پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
محبوب‌ترین روش‌های پرداخت الکترونیکی در ایران / 97 درصد کارت‌خوان، 3 درصد اینترنت و موبایل
در بین تحلیل‌ها و خبرهای روزانه درباره آمارهای بانکداری الکترونیکی و روند رو به رشد آن معمولاً مطالبی منتشر می‌شود که حاکی از افزایش استفاده از بسترهای جدید است؛ اما چقدر این تحلیل‌ها به واقعیت نزدیک هستند باید آمارهای واقعی را دید و مقایسه کرد. از این آمارها و مقایسه آن با سال‌های گذشته می‌توان فهمید که بانکداری الکترونیکی در کشور در چه مسیری حرکت کرده است و میل و رغبت یا عادت مردم به استفاده از چه بستری برای پرداخت و خرید بوده است. مردم کشورمان بیشتر از پایانه‌های فروشگاهی یا همان کارت‌خوان برای خرید الکترونیکی استفاده می‌کنند یا این اواخر از اینترنت. خرید از طریق موبایل چطور؟ آیا این بستر در کشورمان توانسته است سهمی از خریدهای روزانه را به دست آورد یا هنوز هم در حال تاتی تاتی کردن است؟
بانک مرکزی به‌تازگی آمارهایی از تراکنش‌های هفت ماه نخست سال 94 در کشور منتشر کرده است که از طریق این آمارها پاسخ برخی سؤالات داده می‌شود. در این آمارها میزان تراکنش‌های خرید، مانده گیری و پرداخت قبض و خرید شارژ از طریق سه بستر موبایل، خودپرداز و اینترنت در دسترس کارشناسان و مردم قرارگرفته است.
.
سکوی اول خرید از آنِ کارت‌خوان
سهم بسترهای مختلف در انواع تراکنش‌ها ـ 7 ماه نخست 94
سهم بسترهای مختلف در انواع تراکنش‌ها ـ 7 ماه نخست 93
البته دور از ذهن هم نیست که بگوییم بیشترین تعداد تراکنش‌های خرید در کشور از طریق کارت‌خوان‌ها انجام می‌شود. 97 درصد از تعداد تراکنش‌های خرید، سهمی است که کارت‌خوان را به محبوب‌ترین راهِ خرید الکترونیکی مردم تبدیل کرده است. فقط 3 درصد این تراکنش‌ها باقی می‌ماند که آن هم متعلق به اینترنت است. سهم موبایل نیز با تنها کمی بیشتر از 4 میلیون تراکنش از مجموع 3 میلیارد و 400 میلیون تراکنش خرید به صفر میل می‌کند. در مورد اینکه در این آمارها کدام تراکنش‌ها را به‌پای موبایل به حساب می‌آورند، کارشناسان می‌گویند ازنظر شاپرک این تراکنش‌ها با استفاده از ابزار موبایل انجام‌شده و شرکت‌های پرداخت هم آن‌ها را در دسته موبایل گذاشته‌اند. شرکت‌های پرداخت تراکنش‌های USSD و اپلیکیشن‌های موبایلی و تراکنش‌هایی که از بستر تلفن انجام می‌شود را به‌عنوان تراکنش‌های بر بستر موبایل اعلام می‌کنند که در این میان سهم USSD بیشتر از سایر بسترهاست.
مقایسه تعداد تراکنش‌های خرید هفت ماه نخست 94 با سال 93 نشان از افزایش 38 درصدی حجم خرید الکترونیکی مردم در سال جاری نسبت به سال گذشته دارد. همچنین مقایسه میان خرید از طریق بسترهای مختلف در این دو سال نشان می‌دهد که تمایل مردم در این زمینه چندان تغییری نکرده است و همچنان کارت‌خوان‌ها با اختلاف رتبه اول خرید الکترونیکی را به دست آورده‌اند. در مورد خرید اینترنتی هم بااینکه شاهد رشد 27 درصدی خرید اینترنتی در میان مردم هستیم اما سهم این نوع خرید نسبت به سال گذشته در بین انواع مختلف خرید کاهش یک‌درصدی داشته است.
.
