پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
در سند سیاست بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در خصوص فناوری مالی، تدوین ضوابط مربوط به رمزینه پول‌ها و فناوری‌های زنجیره بلوک تا پایان نیمه اول سال ۹۷ هدف‌گذاری شده است.
به گزارش خبرگزاری فارس، سندی از سوی بانک مرکزی منتشر شد که در آن بانک مرکزی به‌تفصیل در خصوص فناوری‌های نوین مالی، اقدامات انجام شده و اقداماتی که باید انجام شود، پرداخته بود.
در این سند، به مبحث پول رمزگذاری شده، با اصطلاح ارزهای رمزینه یا پرداخت‌های مبتنی بر رمزینه پول‌ها، از آن یاد شده است که متن کامل آن را در ادامه می‌خوانید.
مقدمه
فناوری مالی به مجموعه‌ای از نوآوری‌هایی اطلاق می‌شود که به مدد بهره‌گیری از امکانات فناوری اطلاعات و ارتباطات و پدیده‌های نوظهوری چون شبکه‌های اجتماعی و نفوذ شگرف ابزارهایی مانند گوشی‌های هوشمند، در کنار مؤسسات مالی و اعتباری رسمی، تمام یا بخشی از خدمات آنها را به‌صورتی جذاب‌تر، سفارشی‌سازی شده و مشتری محورتر بسته‌بندی و عرضه می‌کنند.
فناوران مالی با تمرکز بر بخش مشخصی از بازار یا مشتریان، خدمات مالی پایه، استاندارد و یا عمومی بانک‌ها را به‌گونه‌ای شکل‌دهی می‌کنند که انطباق بیشتری با نیازمندی‌های مشتریان داشته باشد.
فناوری مالی پدیدهای نو است که تنظیم‌گران بازارهای مالی در حال تحلیل اثرات آن بر آینده صنعت مالی هستند؛ اما آنچه به‌تدریج در مورد آن اتفاق نظر حاصل شده است، اثر برهم زننده بالقوه شدید آن بر اصول، روش‌ها و مسیرهای ارائه خدمات بانکی به‌صورت سنتی است. ازاین‌رو اطلاع دقیق از اثرات این تغییر الگو توسط سیاست‌گذاران و اتخاذ سیاست‌هایی برای بهره‌مندی از منافع آن در کنار پرهیز از آسیب‌های بالقوه در زمان کوتاه اهمیت به سزایی دارد.
این سند با طرح موضوع و بررسی جوانب مختلف امر ازجمله تجربه جهانی و مسائل بومی، چارچوبی را برای سیاست کلی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران ترسیم می‌کند.
.
طرح موضوع
چند روند عمومی در فناوری رشد سریع فناوری‌های مالی را تسهیل کرده است:
- پردازش ابری به معنی ایجاد امکانات پردازش و ذخیره‌سازی انبوه توسط شرکت‌های فناوری بزرگ
- هوش مصنوعی و هوش زیستی به معنی تحلیل، تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری همانند انسان اما توسط ماشین
- پردازش شخصی از طریق ابزارهای هوشمند نظیر گوشی‌ها و ابزارهای هوشمند
- توسعه فناوری پردازش توزیع یافته نظیر زنجیره بلوک، ظهور دفاتر توزیع یافته 10 و ارزهای رمزینه
- تولید حجم انبوهی از داده‌های بدون ساختار اما با محتوا در شبکه‌های اجتماعی و ظهور پدیده کلان‌داده‌ها
به نظر می‌رسد برآیند این فناوری‌ها و توسعه کاربردهای آن توسط شرکت‌های فناوری و کسب‌وکارهای نوپا، درنهایت سیما و محتوای نظام پولی و مالی را ظرف سال‌های آینده دچار دگردیسی اساسی کند، بر این اساس و با توجه به رشد سریع مشاهده شده در سال‌های اخیر، اتخاذ سیاست‌های عمومی توسط تنظیم‌گران برای دو هدف اساسی در زمانی کوتاه اهمیت دارد:
- پرهیز از هرج‌ومرج و آشفتگی در بازارهای پولی و مالی
- بهره‌گیری بهینه از نوآوری‌ها برای ارائه خدمات بهینه به مردم.
با توجه به رشد و تغییر سریع فناوری، مسئله بزرگ پیش روی تنظیم‌گران، همگامی مناسب مقررات با تحولات فناورانه است. ازاین‌رو در مقرراتی که در سطح بین‌المللی تنظیم آنها مد نظر است، انتزاع محیط مقرراتی از فناوری خاص به‌عنوان یک اصل پذیرفته شده است.
تنظیم‌گران بازارهای مالی در سراسر جهان در حال تنظیم و اعلام سیاست‌های خود در این خصوص هستند. فناوری مالی دامنه وسیعی از محیط و خدمات بازارهای مالی را در بر می‌گیرد. برخی از این فناوری‌ها را می‌توان به شکل زیر دسته‌بندی کرد:
- خدمات پرداخت مشتمل بر
- تسهیل پرداخت‌های عادی الکترونیکی از طریق افزایش سطح پوشش پذیرندگی،
- پرداخت‌های ریز مقدار مبتنی بر پردازش برون‌خطی (خارج از دفاتر بانک‌ها)،
- پرداخت‌های مبتنی بر رمزینه پول‌ها.
