پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
یکی از اصلی‌ترین نیازمندی‌های افراد فعال در اقتصاد، داشتن تصویر از محیط بیرونی و اثر آن بر آینده کسب‌وکارشان است. مشاهده جهش‌های قیمتی اخیر و عدم ثبات در ارکان مهم اقتصاد مانند نرخ ارز، بررسی وضعیت کلان اقتصادی و تأثیر آن بر استارت‌آپ‌ها را ضروری کرده است.
در مقاله پیش رو بررسی اجمالی از وضعیت بازار استارت‌آپ‌ها و تأثیر تحولات اخیر اقتصادی بر آن‌ها در آینده نزدیک صورت گرفته است. در این گزارش روی شاخص‌های مهم اقتصادی مانند تورم، حجم نقدینگی و وضعیت بانک‌ها تمرکز شده و تهدیدات و فرصت‌های پیشروی استارت‌آپ‌ها بررسی‌شده و راهکارهای مختلف برای مقابله با چالش‌ها و استفاده از فرصت‌ها ارائه‌شده است.
ابتدا از دلایل اساسی و روند پیدایش رویدادهای اخیر صحبت شده و در ادامه راهکارهای متناسب توضیح داده‌شده‌اند. برای بالا بردن دقت تحلیل‌ها و نیز بهره‌گیری از نظرات صاحب‌نظران، با تعدادی از کارشناسان اقتصادی، مؤسسان استارت‌آپ‌ها و نیز فعالان اکوسیستم صحبت شده و برای تهیه این گزارش از تفکراتشان بهره گرفته‌شده است.
- تغییرات حجم نقدینگی از سال 92طبق آخرین آمار منتشرشده توسط بانک مرکزی که به تاریخ بهمن‌ماه سال 96 بازمی‌گردد حجم نقدینگی 14896 هزار میلیارد ریال (حدوداً برابر 1500 هزار میلیارد تومان) است. از این میزان حدود 88 درصد به شبه پول و 12 درصد به پول (اسکناس، مسکوکات و سپرده‌های جاری) تعلق داشته است.
وضعیت نقدینگی در مردادماه سال 1392، یعنی هم‌زمان با شروع دور اول ریاست جمهوری آقای روحانی برابر 4918 هزار میلیارد ریال بوده که حدوداً برابر 500 هزار میلیارد تومان می‌شود. این نشان می‌دهد که حجم نقدینگی از شروع دولت یازدهم تاکنون (حدود پنج سال) سه برابر شده است.
همچنین در مردادماه سال 1392 حجم شبه پول به پول 78 درصد به 22 درصد بوده است. علت اهمیت نسبت حجم شبه پول به پول نمایانگر میزان تمایل افراد برای نگه‌داری سرمایه‌هایشان در سپرده‌های مدت‌دار بانکی در مقایسه با ورود به بازارهای جذاب دیگر مانند بازار ارز و طلاست.
ازاین‌رو پیش‌بینی می‌شود به علت تحرکات موجود در بازارهای ارز، طلا و مسکن این نسبت به‌طور قابل‌توجهی تغییر کرده باشد و حجم زیادی از شبه پول به پول تبدیل‌شده و به‌عبارت‌دیگر از سپرده‌های مدت‌دار خارج‌شده و به بازارهای سودآور و جذاب واردشده باشد که البته خود این اتفاق موجب ایجاد شوک قیمتی به‌خصوص در کالاهای سرمایه‌ای شده است.
به تعبیر دیگر افزایش سه برابری حجم نقدینگی همچون انبار باروتی بوده که با جرقه‌ای (ایجاد حس ناامنی اقتصادی و خروج آمریکا از برجام) اثرات خود را نشان داد.
