پرداخت الکترونیکی را تعطیل کنید!

نیما فیض گستر؛ تحلیگر بازار در حوزه پرداخت الکترونیکی / پرداخت الکترونیکی از ابتدا به‌عنوان یک روش پرداخت اقتصادی و صرفه جویانه در دنیا مطرح بوده است.

حذف اسکناس و سکه از معاملات همواره به‌عنوان یک دستاورد ویژه اقتصادی، بهداشتی و محیط زیستی برای پرداخت‌های الکترونیکی برشمرده شده است؛ اما آیا این نوع پرداخت در ایران هم روش صرفه جویانه و اقتصادی است؟ و این روش‌ها به چه میزان اثر مثبت بر اقتصاد و یا حتی محیط‌زیست در ایران داشته است؟

قبل از پاسخ به سؤال فوق لازم است تا موارد عمده استفاده از انواع پرداخت‌های غیر نقدی را بررسی و مشخص کنیم. معمولاً در کشورهای توسعه‌یافته پرداخت‌های خرد روزانه از طریق کیف پول‌های الکترونیکی آفلاین و مبالغ متوسط از طریق پرداخت‌های کارتی آنلاین انجام شده و در پرداخت‌های مبالغ بالا هم از چک‌های بانکی و یا حواله‌های الکترونیکی استفاده می‌شود.

همین‌جا به یک تناقض فاحش در کشور خودمان می‌رسیم. در ایران تقریباً عمده پرداخت‌های غیر نقدی از طریق پرداخت‌های کارتی انجام می‌شود چه پرداخت‌های خرد، متوسط و حتی مبالغ بالا و این نوع استفاده از پرداخت کارتی می‌تواند نه‌تنها اقتصادی نبوده بلکه بسیار پرهزینه و حتی پر ریسک باشد. حال بیایید کمی محاسبه ریاضی انجام بدهیم:

به‌طور میانگین هزینه چاپ هر برگ اسکناس حدود 1800 تا 2000 ریال در نظر گرفته می‌شود (هزینه بنا بر نوع اسکناس متفاوت است) و فرض می‌شود هر قطعه اسکناس حدود 100 بار گردش داشته باشد با این فرض‌ها در هر خریدی که با یک قطعه اسکناس انجام شود (می‌توان خریدهای زیر 100.000 ریال در نظر گرفت) هزینه‌ای کمتر از 20 ریال بابت اسکناس انجام می‌شود؛ و این در حالی است که طبق اعلام شرکت شاپرک، بانک‌ها در سال 95 بابت هر 100.000 ریال تراکنش خرید انجام‌شده بر روی پایانه‌های فروش متصل به حساب‌های خود، به‌طور متوسط 274 ریال کارمزد پرداخته کرده‌اند که در این میان هستند بانک‌هایی که 713 ریال هم پرداخت داشته‌اند.

لازم به یادآوری است که محل پرداخت این کارمزدها به‌طور مستقیم و غیرمستقیم از جیب سپرده‌گذارانی است که به خیال خود با پرداخت الکترونیکی در حال کمک به چرخ‌های اقتصاد کشور هستند. این موضوع را این‌طور نگاه کنید که 100.000 ریال چقدر باید در حساب‌های بانک بماند تا 274 ریال ارزش‌افزوده برای بانک ایجاد کند.

طبیعتاً مکانیزم بیمار اخذ کارمزد از بانک‌ها دلیل اصلی این تعارض فاحش در پرداخت‌های الکترونیکی شده است. در این میان به دلیل استفاده عمومی از رسیدهای کاغذی در پرداخت با کارت‌خوان‌ها، حتی جنبه‌های مثبت محیط زیستی پرداخت الکترونیکی نیز زیر سؤال است.

این محاسبات زمانی غم‌انگیزتر می‌شود که متوجه شویم به‌طور مثال در سال 95 حدود %20 از تراکنش‌های شبکه شاپرک زیر 20.000 ریال ارزش داشته‌اند و بانک‌ها برای پرداخت کارمزدهای این تراکنش‌ها که تقریباً هیچ ارزش‌افزوده‌ای برای آن‌ها ندارند هم کارمزد می‌دهند و دو سوئیچ ملی کشور (شتاب و شاپرک) هم برای انجام این تراکنش‌ها درگیر می‌شوند و هرکدام کارمزد جداگانه‌ای هم می‌گیرند و شاید علت اصلی اینکه در سال‌های اخیر هیچ‌کسی به فکر رفع این فاجعه ملی نیفتاده است همین درآمدهای هنگفتی است که از محل تراکنش‌ها برای شرکت‌های دولتی ایجاد شده است درحالی‌که به‌راحتی می‌توان ضرری که بر شبکه بانکی کشور در حال تحمیل است حتی با چشمان نابینا دید.

این تراژدی زمانی کامل می‌شود که وارد محدود تراکنش‌های شارژ تلفن همراه بشویم! شرکت‌های پرداخت با کمک برنامه‌های تلویزیونی خوش آب و رنگ در حال تبلیغ این موضوع هستند که به‌جای خرید شارژ کاغذی، شارژ الکترونیکی بخرید که به محیط‌زیست احترام بگذاریم.

غافل از آنکه برای مثال خرید یک شارژ 10.000 ریالی به‌صورت الکترونیکی، 1.563 ریال کارمزد را به بانک صادرکننده کارت خریدار تحمیل می‌کند. کارمزدی که بازهم از جیب سپرده‌گذاران و سهام‌داران بانک‌ها پرداخت می‌شود تا بین شاپرک و شتاب و شرکت‌های پرداخت تقسیم شود.

این مدل بیمار و ناقص باعث شده تا شاهد تسخیر صداوسیما توسط شارژ فروش‌ها شویم. جایی که خود اپراتورهای تلفن همراه کنار ایستاده‌اند و شرکت‌های پرداخت با کمک چهره‌های تلویزیونی و برنامه‌های پرطرفدار و با ارائه جایزه‌های آنچنانی سعی در فروش شارژهای خرد دارند و مردم هم غافل از اینکه هزینه این‌همه زرق‌وبرق به‌طور مستقیم از جیب آن‌ها پرداخت می‌شود در حال تراکنش زدن و رؤیاپردازی‌های شیرین هستند.

با توضیحات ارائه‌شده می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت مدل پرداخت الکترونیکی فعلی کشور نه‌تنها سودمند نیست بلکه حتی بازگشت به همان پرداخت‌های سنتی هزینه کمتری برای اقتصاد کشور دارد و چه‌بسا با گوشه‌ای از هزینه‌های گزاف صورت گرفته در این حوزه بتوان به‌جای شعارهای توخالی، گام‌های اساسی در راستای حفظ و نگهداری محیط‌زیست هم برداشت.