بانکداری الکترونیکی

بانکداری الکترونیکی از مباحث نسبتاً جدیدی است که در مدت زمان کمی توانسته جایگاه مهمی برای خود پیدا کند؛ به گونه‌ای که تصور سیستم بانکداری امروزی، بدون بانکداری الکترونیکی، بسیار مشکل و تقریباً غیر ممکن است. بنا به نظر بسیاری از منابع معتبر، پدیده تجارت الکترونیکی، امری جدانشدنی از بحث بانکداری الکترونیکی است. برخی از این منابع، از جمله صندوق بین المللی پول (International Monetary Fund)، بانکداری الکترونیکی را به عنوان یکی از زیرشاخه‌های تجارت الکترونیکی طبقه‌بندی و معرفی می‌کند.

 

شکل ۱: بانکداری الکترونیکی از نگاه صندوق بین‌المللی پول

همانگونه که در شکل ۱ ملاحظه می‌کنید، بانکداری الکترونیکی و پول الکترونیکی هر یک دارای تعاریف خاص خود هستند، که در جای خود در مورد این دو بحث خواهیم کرد.

به صورت کلی می‌توان گفت که بانکداری الکترونیکی (E-Banking یا Electronic Banking که در منابع مختلف از آن با عناوین Online Banking و Internet Banking نیز یاد می‌شود) عبارت است از فراهم آوردن امکانات کامپیوتری برای کارکنان بانک‌ها در جهت افزایش سرعت و بهبود عملکرد آنان در ارائه خدمات بانکی، هم در محل شعبه و هم در فرآیندهای بین شعبه‌ای و بین بانکی، و همچنین ارائه امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری به مشتریان تا بدون نیاز به حضور فیزیکی آنان در محل شعبه بانک‌، در تمامی ساعت شبانه روز و در تمامی ایام هفته بتوانند با استفاده از کانال‌های ارتباطی امن، عملیات بانکی خود را انجام دهند.

به بیان دیگر، بانکداری الکترونیکی استفاده از فناوری‌های پیشرفته نرم‌افزاری و سخت‌افزاری مبتنی بر شبکه‌های کامپیوتری و مخابراتی است که برای تبادل منابع و اطلاعات مالی به صورت الکترونیکی به کار گرفته می‌شود.

در یک تعریف ساده‌تر، بانکداری الکترونیکی عبارت از ارائه خدمات بانکی به صورت الکترونیکی و از طریق کانال‌های امن است، بدون آنکه نیازی به حضور فیزیکی مشتری در شعبه بانک باشد.

در کشورهای پیشرفته صنعتی، عمده امور تجاری از جمله مذاکرات بین خریدار و فروشنده، سفارش خرید، تهیه بیمه‌نامه، نقل و انتقال وجوه مالی و همچنین امور گمرکی به صورت الکترونیکی قابل انجام است و در این راستا، بانکداری الکترونیکی نقشی بسیار کلیدی دارد.

در شکل ۲ می‌توانید مقایسه‌ای بین تجارت الکترونیکی و تجارت سنتی و همچنین ارتباطات بین این دو و همپوشانی آن‌ها را به صورت شماتیک ملاحظه کنید.

شکل ۲: تجارت الکترونیکی و تجارت سنتی

همان‌گونه که مشاهده می‌کنید، پرداخت الکترونیکی (E-Payment) یکی از اجزای مهم تجارت الکترونیکی است.

پرداخت الکترونیکی

پرداخت الکترونیکی به عنوان یکی از قابلیت‌های برجسته بانکداری الکترونیکی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. روش‌های مختلفی برای پرداخت الکترونیکی وجود دارد که به برخی از موارد مهم و مطرح اشاره می‌کنیم:

۱ـ کارت‌های اعتباری (Credit Card)

کارت‌های اعتباری با توجه به اینکه سال‌های زیادی است که مورد استفاده قرار گرفته‌اند، یکی از شناخته‌شده‌ترین روش‌های پرداخت هستند. امکان استفاده از کارت‌های اعتباری در پایانه‌های فروش (Point Of Sale – POS)، دستگاه‌های (ATM (Automatic Teller Machine و از طریق اینترنت وجود دارد.

فرآیند استفاده از کارت‌های اعتباری برای پرداخت از طریق وب‌سایت‌های گوناگون خرید اینترنتی را می‌توانید در شکل ۳ ملاحظه کنید.

شکل ۳: فرآیند پرداخت توسط کارت‌ اعتباری

باید دقت کرد که از ارائه اطلاعات مربوط به کارت‌های اعتباری به وب‌سایت‌های نا‌شناس که اطمینان کافی از صحت عملکرد آن‌ها وجود ندارد، خودداری شود. همچنین باید در نگهداری کارت‌های اعتباری دقت کافی مبذول داشت.