عامل خنثی‌کننده این اتفاق رشد بخش واقعی (نه اسمی) اقتصاد و بالا رفتن سطح کالاها و خدمات ارائه‌شده در آن است که متأسفانه رشد اقتصادی در این پنج سال اصلاً به میزانی نبوده که بتواند جلوی این افزایش حجمی را که اکنون بخشی از آن از شبه پول وارد چرخش سریع پولی شده را بگیرد. ازاین‌رو می‌توان انتظار تورم بالایی را داشت. - وضعیت بانک‌هاوضعیت نظام بانکی وضعیت خوبی نیست و البته این مشکل از مدت‌ها پیش خود را نمایان کرده است. بسیاری از بانک‌های کشور صورت‌های مالی نامتوازنی دارند.
به علت شکاف موجود میان دارایی (Equity) و بدهی (Debt) عدم تعادل زیادی در صورت‌های مالی بیشتر بانک‌ها وجود دارد و البته اهرم‌های بانک مرکزی و دولت برای مقابله با این شکاف‌های عظیم محدود است.
به علت نبود سابقه ورشکستگی در میان نهادهای مالی، افراد جامعه درکی از رابطه بدیهی میان ریسک و بازگشت سرمایه ندارند. این موضوع دینامیک خطرناکی را ایجاد کرده، زیرا بدون توجه به هیچ عامل دیگری، اصلی‌ترین محرک افراد برای سپرده‌گذاری‌هایشان میزان سود اعلامی توسط بانک‌ها و نهادهای مالی است.
این باعث به وجود آمدن مدل معمای زندانی در اقتصاد و رقابت بر سر جذب منابع مالی توسط بانک‌ها به هر طریق شده است.
ازاین‌رو آن‌ها برای آنکه از قافله عقب نمانند سودهایی نزدیک به سودهای ارائه‌شده توسط مؤسسات غیرمجاز را اعلام می‌کنند.
سودهایی که با توجه به وضعیت اقتصادی کشور و نیز مهلت بازپرداخت تسهیلات، برآورده شدنشان به‌صورت واقعی از عهده بانک‌ها خارج است و این باعث تشدید شکاف میان دارایی و بدهی در آنان می‌شود.
اکنون این وضعیت به مرز خطرناکی رسیده است. با جذاب شدن بازارهای سرمایه‌ای مانند طلا یا مسکن و نیز کاهش دستوری سود بانکی، مردم پول خود را از سپرده‌های مدت‌دار خارج کرده و به این بازارها برده‌اند. در صورت ادامه این روند و با ایجاد شکاف بالای میان بدهی و دارایی بانک‌ها، عملاً بسیاری از بانک‌ها دچار ورشکستگی (Insolvency) می‌شوند.
در این شرایط اگر بانک مرکزی به کمک بانک‌ها نیاید، آن‌ها دچار ورشکستگی می‌شوند و با پدیده هجوم مردم (Bank run) برای بازپس‌گیری پول‌هایشان از بانک روبرو خواهیم شد. برای این‌که این اتفاق به وجود نیاید، بانک مرکزی و دولت ناچار می‌شوند به کمک این بانک‌ها بیایند.
این اتفاق یا از طریق پرداخت بدهی بانک‌ها به‌وسیله مالیات دریافتی از مردم و به تعبیر دیگر از درآمدهای دولت باید صورت گیرد یا این‌که به‌وسیله خلق پول توسط بانک مرکزی انجام پذیرد. هیچ‌کدام از این اتفاقات مطلوب نیستند زیرا موجب ایجاد کسری بودجه و نزول سطح خدمات عمومی می‌شوند و درنهایت اثرات تورمی قابل‌توجه به‌جا می‌گذارند. - بروز شوک تورمی و عوامل تشدیدکننده آننکته‌ای که باید در اینجا در نظر داشت این است که مطالعات نشان می‌دهند معمولاً هم‌بستگی میان تورم و نرخ ارز در ایران چیزی برابر 1 به 4 است، به این معنا که اگر نرخ ارز جهش 100 درصدی داشته باشد، تورم چیزی در حدود 25 درصد باید باشد. سه دلیل علاوه بر حجم نقدینگی می‌تواند باعث بروز شوک تورمی شدیدتری شود.