موبایل محبوب در پرداخت قبض و خرید شارژ
پرداخت قبض و خرید شارژ یکی دیگر از انواع تراکنش‌هاست که نگاهی به نمودارها نشان از علاقه مردم برای انجام این دسته از تراکنش‌ها از طریق موبایل دارد. 49 درصد از تراکنش‌های پرداخت قبض و خرید شارژ در سال 94 تاکنون از طریق ابزارهای موبایل مردم انجام‌شده است. این سهم سال گذشته 50 درصد بود. امسال و پارسال کارت‌خوان‌ها به ترتیب 31 و 32 درصد این تراکنش‌ها را بر عهده داشتند؛ از این نظر تغییر قابل‌توجهی در علاقه مردم در این دو سال دیده نمی‌شود. اما بستر اینترنت که سال گذشته 18 درصد تراکنش‌های پرداخت قبض و خرید شارژ از آن طریق انجام‌شده بود، امسال شاهد 2 درصد افزایش سهم در این نوع تراکنش‌هاست، شاید در سال‌های بعد شاهد روند افزایشی پرداخت قبض و خرید شارژ اینترنتی باشیم.
به‌طورکلی در طی هفت ماه اول سال 94 نسبت به سال گذشته نزدیک به 51 درصد افزایش پرداخت قبض و خرید شارژ به‌صورت الکترونیکی داشته‌ایم؛ احتمالاً به مرور مردم تقریباً تمام قبض‌هایشان را الکترونیکی پرداخت خواهند کرد و شارژشان را هم از طریق بسترهای الکترونیکی خواهند خرید.
.
کاهش تمایل به مانده‌گیری
یکی دیگر از انواع تراکنش‌هایی که مردم می‌توانند از طریق سه بستر مورداشاره انجام دهند، مانده‌گیری است. آمار تراکنش‌های مانده‌گیری ازآن‌جهت قابل‌توجه است که در آن شاهد حضور پررنگ موبایل برای اطلاع مردم از مانده‌حسابشان هستیم. سهم 42 درصدی در مقابل سهم صفر درصدی خرید نشان از علاقه مردم برای استفاده از ابزار همراهشان برای مانده‌گیری دارد. البته این سهم بزرگ را مدیون گسترش USSD در بین مردم باید دانست که استفاده از آن نیازی به گوشی هوشمند ندارد و تقریباً برای هرکسی بدون داشتن مهارتی خاص و تنها با واردکردن ستاره کد مربع قابل انجام است. البته یک نکته جالب هم در این آمارها وجود دارد و آن هم کاهش یک‌باره تعداد تراکنش‌های مانده‌گیری از طریق موبایل در مهرماه است، درحالی‌که شهریورماه نزدیک به 53 میلیون تراکنش مانده‌گیری از طریق موبایل انجام‌شده بود تعداد این تراکنش‌ها در مهرماه به 24 میلیون تراکنش کاهش یافت. این کاهش شدید به دنبال اعمال محدودیت‌ها از طرف بانک مرکزی در نیمه دوم مهرماه برای استفاده از USSD اتفاق افتاد.
مقایسه روش‌های مانده‌گیری در دو سال 93 و 94 نشان از این دارد که تبلیغات وسیع برای USSD در سال 94 توانسته است مانده گیری از طریق موبایل را 13 درصد افزایش دهد، البته با در نظر گرفتن 15 روز ممنوعیت مانده‌گیری در مهرماه 94. نکته دیگر در مقایسه بین این دو سال نشان از کاهش 9 درصدی کل تراکنش‌های مانده‌گیری در سال جاری نسبت به سال گذشته دارد. البته باید گفت که امسال مانده‌گیری از طریق کارت‌خوان‌ها هم نسبت به سال گذشته کاهش 20 درصدی داشته است.
.
