پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
خطرهایی که طرح مجلس در خصوص تاسیس بانک توسعه دارد / فین‌تک‌ها آسیب‌پذیری بانک توسعه را کاهش می‌دهند؟
نمایندگان مجلس دهم به دنبال نهایی کردن طرح تاسیس بانک توسعه تا پایان دوره خود هستند. این در حالی است که برخی از کارشناسان، از معایب تاسیس چنین بانکی سخن گفته‌اند. در این گزارش، ضمن معرفی آسیب‌پذیری‌های بانک توسعه، به فناوری‌های نوین مالی اشاره می‌کنیم که می‌توانند به عنوان جایگزینی برای بانک توسعه باشند و یا اینکه با به کارگیری آنها در بانک توسعه، از آسیب‌پذیری‌های آن کاسته شود.
الیاس حضرتی، رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس چندی پیش، به سرانجام رساندن ۴ طرح و لایحه اساسی را اولویت این کمیسیون در سال پایانی مجلس دهم عنوان کرد. طرح جامع بانکداری جمهوری اسلامی ایران یکی از این 4 طرح است. (+)
حضرتی گفته است: «این طرح مشتمل بر طرح بانکداری جمهوری اسلامی، طرح بانک مرکزی جمهوری اسلامی و لایحه اصلاح قانون پولی بانکی مصوب سال 1351 و همچنین طرح تاسیس بانک توسعه جمهوری اسلامی ایران با حدود ۲۰۰ ماده است، کمیسیون اقتصادی تلاش می‌کند به‌زودی این طرح را تعیین تکلیف کند.»
حضرتی اشاره کرده که از تمام صاحبنظران حوزه مالی درباره طرح جامع بانکداری جمهوری اسلامی ایران نظرخواهی شده است. با این حال تا به حال انتقاداتی به بخش‌های مختلف این طرح جامع و از جمله طرح تاسیس بانک توسعه جمهوری اسلامی ایران مطرح شده است.
در حالی که عده‌ای از کارشناسان، تاسیس بانک توسعه را در راستای وظایف حاکمیتی دولت می‌دانند، برخی از اقتصاددانان پیروِ اقتصاد سرمایه‌داری، تاسیس این بانک را به معنای افزایش نقش دولت در اقتصاد و در تضاد با اصول اقتصاد بازار آزاد می‌دانند.
در این گزارش، ضمن معرفی آسیب‌پذیری‌هایی که بانک توسعه دارد، به فناوری‌های نوین مالی اشاره می‌کنیم که می‌توانند به عنوان جایگزینی برای بانک توسعه مطرح شوند و یا اینکه با به کارگیری آنها در بانک توسعه، از آسیب‌پذیری‌های آن کاسته شود.
.
بانک توسعه‌ای چیست؟
بانک‌های توسعه‌ای یکی از زیر مجموعه‌های نهادهای مالی توسعه‌ای (development finance institution) به‌شمار می‌روند. تاسیس بانک‌های توسعه‌ای یکی از روش‌هایی است که دولت‌ها از آن برای تامین مالی پروژه‌هایی که سودآورد نیستند و یا به عبارتی مورد توجه بازار قرار نمی‌گیرند و جذابیتی برای سرمایه‌گذاران ندارند، استفاده می‌کنند. در واقع فلسفه تاسیس اینگونه بانک‌ها هم تامین مالی پروژه‌هایی است که نمی‌توانند هزینه‌های خود را پوشش بدهند.
.
رئیس‌کل بانک مرکزی، رئیس بانک توسعه‌ای خواهد بود
فصل دوازدهم طرح جامع بانکداری جمهوری اسلامی ایران، جزئیات بانک توسعه جمهوری اسلامی ایران را تشریح کرده است. بر اساس ماده 68 این پیش‌نویس، اعضای هیات امنای این بانک، وزیر اقتصاد، رئیس سازمان برنامه و بودجه و رئیس‌کل بانک مرکزی خواهند بود، رئیس جمهور، رئیس هیات امنای بانک است و ریاست بانک توسعه‌ای بر عهده رئیس‌کل بانک مرکزی خواهد بود.
.
خطرهای تاسیس بانک توسعه‌ای
روزنامه دنیای اقتصاد، در گزارشی به انتقادات درباره تاسیس بانک توسعه‌ای پرداخته است. بر اساس این گزارش، بانک توسعه‌ای تحت نظارت بانک مرکزی فعالیت می‌کند و تاسیس چنین بانکی این خطر را دارد که به پایه پولی فشار ایجاد کند و منجر به پول‌پاشی بیشتر در جهت حمایت از طرح‌های توسعه‌ای شود.