کارت‌های اعتباری معمولا پلاستیکی و غالباً مطابق با استاندارد ISO ۷۸۱۰ تولید و عرضه می‌شوند. بر این اساس، ابعاد کارت‌های اعتباری ۵۳. ۹۸ × ۸۵. ۶۰ میلی‌م‌تر است. به دلیل داشتن استاندارد واحد، امکان استفاده از آن‌ها در دستگاه‌های کارت‌خوان گوناگون و همچنین دستگاه‌های ATM مختلف وجود دارد.

بسیاری از بانک‌ها در سراسر جهان، اقدام به پذیرش کارت‌های بانک‌های دیگر می‌کنند. در برخی از کشور‌ها و بانک‌ها، استفاده از کارت صادر شده توسط یک بانک در بانک دیگر، مشمول کسر کارمزد است. در برخی از کشور‌ها و بانک‌ها نیز برای تشویق مشتریان بانک به استفاده از کارت‌های اعتباری، تخفیف‌ها یا جوائز مختلف اهدا و یا خدمات خاص ارائه می‌شود.

تفاوت Credit Card و Debit Card در آن است که به Credit Card، یک خط اعتباری اعطاء شده است و مشتری امکان هزینه کردن تا سقفی مشخص و سپس پرداخت تا یک سقف زمانی معین و یا به اقساط را دارد. معمولا در صورت پرداخت به اقساط، درصدی به عنوان سود و کارمزد توسط بانک دریافت می‌شود. در Debit Card، امکان هزینه کردن تا سقف موجودی حساب وجود دارد (معمولا مبلغی نیز باید به عنوان مانده در حساب باقی بماند و حساب به صفر نرسد).

به عبارت ساده‌تر، در Credit Card، سقف پرداخت، میزان تعیین شده اعتبار است و در Debit Card، سقف پرداخت موجودی حساب است.

معمولا امکان استفاده از Credit Card به دو صورت Credit یا Debit وجود دارد. به عبارت دیگر، در هر خرید می‌توان به دلخواه انتخاب کرد که پرداخت به صورت Credit یا Debit انجام شود. پس می‌توان از خط اعتباری (Line of Credit) اهدا شده استفاده کرد و یا بدون استفاده از خط اعتباری، پرداخت را با برداشت از موجودی حساب انجام داد. طبیعی است که در صورت در اختیار داشتن Debit Card، امکان پرداخت تنها به صورت Debit وجود دارد، زیرا که به این کارت‌ها خط اعتباری اعطاء نمی‌شود.

۲ـ چک الکترونیکی

یکی دیگر از روش‌های پرداخت الکترونیکی است. در این روش، فرآیند پرداخت با صدور چک الکترونیکی توسط صاحب حساب آغاز می‌شود و معمولا قبل از ارسال چک الکترونیکی برای دریافت کننده، موجودی حساب توسط بانک کنترل می‌شود. صاحب حساب با دریافت تاییدیه بانک مبنی بر امکان پرداخت وجه چک، آن را برای دریافت‌کننده ارسال می‌کند و دریافت‌کننده نیز آن را برای بانک خود می‌فرستد تا عملیات کلر انجام شود. در شکل ۴ می‌توانید فرآیند صدور و وصول چک الکترونیکی را مشاهده کنید.

 

 

شکل ۴: نمونه یک فرآیند صدور و وصول چک الکترونیکی

نکته قابل توجه آن است که کلیه مراحل این فرآیند به صورت آن‌لاین قابل انجام است. به عنوان مثال، زمان بین صدور چک تا دریافت تاییدیه آن (با توجه به سرعت اتصال، میزان بار کاری Server‌ها و توان آن‌ها) می‌تواند در کسری از ثانیه صورت گیرد. قابلیت انجام کلیه عملیات به صورت الکترونیک وجود دارد و حتی عملیات کلر نیز می‌تواند به صورت الکترونیک صورت پذیرد (E-Clearing).

۳ـ EBPP (پرداخت الکترونیکی قبض‌ها)

فرآیندی برای مشاهده و پرداخت قبوض‌ و صورت‌حساب‌های مختلف به صورت آن‌لاین است. با توجه به تعداد زیاد قبض‌ها و صورت‌حساب‌هایی که باید در طی سال پرداخت شود (همانند قبض‌های مربوط به آب، برق، سوخت، تلفن، تلفن همراه، تلویزیون کابلی، اینترنت و یا اقساط مختلف مانند اقساط وام خرید منزل یا خودرو) این روش می‌تواند مناسب باشد. البته هنوز نمی‌توان در مورد مناسب بودن این روش به صورت قطعی اظهار نظر کرد، چون این روش پرداخت به علت جدید بودن، هنوز به صورت فراگیر و در سطح وسیع به کار گرفته نشده است.

در این روش، قبض به صورت الکترونیکی صادر و از طریق اینترنت برای مشترک مربوطه ارسال می‌شود، مشترک نیز می‌تواند پرداخت قبض را به صورت آن‌لاین و از طریق اینترنت انجام دهد. این روش توسط بعضی موسسات مالی در دنیا، به‌ویژه توسط تعدادی از بانک‌های کانادایی به اجرا درآمده و مورد استقبال کاربران قرار گرفته و مشترکین آن رو به افزایش است.