موبایل کم طرفدار در شهرستان‌ها
مقایسه آمار تراکنش‌های تهران و شهرستان‌ها هم واقعیت‌هایی را آشکار می‌کند. اولین موضوعی که در مقایسه این آمارها به چشم می‌خورد مهجور بودن موبایل در شهرستان‌هاست. تا مهرماه امسال بیش از یک میلیارد تراکنش از طریق موبایل در استان تهران انجام‌شده است، درحالی‌که تعداد این تراکنش‌ها درمجموع سایر استان‌ها نزدیک به 2.5 میلیون تراکنش است. پیش‌ازاین گفته می‌شد که استفاده از موبایل و خصوصاً بستر USSD اغلب در شهرستان‌ها و نقاط محروم نسبت به دیگر روش‌های پرداخت محبوب‌تر است که در برخی کشورهای توسعه‌نیافته چنین چیزی واقعیت دارد، اما آمارهای ارائه‌شده توسط بانک مرکزی نشان می‌دهد که در ایران چنین اتفاقی نیفتاده است. چراکه از کل تراکنش‌های انجام‌شده توسط موبایل فقط 0.2 درصد آن در شهرستان‌ها انجام‌شده است.
البته مقایسه آمار امسال با سال گذشته رشد قابل‌توجهی در تراکنش‌های موبایلی میان شهرستانی‌ها نشان می‌دهد. هفت ماه اول سال گذشته فقط 225 هزار تراکنش با موبایل انجام‌شده است بنابراین با در نظر گرفتن آمار 2.5 میلیونی امسال معلوم می‌شود که آمار تراکنش‌های موبایلی در شهرستان‌ها نسبت به یک سال پیش 11 برابر شده است.
.
رشد تراکنش‌های الکترونیکی
در 7 ماه نخست امسال ایرانی‌ها بیش از 5 میلیارد و شش‌صد میلیون تراکنش الکترونیکی انجام داده‌اند این تعداد طی این مدت در سال گذشته نزدیک به 4 میلیارد تراکنش بود. بنابراین به‌طورکلی تعداد تراکنش‌های الکترونیکی مردم ایران در سال 94 نسبت به سال گذشته 41 درصد رشد داشته و این به معنای افزایش علاقه مردم به خرید و پرداخت‌های غیر نقدی است. نکته دیگر محبوبیت بستر موبایل در بین مردم نسبت به اینترنت است که این محبوبیت را مدیون تراکنش‌های خرید شارژ و پرداخت قبض است.
همان‌طور که در نمودار زیر مشاهده می‌شود همچنان بیشترین سهم پرداخت در کشور، از طریق کارت‌خوان‌ها انجام می‌شود به‌طوری‌که 74 درصد تراکنش‌های الکترونیکی خرید، پرداخت قبض و خرید شارژ و مانده‌گیری از طریق کارت‌خوان‌ها انجام‌شده است. تعداد این تراکنش‌ها از طریق کارت‌خوان در هفت ماهه اول امسال بیش از 4 میلیارد و 160 میلیون گزارش‌شده که اگر کارمزد کارت‌خوان‌ها نهایی می‌شد رقمی بالغ‌بر 4 هزار میلیارد کارمزد گرفته‌شده از پذیرنده‌ها باید میان شاپرک و شرکت‌های پرداخت تقسیم می‌شد، این یعنی شاپرک و شرکت‌های پرداخت با عدم تصویب این کارمزد تقریباً هرماه درمجموع 60 میلیارد تومان ضرر می‌دهند.
شعب هنوز پابرجا
باوجوداینکه آمارها نشان از افزایش تمایل مردم به بانکداری و پرداخت الکترونیکی دارد، بازهم در گوشه و کنار شهرهای کشور شاهد گشایش شعب بانک‌ها هستیم، به‌طوری‌که گاهی در یک خیابان دو شعبه از یک بانک در حال فعالیت هستند. آمارهای صندوق بین‌المللی پول نشان می‌دهد که در ایران به ازای هر صد هزار نفر، 27.4 شعبه بانکی وجود دارد. مقایسه میان کشورهای منطقه نشان می‌دهد که این رقم در کشور ما بیشتر از کشورهای منطقه است. در ترکیه به ازای هر صد هزار نفر 19.8 شعبه، در مالزی 11 و در عربستان 8.8 شعبه وجود دارد. البته سرانه شعب برخی کشورهای توسعه‌یافته حتی بیشتر از ایران است به‌عنوان‌مثال در فرانسه به ازای هر صد هزار نفر 38.5 شعبه و در ژاپن 33.9 شعبه وجود دارد. در آمریکا و استرالیا نیز این رقم بیشتر از ایران است.
