پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
مسائل حقوقی و تکنولوژی پاشنه‌آشیل معاملات الگوریتمی / مدیر نظارت و بازرسی فرابورس از وجود دو چالش اصلی بر سر راه معاملات الگوریتمی در ایران می‌گوید
در حالی که معاملات الگوریتمی در حال حاضر سهم قابل توجهی از معاملات را در بسیاری از کشورها تشکیل می‌دهد، در ایران اولین روزهای قدم‌‌زدنش را تجربه می‌کند و برای رسیدن به بلوغ کامل باید راه طولانی را طی کند.
ماهنامه عصر تراکنش / چند وقتی می‌شود که معاملات الگوریتمی در بازار سرمایه ایران به‌عنوان یکی از روندهای بازار سرمایه شروع به خودنمایی کرده است. این نوع از معاملات در حال حاضر چیزی بیش از 80 درصد معاملات آمریکا را شامل می‌شوند؛ این در حالی است که معاملات الگوریتمی در ایران در اول راه بوده و به بلوغ لازم نرسیده است. با سروش خواجه حق‌وردی، مدیر نظارت و بازرسی فرابورس ایران درباره چالش‌هایی که در حال حاضر معاملات الگوریتمی با آنها روبه‌رو است و گلوگاه‌های رشد و بلوغ این نوع از معاملات، گفت‌وگو کردیم.
مدیر نظارت و بازرسی فرابورس ایران ابتدا درباره تعریف معاملات الگوریتمی صحبت کرد. به گفته او، معاملات الگوریتمی مجموعه تراکنش‌هایی هستند که نتیجه یک مدل ریاضی برای تصمیم‌گیری‌های معاملاتی است؛ یعنی ماشین بر اساس نتایجی که خروجی فرمول‌های ریاضی است، تصمیماتی را می‌گیرد و تراکنش‌هایی را به سامانه معاملاتی ارسال می‌کند.
وجود دو چالش حقوقی و تکنولوژی
به عقیده خواجه حق‌وردی معاملات الگوریتمی هنوز به‌صورت کامل در کشور شکل نگرفته و به آن بلوغ مورد نظر نرسیده و راه زیادی برای طی‌کردن دارد. او دلیل این موضوع را دو مساله حقوقی و تکنولوژی می‌داند و درباره دلیل حقوقی این‌طور توضیح می‌دهد: «ما تاکنون در حوزه معاملات الگوریتمی ضوابط و مقررات جامع و یکپارچه نداشته‌ایم و مسئولیت‌ها در این بخش به‌صورت کامل مشخص نشده، اما الزاماتی که هم‌اکنون در سازمان بورس در حال نهایی‌شدن است، پس از اتمام و انتشار آن، ضمن آنکه بسیاری از موارد را در زمینه حقوقی شفاف می‌کند، برای فاز میان‌مدت نیز در حوزه معاملات الگوریتمی می‌تواند پاسخگو باشد؛ در این میان اما نکته‌ای که وجود دارد این است که قطعا ما در آینده نیازهای بیشتری به تعیین حدود موضوعات در حوزه معاملات الگوریتمی خواهیم داشت.»
مدیر نظارت و بازرسی فرابورس درباره دومین مساله یعنی تکنولوژی نیز می‌گوید: «تاکنون زیرساخت معاملات الگوریتمی در شرکت‌های ارائه‌دهنده این سرویس و مدیریت فناوری بورس تهران به علت جدید بودن این تکنولوژی در دنیا، آنچنان که باید مهیا نشده است. این موضوع در خصوص راه‌اندازی معاملات الگوریتمی در ایران یک چالش دیگر است که حل‌شدن آن در کنار مباحث حقوقی قطعا می‌تواند به ما برای پیشبرد راه‌اندازی معاملات الگوریتمی کمک کند.»
او با اشاره به اینکه در خصوص دو چالش حقوقی و تکنولوژی مسائلی نیز برای نهاد ناظر وجود دارد، می‌گوید: «به‌عنوان مثال فرض کنید اگر تخلفی بخواهد از سوی معامله‌گر الگوریتمی رخ دهد، مسئولیت‌ها در حال حاضر مستند به دستورالعمل معاملات برخط، بر عهده کارگزاری فرستنده سفارش‌هاست که درباره این موضوع باید بررسی‌های بیشتری انجام شود، ولی در حال حاضر وضعیت بدین صورت است.»
