنین فضایی رخ می‌دهد و پلتفرم‌ها در کاربری‌های غیراصلی خود رشد پیدا می‌کنند. در بعضی کشورهای شرقی نظیر چین هم همین‌گونه است و می‌بینیم که اکثر پیام‌رسان‌ها فیلتر هستند و در نتیجه یک پیام‌رسان همه‌گیر می‌شود. بالغ بر 150 میلیون صفحه کسب‌وکاری در فیس‌بوک حضور دارند که بسیاری از آنها درآمدهای بسیار بالایی نیز دارند، اما در ایران، این پلتفرم فیلتر است و مردم در آن حضور پررنگی ندارند و به همین خاطر کسب‌وکارها هم با حضور در آن، موفق نخواهند شد.»
همه‌کاره‌بودن تلگرام، نقطه‌ضعف نیست
حسین امامی معتقد است همه‌کاره‌بودن تلگرام نقطه‌ضعف نیست و ادامه می‌دهد: «شاید اپلیکیشن‌های موفق دیگری در جهان باشند که تنوع کاربری تلگرام را نداشته باشند و صرفا در یک زمینه فعالیت کنند، اما این به آن معنا نیست که تلگرام هم باید از مدل آنها پیروی کند. میزان استقبال مردم، ملاک موفقیت یک مدل است و وقتی با چند روز اختلال در فیس‌بوک، شاهد افزایش سه میلیونی کاربران تلگرام هستیم، نشان‌دهنده موفقیت این پلتفرم است. همچنین باید توجه داشت که تمایل به استفاده از ابزارهای همه‌کاره، مختص فرهنگ شرقی یا کشورهایی خاص نیست و در کشورهای غربی نیز از دیرباز شاهد چنین ابزارهایی بوده‌ایم. تلگرام مانند چاقوی دستیار چندکاره سوئیسی می‌ماند كه در شرایط مختلف کارایی‌های مختلفی دارد. تلگرام به شکل فعلی مورد استقبال مردم کشورهای مختلف قرار گرفته و هر کدام از کاربران تلگرام، از آن در زمینه‌های خاصی استفاده می‌کنند.»
تلگرام، ابزار کسب‌وکار جامعی نیست
منصور ساعی، تلگرام را همچنان ابزار کسب‌وکار جامعی نمی‌داند و می‌گوید: «به نظر من تلگرام هنوز به مرکز و ابزار کسب‌وکار در ایران تبدیل نشده؛ زیرا هنوز خدمات فین‌تکی و خدمات مالی چون انتقال پول و انجام تراکنش‌های مالی در ایران روی آن ممکن نیست. برای مثال وی‌چت در چین، به‌عنوان یک اپلیکیشن ارتباطات میان‌فردی ظهور کرد و در ادامه به یک ابزار خدمات مالی و بانکی هم تبدیل شده است. تلگرام در ایران فقط در زمینه‌هایی نظیر بازاریابی و ارتباط با مشتریان به کمک کسب‌وکارها آمده است.»
ببینید: چرا پیام‌رسانی مانند تلگرام به بستری برای کسب‌وکارهای ایرانی تبدیل شد
تلگرام، عیب‌های ما را آشكار می‌سازد
حسین امامی معتقد است: «ناهنجاری‌های اجتماعی که در رابطه با تلگرام رخ می‌دهد، ریشه در فرهنگ ما دارند و تلگرام صرفا یک پلتفرم است که محلی برای بروز آنهاست. برای مثال تلگرام باعث شایعه نمی‌شود و شایعه همواره در طول تاریخ وجود داشته است. اما تلگرام یک ابزار ارتباطی است که چون ماندگاری آن بیشتر است و پیام‌ها در آن نوشته و ثبت و ضبط می‌شود، پس ماندگاری، شیوع و تاثیرگذاری شایعه در آن بیشتر است. به همین شکل، هر مساله‌ای که نظیر تهمت، غیبت، دروغ و… در جامعه وجود داشته باشد، در تلگرام هم وجود دارد و در واقع تلگرام، آینه جامعه است كه عیب‌های ما را آشكار می‌سازد.»
دوره شبكه‌های اجتماعی باید پله‌پله توسط مردم طی شود
امامی از حضور گسترده مردم در تلگرام استقبال می‌کند و آن را یکی از مراحل سیر تحولی جامعه می‌داند و می‌گوید: «مراحل پیشرفت باید پله‌پله طی شود تا دچار مشکل نشویم و این مساله به‌خصوص با سرعت‌گرفتن تحولات جهان، اهمیت بیشتری پیدا کرده است. مردم ما، دوران حضور در فیس‌بوک را به دلایلی از جمله فیلترینگ، طی نکردند و بدون طی کامل آن، وارد مرحله وایبر شدند که وجود اطلاعاتی نظیر شماره تلفن‌ها در وایبر، موجب آسیب‌هایی شد. تلگرام هم تا چند سال دیگر هست و بعد از آن، ابزارهای دیگری می‌آیند. اگر مردم دوره فعلی را به‌طور کامل طی نکنند و نحوه رفتار صحیح در آن را نیاموزند، در تحولات بعدی فناوری‌های نوین ارتباطی دچار آسیب بیشتری خواهیم شد.»
به اعتقاد امامی، بزرگ‌ترین آسیب در استفاده از اپلیکیشن‌هایی نظیر تلگرام، مدیریت مصرف رسانه‌ای ماست که هر فرد باید شخصا چنین مدیریتی را انجام دهد.
امامی استفاده همزمان از تلگرام برای اهداف کسب‌وکاری و ارتباطات شخصی فرد را باعث حواس‌پرتی می‌داند؛ اما می‌گوید: «در یک مدل ارتباطی، همیشه پارازیت و اختلال وجود دارد و هیچ‌وقت یک ارتباط صددرصدی نیست. در جمع‌های حضوری و برای مثال در دفتر کار فیزیکی هم چنین مسائلی رخ می‌دهد و برای مثال ممکن است فردی با بیان یک خبر یا جمله، موجب پرت‌شدن حواس دیگران شود. پس باز هم می‌بینیم که تلگرام صرفا یک ابزار است برای بروز مسائلی که از دیرباز وجود داشته‌اند.»
انحصار، یکی دیگر از دغدغه‌های مطرح در زمینه پیام‌رسان‌هاست. ساعی در این زمینه می‌گوید: «انحصار زمانی است که رقبا وجود نداشته باشند. اگرچه در ابتدا، تلگرام رقیبی نداشت، اما پس از آن اپلیکیشن‌های مشابهی به وجود آمدند. اما نکته اینجاست که بعد هم که رقبا آمدند، نتوانستند آن جنبه رسانه‌ای‌بودن تلگرام را داشته باشند. در جامعه ما، جنبه رسانه‌ای‌بودن تلگرام بیش از جنبه کسب‌وکاری آن اهمیت دارد.»