اولین دلیل آن است که یکی از راه‌های کوتاه‌مدت برای مقابله با آثار تورمی «واردات» است. اجناس منقول مانند میوه، اتومبیل و تولیدات که می‌توانند از مرزها وارد شوند یا سفرهای خارجی ایرانی‌ها می‌توانند محلی برای جذب نقدینگی و جلوگیری از افزایش سطح قیمت‌ها باشند. (اما بازهم نمی‌توانند جلوی تورم در بخشی مانند مسکن غیرمنقول را بگیرند.)
اما با توجه به شرایط ویژه سیاسی ایران بعید است که مانند سال‌های 84 تا 90 بتوان از محل درآمدهای ارزی، این میزان واردات صورت بگیرد. ازاین‌رو یکی از اهرم‌های کاهش تورم به علت مشکلات ارزی، غیرقابل استفاده است.
دلیل دوم وضعیت نظام بانکی است که در بالا به آن اشاره شد. این وضعیت دخالت و کمک دولت و بانک مرکزی راحتمی کرده و درنهایت منجر به خلق پول و افزایش نقدینگی می‌شود که اثرات تورمی در پی دارد.
سومین دلیل هم می‌تواند انتظارات تورمی باشد که خود موجب تشدید چرخه تورم می‌شود. درزمانی که قیمت‌ها دستخوش تغییر سریع‌اند رفتار بازیگران اقتصادی نیز بر مبنای انتظارات عقلانی‌شان (Bounded rationality) تنظیم می‌شود؛ و این بازیگران رفتارهایی متناسب با فرض افزایش تورم از خود نشان می‌دهند.
بنابراین علاوه بر حجم نقدینگی بالا، سه عامل مشکلات ارزی و مشکلات ساختاری بانک‌ها که منجر به عدم تعادل شدید میان دارایی و بدهی آنان شده و نیز انتظارات تورمی بروز شوک تورمی در آینده‌ای نزدیک را بسیار محتمل می‌کند.
البته هم‌اکنون نشانه‌های این اتفاق خود را در جهش قیمتی در بازارهای ارز، طلا و مسکن در دوماههٔ اردیبهشت و خرداد سال 97 به‌خوبی نشان داده است.
گزارش اردیبهشت بانک مرکزی نشان می‌دهد که میانگین افزایش قیمت مسکن نسبت به ماه مشابه در سال قبل 34 درصد بوده و بیشترین افزایش قیمت به منطقه 5 تهران با افزایشی در حدود 5/53 درصد اختصاص داشته است. البته آمارهای غیررسمی اعدادی فراتر را نشان می‌دهند و حتی به افزایش 100 درصدی قیمت در بعضی از مناطق اشاره دارند. - وضعیت بازار دیجیتال
تحولات بازار دیجیتال به دلیل نزدیکی به فضای استارت‌آپی به شکل دقیقی از سوی فعالان این عرصه به‌عنوان یک شاخص موردتوجه قرار دارد. انتشار لیست ۴۰ واردکننده گوشی موبایل که ده‌ها میلیون دلار جنس با ارز دولتی وارد بازار کرده‌اند، به یکی از جنجالی‌ترین بحث‌ها در این بازار تبدیل‌شده است.
گزارش‌ها نشان‌دهنده این است این شرکت‌ها از ارز دولتی برای واردات استفاده کرده‌اند، اما عدم‌تغییر قیمت‌ها در بازار و ناکامی در جلوگیری از رشد قیمت‌ها دولت را مجبور به برخورد تغییراتی در این بازار کرده است. از سوی دیگر اما توزیع دلار ۴۲۰۰ تومانی در بین برخی واردکنندگان ولع درخواست ارز دولتی توسط نهادهای صنفی و انجمن‌های بازار دیجیتال را به‌شدت بالابرده است.