یکی از انتقادات مطرح شده این است که اختلالات در چنین نهادی به دلیل حجم قابل‌توجه گردش مالی در این بانک‌ها می‌تواند منجر به ریسک‌های مالی بزرگ و اختلال در بازارهای اعتباری شود. نداشتن تعریف و ساختار مناسب، احتمال اعمال نفوذ سیاسی، عدم توجه به نقاطی که بخش خصوصی در آن حضور ندارد، امکان عدم تاثیرگذاری در مداخلات این نهاد و عدم شفافیت و پاسخگویی از دیگر مشکلات و انتقادات در رابطه با این بانک مطرح شده‌اند.
بانک توسعه‌ای تحت نظارت بانک مرکزی فعالیت می‌کند و تاسیس چنین بانکی این خطر را دارد که به پایه پولی فشار ایجاد کند و منجر به پول‌پاشی بیشتر در جهت حمایت از طرح‌های توسعه‌ای شود. همچنین با توجه به دولتی بودن این بانک، بحث همیشگی احتمال فساد، رانت و اعمال نفوذ احزاب مطرح می‌شود.
همچنین با توجه به دولتی بودن این بانک، بحث همیشگی احتمال فساد، رانت و اعمال نفوذ احزاب مطرح می‌شود. پیروان اقتصاد آزاد و رقابتی تاسیس چنین بانکی را سرچشمه مداخله بیشتر دولت در اقتصاد و دور شدن از مکانیزم بازار می‌دانند.
ببینید: برای دستیابی به یک بانک مرکزی نوین و کارآمد، اولین گام پیروی از یک مکتب اقتصادی آزموده شده است
.
سهم بانک‌های توسعه‌ای در جهان کاهش پیدا کرده است
دنیای اقتصاد در ادامه گزارش خود، به تاریخچه بانک‌های توسعه‌ای در چند کشور جهان از جمله ایالات متحده پرداخته و به این نتیجه رسیده است که طبق تجربه جهانی این بانک‌ها در وهله نخست با اهداف بلندپروازانه تاسیس شده‌اند؛ اما در گام بعدی، سرنوشت آنها تغییر کاربری یا انحلال بوده و اقبال نسبت به این بانک‌ها در کشورهای پیشرفته کاهش یافته است.
بر اساس این گزارش، سهم بانک‌های توسعه‌ای از کل بانک‌های جهان بر حسب سال تاسیس در حالی که از سال ۱۹۴۶ تا ۱۹۸۹ یعنی تقریبا نیمه دوم قرن بیستم ۴۹ درصد بود، اما طی سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۱ با کاهش قابل ملاحظه‌ای به میزان ۳۹ درصد رسید و در حال حاضر در برخی کشورهای اروپایی نسبت دارایی کل نهادهای توسعه‌ای به کل سیستم بانکداری در حدود ۵ درصد است.
در توجیه این روند کاهشی، به تحولات فکری جهان در سال‌های اخیر و توجه کشورها به بنیان‌های فکری اقتصاد آزاد و رقابتی اشاره شده است.
.
فلسفه وجودی نهادهای متمرکز زیر سوال رفته است
یکی دیگر از تحولات مهم سال‌های اخیر این بوده که فلسفه وجودی نهادهای واسط مرکزی به مرور کم‌رنگ شده است.
از دهه ۱۹۷۰ میلادی بود که هایک بحث ملیت‌زدایی از پول را مطرح کرد و متمرکز بودن پول و نقش بانک‌های مرکزی به صورت جدی مورد انتقاد قرار گرفت. در دهه 2000 میلادی با ظهور فناوری دفترکل توزیع‌شده و در ادامه بحران اقتصادی جهان در سال 2008، معایب نهادهای مرکزی بیش از پیش نمایان شدند تا جایی که بعد از این بحران‌اقتصادی، بانک‌ها به‌عنوان نقطه شکست اقتصادها معرفی شدند و این سوال به صورت جدی مطرح شد که چرا مردم باید برای امور مالی به نهادهای واسط اعتماد داشته باشند. شبکه بلاکچین بیت‌کوین هم بر همین اساس مورد استقبال قرار گرفت.