[mks_pullquote align=”left” width=”740″ size=”18″ bg_color=”#444444″ txt_color=”#ffffff”]
درباره سروش خواجه حق‌وردی
سروش خواجه حق‌وردی متولد 1369 است. او دارای مدرک کارشناسی مدیریت بازرگانی و کارشناسی ارشد مدیریت مالی از دانشگاه تهران است. خواجه حق‌وردی همچنین دارای دکتری مالی ـ بانکداری از این دانشگاه است. از جمله سوابق اجرایی او نیز می‌توان به همکار پروژه ریسک عملیاتی بانک تجارت، همکار پروژه ریسک نقدینگی بانک ملت، کارشناس نظارت بازار در شرکت فرابورس ایران و مدیر نظارت بازار در شرکت فرابورس اشاره کرد.
[/mks_pullquote]
خواجه حق‌وردی صحبت‌هایش را این‌گونه ادامه می‌دهد: «درباره تکنولوژی نیز معاملات الگوریتمی با تگ آنلاین به سامانه ارسال می‌شوند؛ چراکه بر بستر برخط هستند؛ بنابراین برای نهاد ناظر تشخیص این موضوع که یک معامله‌گر الگوریتمی هست یا خیر از روی نحوه رفتار آن معامله‌گر انجام می‌شود. البته این موارد در الزامات پوشش داده می‌شود و دیگر ناظر آن سختی‌های قبلی را ندارد که بخواهد رفتارها را مرور کند و متوجه شود که چه کسی معامله‌گر الگوریتمی است. از سوی دیگر الگوریتم‌ها در طول زمان ممکن است تغییر پیدا کنند و رصد اینکه چه تراکنش‌هایی حاصل چه فرمول‌هایی در طول زمان بوده، به یکسری موضوعات زیرساختی نیاز دارد تا در هر سری تصمیم‌گیری و ویرایش الگوریتم، این موارد بتواند ثبت شود و تگ بخورد تا ما دقیقا بدانیم که هر درخواستی با چه الگوریتمی فرستاده شده است؛ نه اینکه خروجی چه فرمولی است. از این رو این موضوع نگرانی را نسبت به ماهیت الگوریتم که به‌نوعی از اسرار تجاری است، رفع می‌کند.»
عبور از چالش‌ها
مدیر نظارت و بازرسی فرابورس ایران با اشاره به گام‌هایی که سازمان بورس در خصوص رفع چالش حقوقی برداشته، می‌گوید که در خصوص چالش حقوقی، سازمان بورس در حال نهایی‌‌کردن الزاماتی است که در صورت نهایی‌شدن آن، در زمینه معاملات الگوریتمی بسیار کمک‌کننده و جلوبرنده است؛ اما این الزامات نیز در طول زمان و برای میان‌مدت جوابگو خواهد بود و تغییرات کسب‌وکاری و فعل‌وانفعالاتی که در بازار ایجاد می‌شود، نیازهای گام بعد را مشخص می‌کند. به نظر خواجه حق‌وردی، این الزامات برای گام اولیه بسیار مفید و راهگشا خواهد بود.
او در پاسخ به این سوال که برای عبور از چالش تکنولوژی چه راهکارهایی وجود دارد، به موضوع تخصیص منابع از سمت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران اشاره می‌کند. به گفته خواجه حق‌وردی، این موضوع که چگونه می‌توان منابع را تخصیص داد، می‌تواند یک لاین کسب‌وکاری در شرکت مدیریت فناوری بورس باشد تا بتواند منابع بیشتری را تخصیص دهد و حتی از آن بتواند درآمد کسب کند؛ مشابه این موضوع در کشورهای دیگر نیز وجود دارد.