تحلیل رفتار کاربران و مقایسه آن‌ها در ماه خرداد امسال و سال گذشته در سایت دیوار
این آمار نشان‌گر آن است که تعداد آگهی‌ها (فروشندگان) محصولات دیجیتالی در ماه خرداد ۹۷ نسبت به ماه مشابه سال قبل افزایش‌یافته اما تعداد بازدید آگهی‌ها (خریداران) در طی دو ماه مورد مقایسه کاهش نشان می‌دهد.
این جدول نشان می‌دهد بازار دست‌دوم حداقل در بخش عرضه رونق گرفته اما احتمالاً به دلیل آنکه قیمت‌های عرضه‌شده متناسب با انتظار خریداران نیست یا خریداران همچنان امیدوار به کاهش ارزش دلار و قیمت محصولات نو هستند فعلاً شاهد رونق خرید نیستیم. احتمالاً طی ماه‌های پیش رو با تمدید وضعیت فعلی شرایط به رونق‌بخش تقاضا میل خواهد کرد.
تحلیل تغییر رفتار خرید
رشد شرکت‌های استارت‌آپی و در اختیار گرفتن کاربران میلیونی فرصتی را برای تحلیل اوضاع اقتصادی و رفتار کاربران فراهم کرده است. گزارش‌های اولیه حاکی از تغییر رفتار خرید مردم است.
بر اساس گفت‌وگو با مدیران یکی از فروشگاه‌های آنلاین، طی ماه‌های اخیر و با رشد نرخ ارز و کاهش ارزش ریال شاهد کاهش خرید محصولات لوکس هستیم؛ اما در برخی محصولات دیگر ازجمله کالاهای مصرفی حتی با رشد خرید هم مواجهیم.
از سوی دیگر افزایش نرخ ارز فرصت‌هایی را در برخی بازارهای دیگر هم ایجاد می‌کند ازجمله پیش‌بینی می‌شود در بازار محصولات دست‌دوم شاهد جهشی باشیم. تحلیل رفتار کاربران طی سه ماه اخیر در سایت دیوار نشان‌گر حرکت به سمت تقویت بازار محصولات دست‌دوم است؛ بازاری که رونق بیشتر آن می‌تواند برای استارت‌آپ‌های این بخش خبر خوبی باشد.
چشم‌انداز پیش روی استارت‌آپ‌ها و پیشنهادات
پس از بررسی شرایط کلی اقتصادی و وضعیت مالی سیستم اقتصادی، در این بخش به چشم‌انداز پیش روی استارت‌آپ‌ها پرداخته‌شده و پس از بررسی تهدیدات و فرصت‌های پیش روی آن‌ها، راهکارهایی برای مقابله با تهدیدات و استفاده از فرصت‌ها ارائه‌شده است. در تهیه مطالب این بخش از نظرات برخی مؤسسان و فعالان استارت‌آپی هم استفاده‌شده است.
چالش‌های استارت‌آپ‌ها
اثرات روانی
کم شدن روحیه کارکنان استارت‌آپ‌ها و کارآفرینان به دلیل نوسان‌های اقتصادی و درنتیجه پایین آمدن بهره‌وری ایشان نیز یکی دیگر از مشکلاتی است که صاحبان استارت‌آپ‌ها را نگران می‌کند و آن را تهدیدی برای کسب‌وکار خود می‌بینند. طی هفته‌های اخیر شاهد اظهارنظر ناشی از نامیدی تعداد قابل‌توجهی از فعالان استارت‌آپی بوده‌ایم. اضافه شدن اخباری مبنی بر مهاجرت اشخاص شناخته‌شده بر نگرانی فعالان حاضر افزوده است.
جذب سرمایه
به نظر می‌رسد یکی از اصلی‌ترین مشکلات استارت‌آپ‌ها با توجه به شرایط کنونی، «جذب سرمایه» است. در هنگامی‌که برخی سرمایه‌گذاری‌های کوتاه‌مدت حتی در حد یک‌ماهه- بازدهی قابل‌توجهی دارند، اقناع سرمایه‌گذاران بر روی پروژه‌های پر ریسکی مانند کسب‌وکارهای نوپا که حداقل چندین سال بعد به سوددهی می‌رسند کار مشکلی است.