همانطور که در قسمت‌های پیشین اشاره شد، متمرکز بودن و دولتی بودن، در کنار یکدیگر احتمال آسیب‌پذیری و فساد یک سیستم را افزایش می‌دهند. در سال‌های اخیر، در کشورمان پرونده‌های فساد متعددی وجود داشته و معمولا هزینه نهایی پرونده‌های فساد را مردم می‌پردازند. این در حالی است که در سیستم‌های توزیع‌شده، اعتماد و نظارت میان اعضای سیستم توزیع می‌شوند و اینگونه، آسیب‌پذیری سیستم کاهش پیدا می‌کند.
ببینید: ریال خطرناک‌تر است یا رمزارز؟ / مقایسه‌ای میان بانک مرکزی و شبکه اعتماد توزیع‌شده
.
فین‌تک‌ها باعث سهولت تامین مالی می‌شوند
گفتیم که دلیل اصلی تاسیس بانک‌های توسعه‌ای، تامین مالی پروژه‌هایی است که سودآورد نیستند و جذابیتی برای سرمایه‌گذاران ندارند.
فین‌تک‌ها در سال‌های اخیر، راهکارهایی را برای تامین مالی پروژه‌های گوناگون ارائه داده‌اند. برای مثال کسب‌وکارهای حوزه لندتک و کراودفاندینگ (تامین مالی جمعی) ابزارهایی را برای تامین مالی بنگاه‌های کوچک و متوسط ارائه می‌دهند. توکنیزاسیون هم ابزار دیگری برای تامین مالی است.
این ابزارها با هدف تامین مالی در پروژه‌هایی شکل گرفته‌اند که برای سرمایه‌گذار خُرد جذابیت دارد. اما استفاده از ایده‌ها و سازوکارهای آنان در تامین مالی پروژه‌های غیرجذاب هم می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد. استفاده از ابزارهای فین‌تکی می‌تواند در بعضی از محل مصرف‌های نیازمند تامین مالی، همان نقش بانک توسعه را ایفا کنند.
روش‌های نوین تامین مالی، با افزایش سهولت و جذابیت سرمایه‌گذاری، امکان تامین مالی پروژه‌های بیشتری را فراهم می‌کنند. چندی پیش محمدجواد آذری جهرمی، وزیر ارتباطات هم در گفت‌وگویی تامین مالی جمعی را یکی از منابع مهم تامین مالی پروژه‌های حوزه فناوری اطلاعات دانسته بود. او از کاربرد فناوری اطلاعات در تسهیل تامین مالی و لزوم اضافه شدن فین‌تک‌ها به چرخه اقتصادی کشور سخن گفته بود.(+)
.
پلتفرم‌های زنجیره تامین، آسیب‌پذیری سیستم‌های متمرکز را ندارند
سازوکاری که در پلتفرم‌های تامین مالی زنجیره تامین از آن استفاده شده، یکی دیگر از روش‌هایی است که در کشورهای توسعه‌یافته جایگزین روش‌های سنتی تامین مالی شده است.
محصولات واحدهای صنعتی مختلف، در زنجیره‌های مختلفی قرار می‌گیرند. برای مثال محصول نهایی یک مجتمع پتروشیمی در ادامه زنجیره‌اش به صنعت پلاستیک و بسته‌بندی می‌رسد و محصول این واحدها هم به عنوان ماده اولیه به شرکت‌های تولیدی مختلف می‌رسد. در تامین مالی زنجیره، به جای آنکه برای تمام واحدها تامین مالی صورت بگیرد، تامین مالی برای بعضی واحدها انجام می‌شود و این تامین مالی در کل زنجیره منتقل می‌شود و سایر واحدهای آن زنجیره هم در بحث تامین مواد اولیه و فروش محصولاتشان از این تامین مالی بهره‌مند می‌شوند.
ایده پلتفرم‌های تامین مالی زنجیره تامین (SCF ها)، پس از بحران اقتصادی ۲۰۰۸ و در پاسخ به چالش‌های اقتصادی-تولیدی آن زمان مطرح شد. فردوس باقری، مدیرعامل سککوک، در این خصوص می‌گوید: «بحران تامین مالی در دنیا همزمان بود با بحران زنجیره تامین کالا. هماهنگ کردن زنجیره فیزیکی کالا و زنجیره پرداخت مالی و تامین، همزمان اهمیت پیدا کردند. در این شرایط ریسک فعالیت تامین‌کنندگان مالی افزایش پیدا کرد؛ چرا که آنها بنگاه‌های اقتصادی گوناگونی را تامین مالی می‌کردند و موفقیت یا عدم موفقیت این بنگاه‌های اقتصادی قطعی نبود. حتی تامین کننده مالی نمی‌توانست اطمینان پیدا کند که منابع تخصیص‌داده‌شده در همان محل موردنظر مصرف شوند یا نه.»