با توجه به عدم صدور قبض سنتی (کاغذی) و عدم وجود هزینه‌های مرتبط با تهیه کاغذ و همچنین چاپ و توزیع قبوض، این روش صرفه‌جویی بسیاری برای شرکت‌ها نیز به همراه دارد. کلمه EBPP اختصار عبارت

Electronic Bill Presentment and Payment است.

 

۴ـ EDI

فرآیندی برای انتقال وجوه بین شرکت‌ها است. این فناوری امکان تبادل اسناد تجاری را به صورت الکترونیکی فراهم می‌سازد. EDI اختصاری برای Electronic Data Interchange است.

۵ـ EFT

همانند EDI، برای انتقال وجوه به کار می‌رود. EFT یا Electronic Funds Transfer در موارد زیر کاربرد دارد:

• انتقال وجه توسط کارت‌های اعتباری (به شرحی که بیان شد)

• انتقال وجه از حساب شرکت به حساب‌ کارکنان برای پرداخت حقوق

• انتقال وجه از حساب شرکت به حساب سهامداران برای پرداخت سود سهام

• انتقال وجه در EBPP (به شرحی که بیان شد)

• انتقال وجه بین حساب‌های یک شرکت

• انتقال وجه بین حساب‌های شرکت‌های مختلف

• انتقال وجه در EBT. این سیستم، روشی برای اختصاص کمک‌های نقدی یا غیرنقدی (همانند بن غذا یا Food Stamp) به افراد مدنظر و توسط فرمانداری‌های ایالات متحده است. EBT اختصار Electronic Benefit Transfer است.

در شکل ۵ می‌توانید نمونه‌ای از مدیریت پرداخت‌های شرکتی را مشاهده کنید.

شکل ۵: نمونه‌ای از مدیریت پرداخت‌ها در شرکت‌ها

۶ـ SWIFT

سازمانی بین‌المللی برای اطلاع رسانی و تبادل داده‌های مالی است. به کمک این سازمان، انتقال پیام‌های مختلف در بین بانک‌ها و موسسات مالی با ضریب امنیتی بالا صورت می‌پذیرد. SWIFT مخفف Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication است.

در ژانویه سال ۲۰۰۸، ۸۳۳۲ بانک و موسسه مالی، در ۲۰۸ کشور و منطقه خودمختار در سطح جهان توسط SWIFT به یکدیگر متصل بوده‌اند.

تعداد پیام‌های مبادله شده از طریق این سیستم از ژانویه ۲۰۰۷ تا ژانویه ۲۰۰۸، حدود سه میلیارد و پانصد میلیون پیام بوده است که بیش از ۲۲% رشد را نسبت به مدت مشابه قبل از آن نشان می‌دهد.

SWIFT در سال ۱۹۷۳ در شهر بروکسل، پایتخت بلژیک، با حمایت ۲۳۹ بانک از ۱۵ کشور جهان پایه‌گذاری شد. بلافاصله پس از تاسیس، فعالیت‌های مرتبط با تعریف استانداردهای لازم برای انجام تراکنش‌های مالی (Financial Transaction) و همچنین ایجاد یک سامانه پردازش مشترک شروع شد. در سال ۱۹۷۵ روال‌های عملیاتی (Operating Procedure) تشکیل شد و اصول مربوط به تعهدات و مسئولیت‌ها (rule for liability) ایجاد و سرانجام در سال ۱۹۷۷ اولین پیام از طریق این سیستم ارسال شد.

نرم‌افزار و سرویس‌های لازم برای این سیستم، توسط سازمان SWIFT در اختیار بانک‌ها و موسسات مالی قرار می‌گیرد. این نرم‌افزار و سرویس‌ها، عمدتا در شبکه SWIFT یا SWIFTNet کارایی دارند و منطبق با کدهای تعریف شده توسط استاندارد ISO ۹۳۶۲ می‌باشند. به این کد‌ها، کدهای (SWIFT Codes) نیز می‌گویند.

در پایان این مقاله، بیان این نکته نیز لازم به نظر می‌رسد که یکی از مزایای مهم بانکداری الکترونیکی، داشتن تنوع در روش‌های ارسال دستور پرداخت است. از جمله این روش‌ها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• Web Site و فرم‌های آن‌لاین

• E-Mail

• SMS

• تلفن (در بسیاری از موارد شرکت یا سازمان مربوطه دارای سیستم پاسخگویی خودکار است که با قرار دادن تلفن در حالت Tone می‌توان دستورات مدنظر را اعمال کرد)

• دستگاه‌های ATM

شکل ۶: برخی روش‌های ارسال دستور پرداخت در بانکداری الکترونیکی

منبع: راه مردم