ازاین‌رو استارت‌آپ‌ها باید برنامه ویژه‌ای برای مدیریت این وضعیت داشته باشند. بااین‌حال حتی در این شرایط نیز شاهد سرمایه‌گذاری در برخی هلدینگ‌های استارت‌آپی بوده‌ایم که نشان‌گر این است که این فضا جذابیت‌های سرمایه‌گذاری خود به‌رغم جو روانی منفی را حفظ کرده است.
هزینه‌های ارزی
به نظر می‌رسد افزایش هزینه‌های ارزی یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های بخشی از استارت‌آپ‌هاست. هم درزمینهٔ استفاده از سرویس‌های خارجی و هم درزمینهٔ استفاده از کارکنان و متخصصان خارجی این موضوع بر استارت‌آپ‌ها تأثیر گذاشته است. یکی از مؤسسان استارت‌آپ‌ها یکی از نگرانی‌های خود را حقوق نیروهای خارجی می‌داند که با استارت‌آپ‌ها او کار می‌کنند.
به‌طورکلی با بالا رفتن نرخ ارز، استارت‌آپ‌هایی که هزینه‌های ارزی دارند (چه در تأمین کالا و چه در تأمین منابع انسانی) دچار مشکل می‌شوند. یکی از مهم‌ترین بخش‌های استارت‌آپی که افزایش هزینه‌های ارزی آن را با بحران روبه‌رو کرده شرکت‌های رایانش ابری هستند که رشد هزینه‌های بالایی را تجربه می‌کنند.
دشواری تأمین محصولات
با توجه به نوسان‌هایی که در اقتصاد به وجود می‌آید تأمین بعضی از محصولات سخت می‌شود و همچنین تغییراتی در سبد هزینه خانوار ایجاد می‌گردد. یکی از کارهای مفید می‌تواند حرکت به سمت تأمین نیازهایی باشد که در سبد هزینه خانوارها همواره وجود دارند.
هزینه‌های روزمره مانند میوه و سبزی‌ها و حمل‌ونقل و پیک از این دسته‌اند. یکی از مؤسسان استارت‌آپ‌ها حرکت به سمت کالاهای زود مصرف یا FMCG را در همین راستا مفید دانست.
کاهش رشد کسب‌وکار
به دلیل کاهش تقاضا و سختی تأمین سرمایه یکی دیگر از نگرانی‌های جدی صاحبان استارت‌آپ‌ها رشد کسب‌وکار است. یکی از مؤسسان استارت‌آپ‌ها نگرانی اصلی خود را کاهش سرعت رشد یا توقف آن می‌داند. موضوعی که به‌صورت تأثیر ثانویه بر کسب‌وکارهای استارت‌آپی هم تأثیر می‌گذارد.
چالش دیگر در مورد رشد به اعتقاد یک مدیر کسب‌وکار، افزایش نیروی انسانی است که با توجه به شرایط فعلی اقتصادی هزینه تأمین ادوات و وسایل موردنیاز کارکنان چند برابر شده است. به‌عنوان‌مثال گرانی تصاعدی قیمت کالاهای دیجیتال باعث توقف استخدام نیرو در بخش‌هایی همچون کال سنتر یک شرکت فروش غذای آنلاین شده که سابق بر این به‌صورت هفتگی نیروهای جدید استخدام می‌کرد.
خروج منابع انسانی کارآمد
شرایط نامطمئن اقتصادی باعث افزایش احتمال خروج افراد بااستعداد و کارآمد از استارت‌آپ‌ها می‌شود. همچنین محتمل است آن‌ها به دنبال کاری مطمئن در یک شرکت بزرگ بروند و یا این‌که از کشور خارج شوند. یکی از فعالان اکوسیستم استارت‌آپی نگرانی جدی خود را درزمینهٔ کاهش نیروهای کارآمد بعدازاین شرایط می‌داند.