ببینید: پلتفرم‌های تامین مالی زنجیره تامین، راه‌حلی در برابر مشکلات بنگاه‌های مالی و کسب‌وکارها
.
مزایای تامین مالی در بستر زنجیره
پلتفرم‌های SCF، به اقتصادی‌تر شدن فعالیت‌ها منجر می‌شود. SCF در سمت تامین‌کننده مالی (که می‌تواند بانک توسعه باشد)، به او کمک می‌کند تا تامین مالی بهتر و کم‌هزینه‌تری داشته باشد و بازگشت این تامین مالی تضمین شود و در سمت بنگاه‌های اقتصادی، به آنها کمک می‌کند تا تامین مالیشان تسهیل و تسریع شود.
در تامین مالی به روش سنتی، تامین کننده مالی نمی‌توانست اطمینان پیدا کند که منابع تخصیص‌داده‌شده در همان محل موردنظر مصرف شوند یا نه. این نقص در تامین مالی زنجیره تامین برطرف می‌شود.
تامین مالی در بستر یک زنجیره، آسیب‌پذیری‌های سیستم‌های تامین مالی سنتی را کاهش می‌دهد و از تزریق پول بدون نظارت در پروژه‌ها جلوگیری می‌کند. در کشور ایران هم پلتفرم سککوک با همکاری بانک ملی و بر اساس ایده پلتفرم‌های SCF فعالیت می‌کند.
پلتفرم سککوک مورد توجه نمایندگان مجلس هم قرار گرفته است. محمد خدابخشی، سخنگوی کمیسیون برنامه، بودجه و محاسبات مجلس، انجام امور در حوزه‌های مختلف بانکی در بستر اینترنت و الکترونیکی‌شدن کارها را یکی از مهم‌ترین مزایای فناوری‌های نوین در جهت کاهش مفاسد اقتصادی دانسته است. او با اشاره به اینکه راه‌اندازی سککوک، در مسیر شفافیت اقتصادی، کمک به تولید و تامین منابع مالی بخش‌هیا مختلف اقتصادی است، گفته است: «قابلیت رصد فراگیر سامانه‌های جدید اقتصادی اعتمادها را نیز ترمیم می‌کند.»
ببینید: شفافیت اقتصادی نتیجه تسریع بانک مرکزی در بهره‌برداری از پلتفرم‌های جدید تامین مالی
هادی قوامی، عضو این کمیسیون مجلس هم با تاکید بر اینکه اعتماد به سامانه‌ها و پلتفرم‌های جدید تأمین مالی مانند سککوک می‌تواند به کاهش هزینه‌ها بینجامد، گفته است: «باید بستری فراهم شود تا حلقه مفقوده تأمین منابع مالی تولید به واسطه این سامانه‌های جدید شکل بگیرد.» به گفته او، از مهم‌ترین مزایای تکنولوژی‌های جدید در قالب سامانه‌های تحت وب همچون سامانه سککوک، تولید داده‌های قابل اعتماد و تسهیل‌گری ارتباط بازرگانان است. (+)
.
مدل‌های قدیمی هنوز هم موثر هستند؟
سرمایه‌گذاری در صنعتِ فین‌تک از سال ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۴ میلادی، رشد فزاینده‌ای داشته که این رشد همچنان هم ادامه دارد. فین‌تک ابزارهای جدیدی را فراهم کرده که نسبت به بعضی از روش‌های متمرکز قبلی، کارآمدتر و کم‌هزینه‌تر هستند.
در حالی که تاسیس بانک توسعه در راستای انجام وظایف حاکمیتی دولت مطرح می‌شود، باید بررسی کرد که آیا ابزارهای مالی و بانکی جدید مانند فین‌تک‌ها می‌توانند جایگزین بانک توسعه شوند؟ و در صورت لزوم تاسیس بانک توسعه، این ابزارهای نوین قابلیت کاهش آسیب‌پذیری‌ها در این بانک را دارند؟