منبع: گزارش نحوه پراکندگی شعب بانک‌ها و مؤسسات اعتباری غیر بانکی در سطح کشور – بانک مرکزی – آبان 94
شعب بانک‌ها در مناطق مختلف کشور به‌طور یکسان پراکنده نشده‌اند درحالی‌که در استان تهران 4110 شعبه وجود دارد، در کهگیلویه و بویراحمد 174 شعبه بانکی وجود دارد. در این مقایسه باید جمعیت استان‌ها نیز در نظر گرفته شود که در این صورت رتبه اول آمار سرانه شعب به استان سمنان با 49.54 شعبه به ازای هر صد هزار نفر تعلق می‌گیرد. رتبه‌های بعدی هم یزد و ایلام هستند. بنابراین بااینکه استان ایلام بین سه استان با کمترین شعبه قرار می‌گیرد، اما سرانه شعب آن رتبه سوم را کسب کرده است. همچنین استان تهران باوجود بیشترین شعب، در بین استان‌های با بالاترین سرانه قرار نمی‌گیرد. این آمارها نشان می‌دهد که استان‌های آذربایجان غربی، البرز و سیستان و بلوچستان کمترین سرانه شعب را دارند.
ازآنجایی‌که با گسترش خدمات الکترونیکی انتظار می‌رود تعداد شعب بانک‌ها کاهش یابد ممکن است میان نوع پراکندگی شعب بانک‌ها در کشور و میزان تراکنش‌های الکترونیکی رابطه‌ای وجود داشته باشد، به این معنا که در هر استانی که سرانه شعب کمتر است، مردم بیشتر از روش‌های الکترونیکی استفاده کنند. نمودار زیر نمایش سرانه تراکنش‌های الکترونیکی در استان‌های مختلف است، آمار جمعیت مربوط به سرشماری سال 90 است اما ازآنجایی‌که هدف، مقایسه میان استان‌های مختلف است انتظار داریم تغییرات جزئی، این مقایسه را چندان زیرورو نکند.
همان‌طور که مشاهده می‌شود استان تهران با 203.23 تراکنش به ازای هر فرد در بالاترین رتبه قرار دارد و استان هرمزگان و البرز در رتبه‌های بعدی قرارگرفته‌اند. در بین این سه استان تنها استان البرز است که نشان از رابطه میان سرانه کم شعب با سرانه زیاد استفاده از بسترهای الکترونیکی را دارد. همچنین در بین استان‌های با سرانه پایین تراکنش‌های الکترونیکی رابطه معناداری بین این شاخص و سرانه شعب دیده نمی‌شود.
بنابراین به نظر می‌رسد عوامل دیگری نیز در سرانه این تراکنش‌ها تأثیرگذار باشند، عواملی مانند جوان یا پیر بودن جمعیت، سطح سواد و رشد اقتصادی استان‌ها. گرچه با سیاست بانک مرکزی برای کاهش تعداد شعب، احتمال افزایش رابطه میان این دو شاخص وجود دارد.
.
عملکرد شرکت‌های پرداخت، غیر شفاف
سال‌های قبل بانک مرکزی آماری منتشر می‌کرد که تعداد تراکنش‌ها در آن به تفکیک شرکت‌های پرداخت اعلام می‌شد. گفته می‌شود به‌تازگی این آمارها به‌صورت خصوصی فقط در اختیار مدیران ارشد شرکت‌های پرداخت قرار می‌گیرد. دسترسی به این آمارها امکان بررسی عملکرد شرکت‌های مختلف را ایجاد می‌کرد که پیگیری برای دسترسی به این آمارها نتیجه نداد. گفته می‌شود پیش‌ازاین با انتشار این آمارها برخی شرکت‌ها برای اینکه آمار عملکرد خود را بالاتر از واقعیت نشان دهند اقدام به ایجاد تراکنش‌های غیرواقعی می‌کردند بنابراین برای جلوگیری از این تراکنش‌ها، بانک مرکزی دستور داده است که شرکت شاپرک آمارها را به‌صورت خصوصی منتشر کند.
به‌طورکلی اقدام بانک مرکزی برای انتشار چنین آمارهایی توانسته امکان تحلیل وضعیت موجود و پیش‌بینی روندهای آینده را برای کارشناسان فراهم کند.
مینا والی
منبع: هفته نامه عصر ارتباط