گفت‌وگو با برخی مدیران ارشد استارت‌آپ‌ها حاکی است که تمام تلاش‌های آنان در طی ماه‌های نخست برای افزایش رضایتمندی متخصصان موردنیاز آن‌ها با افزایش حقوق قابل‌توجه به دلیل کاهش ارزش ریال بی‌فایده شده است.
فرصت‌های استارت‌آپ‌ها
جراحی و حذف استارت‌آپ‌های ناکارآمد و قدرت گرفتن استارت‌آپ‌های کارآمد
شرایط سخت می‌تواند به‌عنوان یک غربال عمل کند و خوب را از بد جدا کند. در چنین شرایطی استارت‌آپ‌های که استراتژی صحیحی در پیش‌گرفته باشند و بدانند منابعشان را در کجا هزینه کنند و چگونه از این گذرگاه به‌سلامت عبور کنند در ادامه و با در اختیار گرفتن بخش عمده‌ای از بازار کسب‌وکارشان حتی می‌توانند با بهبود شرایط بسیار سریع‌تر از قبل به رشد خود ادامه دهند. چابکی و کوچکی استارت‌آپ‌ها به آن‌ها کمک می‌کند در شرایط سخت اقتصادی حتی با تغییر زمینه فعالیت و تصمیمات رادیکال تجاری به بقای خود در بازار ادامه دهند و البته در این شرایط برخی استارت‌آپ‌های ناکارآمد نیز حذف خواهند شد.
این شرایط برای شرکت‌های سرمایه‌گذاری جسورانه نیز فرصت بسیار مناسبی است تا با هدایت استراتژیک سرمایه خود به سمت استارتاپ‌هایی که آینده دارند منابع خود را در استارت‌آپ‌هایی که شانس موفقیت بیشتر در این شرایط رادارند متمرکز کند.
خلق مدل‌های کسب‌وکار جدید
یکی از فعالان اقتصادی معتقد است که راهکارهای تکنولوژی در کنار استفاده از فضای آنلاین هزینه انجام بسیاری از کسب‌وکارها را کاهش خواهد داد و به‌عنوان یک مزیت رقابتی برای آنان عمل خواهد کرد. معمولاً در شرایط نامطمئن فضای مناسبی برای خلق مدل‌های کسب‌وکار جدید به وجود می‌آید و برای کسب‌وکارهای آنلاین این می‌تواند فرصت خوبی باشد.
صادرات و کسب درآمدهای ارزی
یکی دیگر از زمینه‌های رشد استارت‌آپ‌ها در شرایط فعلی پیدا کردن زمین‌بازی جدیدی است که بتوانند در آن درآمدهای ارزی کسب کنند. با توجه به کاهش قابل‌توجه ارزش ریال در برابر ارزهای خارجی پیدا کردن مسیرهای کسب‌وکاری است که به منابع درآمدی ارزی منتهی شود.
نوآوری و تولید محصولات داخلی
در شرایط سخت که ورود تکنولوژی خارجی محدود می‌شود فرصتی برای رشد و ایجاد محصولات داخلی جایگزین به وجود می‌آید به‌عنوان‌مثال بسیاری از ابزارهای آنالیز کسب‌وکار یا نقشه جز مواردی هستند که در نبود نمونه خارجی نیاز به نوآوری و ایجاد آنان در داخل احساس می‌شود.
سخت شدن ورود رقبای خارجی
به علت هم‌زمانی تحریم‌ها با کاهش ارزش ریال، بازار داخلی ایران علی‌رغم پتانسیل‌های زیادش برای رقبای خارجی جذاب نخواهد بود و این فرصت تنفس خوبی را برای استارت‌آپ‌های ایرانی به وجود می‌آورد تا بتوانند جای پای خود را در بازار ایران محکم کنند. یکی از دلایل برتری استارت‌آپ‌های چینی نسبت به استارت‌آپ‌های هندی، فرصت ناشی از وضعیت سیاسی چین و سختی ورود رقبا بوده است. این وضعیت به تثبیت کسب‌وکار آن‌ها کمک شایانی کرده است.