مدیر نظارت و بازرسی فرابورس صحبت‌هایش را درباره راهکارهای عبور از چالش‌ها ادامه می‌دهد: «همچنین خود شرکت‌های OMS نیز می‌توانند در این موضوع کمک‌کننده باشند؛ هرچند تاکنون اقداماتی نیز انجام داده‌اند، اما الزامات که منتشر شود، وضعیت و نحوه تعامل آنها مشخص می‌شود؛ اینکه چه سرویس‌هایی را می‌توانند در چه قالب‌هایی ارائه کنند.»
آینده این حوزه در ایران
به‌صورت کلی موضوع معاملات الگوریتمی در تمام بازارها بسیار مفید است، اما به گفته خواجه حق‌وردی، این حوزه در ایران تازه در ابتدای راه است و به شرط آنکه بتوانیم قدم‌ها را درست برداریم و از تجربه کشورهای دیگر استفاده کنیم، قطعا آینده بهتری خواهد داشت.
معاملات الگوریتمی در کشورهایی که در این حوزه به سطحی از بلوغ رسیده‌اند، دغدغه‌هایی را به همراه داشته که می‌توان آنها را مطالعه و از آنها کسب تجربه کرد. مدیر نظارت و بازرسی فرابورس در این‌باره می‌گوید: «با در نظر داشتن دغدغه‌های کشورهای دیگر، می‌توان جهت‌گیری مناسب‌تری در این مورد داشت که در این صورت قطعا می‌توان قدم‌ها را محکم‌تر برداشت. همچنین آینده این نوع از معاملات به دو چالش حقوقی و تکنولوژی بستگی دارد که رفع آنها می‌تواند آینده این موضوع را مشخص کند.»
چند کاربرد اصلی معاملات الگوریتمی
در معاملاتی که به‌صورت دستی انجام می‌شد، بحث دخالت انسان وجود دارد. هرچه دخالت انسان در معاملات کم شود، خطای انسانی نیز کمتر می‌شود؛ در نتیجه با توجه به گفته‌های خواجه حق‌وردی، یکی از مزایای اصلی معاملات الگوریتمی کم‌شدن خطای انسان در فرایند انجام معاملات است؛ البته این موضوع یک شرط دارد؛ اینکه الگوریتمی که قرار است معاملات را انجام دهد، تست شده باشد تا مسائلی که در کشورهای دیگر ناشی از خطای الگوریتم پیش آمده است، برای ما رخ ندهد.
مدیر نظارت و بازرسی فرابورس همچنین به افزایش نقدشوندگی در بازار با استفاده از معاملات الگوریتمی اشاره می‌کند و می‌گوید: «معاملات الگوریتمی باعث می‌شود که نقدشوندگی در بازار افزایش پیدا کند؛ زیرا معامله‌گر الگوریتمی در یکی از کاربردهایش می‌تواند به‌عنوان یک سفته‌باز وارد معاملات شود و زمانی که بتواند به‌عنوان یک سفته‌باز وارد معاملات شود، طبیعتا تعداد نمادهایی که الگوریتم‌ها می‌توانند رصد کنند، بسیار بیشتر از انسان است. همچنین می‌توانند موقعیت‌هایی را بگیرند که در آن سفته‌بازی انجام دهند و طبیعی است که برای این سفته‌بازی چون در هر دو سمت بازار حضور دارند، نقدشوندگی افزایش پیدا می‌کند و هزینه معاملاتی را با این رویکرد می‌توانند کاهش دهند.»
او موضوع «بازارگردانی الگوریتمی» را نیز یکی دیگر از مزایای معاملات الگوریتمی می‌داند و درباره آن توضیح می‌دهد: «در حال حاضر یکی از کاربردهای معامله‌گرهای الگوریتمی که در کل دنیا نیز همین است و در ایران در خصوص ETFها به‌خوبی راه افتاده است و عمده ETFهای کشور از آن در بازارگردانی خود استفاده می‌کنند، موضوع «بازارگردانی الگوریتمی» است. با توجه به الزاماتی که در دستورالعمل بازارگردانی مبتنی بر حراج وجود دارد؛ اینکه بازارگردان باید سفارش‌های خریدوفروش خود را با رعایت دامنه مظنه و حداقل سفارش انباشته وارد کند و در این فاصله، در صورتی که معامله‌ای انجام شود، باید حداکثر ظرف مدت دو دقیقه سفارشات او تا سطح مورد اشاره ترمیم شود که رعایت کامل، سریع و دقیق این موضوع عملا می‌تواند توسط معامله‌گر الگوریتمی پوشش داده شود.» به گفته خواجه حق‌وردی، قبل‌تر كه این موضوع کاملا به‌صورت انسانی بررسی می‌شد، خطاهایی وجود داشت و فواصل زمانی رعایت نمی‌شد و معامله‌گر باید همیشه بازار را رصد می‌کرد که چه اتفاقی می‌افتد؛ در نتیجه بسیاری از بازارگردان‌ها نمی‌توانستند موقعیت خود را در لحظه تغییر دهند؛ اما در حال حاضر با استفاده از بازارگردانی الگوریتمی، بازار به‌سرعت می‌تواند واکنش نشان دهد.