تقویت استارت‌آپ‌های حوزه خدمات
به گفته دو مؤسس استارت‌آپ‌ها که کسب‌وکارشان در حوزه خدمات آنلاین است، شرایط اخیر اقتصادی تأثیری روی کاهش مشتری‌های سرویسشان نداشته است. دو حوزه حمل‌ونقل و غذا مثال‌هایی از این جنس است که با افزایش قیمت ارز و تورم همچنان مشتری‌های خود را همچون سابق حفظ کرده است، زیرا این حوزه‌ها مخصوصاً غذا در هر شرایط و بحرانی اعم از سیاسی، اجتماعی یا اقتصادی جز نیازهای اساسی مردم است. یکی از این مدیران می‌گوید حتی در این شرایط می‌توان با نوآوری و ورود به محصولات غذایی پرکاربرد و ارزان‌قیمت به خلق ارزش در کسب‌وکار دست‌یافت.
راهکارهای پیشنهادی
- لزوم بازنگری استراتژی کسب‌وکار با توجه به شرایط جدید و باز تخصیص بهینه منابع مالی با توجه به استراتژی جدید: ضرورت دارد تا استارت‌آپ‌ها به بررسی دقیق استراتژی خود در این شرایط بپردازند تا بتوانند هم روش مقابله با تهدیدات و هم استفاده از فرصت‌ها را به‌خوبی در برنامه خود بیاورند.
همچنین لازم است با توجه به محدودیت‌های مالی پیش رو، تصویر روشنی از اولویت‌های کسب‌وکار خود داشته باشند تا با توجه به این اولویت‌ها منابع مالی خود را اختصاص دهند.
به‌عنوان نمونه، فروشگاه‌های آنلاین با توجه به‌سختی تأمین کالاهای ارزبر می‌توانند سبد خرید مشتریان خود را به سمت کالاهایی ببرند که هم دیرتر از سبد خانوار حذف می‌شود (مثل کالاهای زود مصرف) و هم فرکانس خرید بالایی دارند. به این طریق کاهش درآمد در یک بخش می‌تواند توسط بخش دیگر جبران شود. - ایجاد همکاری‌های استراتژیک با بازیگران دیگر برای کاهش ریسک‌های موجود و افزایش سینرژی: برای کاهش ریسک کسب‌وکار یکی دیگر از کارهای مفید پیدا کردن زمین‌بازی مشترک با بازیگران استراتژیک دیگر است تا بتوان نا اطمینانی‌های موجود را تا حد مطلوبی کاهش داد. ازاین‌رو یکی دیگر از کارهایی که صاحبان کسب‌وکار می‌توانند در نظر بگیرند پیدا کردن راه‌های نوآورانه برای ایجاد ائتلاف و افزایش سینرژی با دیگر بازیگران است.
- گسترش کسب‌وکار در سطح کشورهای منطقه برای ایجاد درآمد ارزی: موقعیت‌های این‌چنین می‌توانند سبب رشد کسب‌وکارهایی شوند که می‌توانند درآمد ارزی برای خود ایجاد کنند. در موقعیت مشابهی که در سال 91 به وجود آمده بود صنایع صادرات محور مانند فولاد رشد خوبی را تجربه کردند. ازاین‌رو مناسب به نظر می‌رسد که کسب‌وکارها به این فکر کنند که چه راه‌هایی برای ایجاد درآمدهای ارزی برای ایشان وجود دارد.
- بازنگری هزینه‌های ارزی و اولویت‌بندی آن‌ها باهدف کاهش هزینه‌های ارزی: ضرورت دیگری که برای استارت‌آپ‌ها وجود دارد بازنگری در ساختار هزینه‌های ارزی و تفکر پیرامون راه‌هایی است که می‌توانند این هزینه‌ها را کاهش دهند.
فایل PDF گزارش وضعیت اقتصادی ایران و تأثیر آن بر استارت‌آپ‌ها را اینجا ببینید.