او یکی دیگر از مزایای معاملات الگوریتمی را موضوع جفت سهم‌ها می‌داند و توضیح می‌دهد که در این زمینه سهم‌هایی وجود دارند که با هم حرکت می‌کنند و واگرایی‌هایی که آنها از یکدیگر دارند، می‌تواند محلی برای کسب سود باشد. طبیعتا رصد این موضوع می‌تواند توسط معامله‌گر الگوریتمی صورت بگیرد.
نکته‌ای که درباره اثرات قیمتی وجود دارد، این است که رابطه معکوسی میان زمان و هزینه در این خصوص وجود دارد؛ یعنی هر چقدر زمان کمتری برای معاملات بگذاریم، طبیعتا هزینه معاملاتی ما بیشتر می‌شود. سروش خواجه حق‌وردی در این‌باره می‌گوید: «دقیقا مانند آن چیزی که در حال حاضر در بازار به‌صورت رنج مثبت یا منفی می‌بینیم که حرکت با حجم بالا در یک نماد منجر می‌شود که عمق دفتر سفارش سمت مقابل تغییر کند و نوسانات قیمتی ناگهانی و شدیدی روی قیمت آخرین معامله داشته باشیم؛ اما یکی از اثراتی که معامله‌گر الگوریتمی در بازار دارد، این موضوع است که چون زمان زیادی را می‌تواند صرف کند، درخواست‌ها را خرد می‌کند، معاملات زیادی با حجم کم و طبیعتا کمترین اثر قیمتی انجام می‌دهد و این موضوع چیزی است که یک معامله‌گر نمی‌تواند آن را انجام دهد و مجبور است زمان زیادی صرف کند تا سفارش‌های مشتریان مختلف را اجرا کند، اما الگوریتم‌ها می‌توانند این کار را انجام دهند.»
به گفته خواجه حق‌وردی، این موضوع می‌تواند در بازار سرمایه نقش مفیدی ایجاد کند؛ به‌طوری که هم نمادها نقدتر شوند و هم شوک‌های قیمتی و حرکت‌های سهام‌داران بزرگ نیز اثرات قیمتی کمتری بر جای بگذارند.
آماری از کشورهای دیگر
مدیر نظارت و بازرسی فرابورس با اشاره به حجم معاملات الگوریتمی آمریکا و کشورهای دیگر می‌گوید که تا سال 2010، حدود 60 الی 70 درصد معاملات در آمریکا به‌صورت الگوریتمی انجام می‌شد. بعد از این سال، این عدد کمی افت کرد، ولی در سال 2018 این رقم به میزان 80 درصد رسید؛ بنابراین در حال حاضر 80 درصد معاملات در آمریکا به‌صورت الگوریتمی انجام می‌شود. در کشورهای دیگر نیز رقم معاملات الگوریتمی نسبت به حجم کل معاملات بالاست؛ چراکه طبیعتا انرژی زیادی سمت الگوریتم‌ها و بهینه‌کردن آنها صرف می‌شود. از سوی دیگر نیز سرویس‌دهنده‌ها خطوط کسب‌وکاری خاصی را برای خود ایجاد کرده‌اند که در آن موضوع دیتای real time را دارند و برای اینکه بخواهند درخواست‌ها را به سمت هسته معاملات لود کنند، مبالغی را دریافت می‌کنند.