2. خدمات اطلاعات حساب
3. خدمات تسهیلات انبوه
4. خدمات تسهیلات نفربه‌نفر
5. خدمات تأمین مالی انبوه
6. خدمات تطبیق با مقررات و ضوابط
چالش‌ها و مسائل بومی
واضح است که کل سپهر فناوری مالی در فهرست فوق نمی‌گنجد، لیکن در هر یک از شاخه‌های این فهرست، زیرفناوری‌های گوناگونی قابل تشخیص است که همین امر سیاست‌گذاری و وضع مقررات برای آنها را به یک چالش اساسی بدل می‌کند.
همچنین باید به مسائل بومی کشور، نظیر پدیده مؤسسات غیرمجاز و تورم مزمن توجه داشت تا در تعیین ضوابط، محملی برای توسعه بازار پولی غیرمجاز در قالب فناوران مالی ایجاد نشود.
آوازه موفقیت این نوع از خدمات در سطح بین‌المللی، موجب گردید تا برخی از فعالان حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات بدون توجه به زیرساخت‌های اقتصادی، حقوقی و اجتماعی، با اقتباس از نمونه‌های مورد استفاده در سایر کشورها، اقدام به راه‌اندازی خدمات مشابه در کشور کنند.
از آنجا که این خدمات بدون توجه به اثرات کلان اقتصادی و مختصات قانونی بومی ارائه می‌شوند، عدم وجود چارچوب‌ها، ضوابط و مقررات شفاف باعث خواهد شد که سرنوشتی نظیر مؤسسات مالی و اعتباری و صندوق‌های قرض‌الحسنه غیرمجاز گریبان گیر این فعالان و مشتریان آنها شود.
لذا بانک مرکزی باید با هدف حمایت همراه با حفاظت و ممانعت از بروز عوارض سوء، نسبت به توسعه زیرساخت‌های لازم، تدوین چارچوب‌ها و دستورالعمل‌های جدید در عین حذف مقررات زائد، اقدام مقتضی به عمل آورد.
اقدامات انجام شده
با توجه به روندهای موجود و چالش‌ها، در اولین قدم با صدور مجوز واگذاری خدمات انتقال وجه کارتی به بانک‌ها، زمینه فعالیت برخی از فناوران مالی فراهم‌شده است.
در مرحله بعد چارچوب فعالیت گروه دیگری از فناوران مالی که تقریباً تمام انواع کسب‌وکارهای واسط پرداخت را شامل می‌شود، آغاز گردیده و چارچوب فعالیت این نوع از کسب‌وکار، ساماندهی شده است. به‌علاوه چارچوب پرداخت‌های مبتنی بر ابزارهای هوشمند همراه و به‌کارگیری کیف پول الکترونیک نیز در مراحل پایانی خود قرار دارد.
به موازات آنچه در بانک مرکزی انجام می‌شود، بسیاری از بانک‌های کشور نیز مراکز پشتیبانی و تأمین امکانات موردنیاز کسب‌وکارهای نوپا و نوظهور را فراهم ساخته و در فرایندی اجرایی، طرح‌ها و ایده‌های جدید را در فضای کنترل شده و امن اجرا و مورد آزمون قرار داده‌اند.
طبیعی است که تنها کسب‌وکارهایی از این آزمون موفق بیرون می‌آیند که بتوانند برای بانک‌ها خدمات جدید ایجاد کرده یا بر خدمات قبلی ارزشی بیافزایند.
پیشنهاد سیاستی
بر اساس بررسی‌های کارشناسی به عمل آمده در حوزه فناوری‌های نوین بانک، سیاست کلی بانک مرکزی در تبیین جایگاه فناوری مالی و شیوه مقررات‌گذاری برای آن بر مبنای تجربیات بین‌المللی ترسیم شده است.
در این سیاست، به‌جای تعریف نهادی و ارائه مجوز برای آن – که رویکرد سنتی برای نهادهای بازار پول بوده است_ تعریف نقش‌ها و چارچوب‌های کاری برای آنها مد نظر قرار گرفته است؛ بدون این‌که بانک مرکزی را درگیر تعریف و صدور مجوزهای گوناگون و متغیر کرده و مسئولیت سنگین نظارت بر انبوهی از فناوران مالی را متوجه آن کند.
در ساختار نقش – چارچوب، نظامی سلسله مراتبی، ارتباط فناوران مالی را با مؤسسات رسمی دارای مجوز از بانک مرکزی تبیین کرده و مدیریت ریسک و تطبیق با مقررات را بر عهده مؤسسات زیر نظر بانک مرکزی می‌گذارد. ارتباط فناوران مالی با نظام پولی کشور از طریق مؤسسات اعتباری برقرار شده و ریسک آنها به‌صورت تضامنی در مجموعه ریسک مؤسسات اعتباری ارزیابی می‌شود؛ در مقابل مؤسسات اعتباری از امکانات جذب مشتری و فروش خدمت و محصولی که فناوران مالی برای آنها مهیا می‌کنند، بهره می‌برند.
بانک مرکزی از منظر اجرایی، متولی ایجاد و سرپرستی سامانه‌های بین‌بانکی است، بنابراین در ایجاد و گسترش فضای کاری فناوران مالی، اقدامات بانک مرکزی علاوه بر تعیین ضوابط، تسهیل در چارچوب توسعه استفاده از شبکه عمومی پرداخت و تبادل اطلاعات بین‌بانکی است.
در شبکه پرداخت اطلاعات دارندگان و پذیرندگان ابزارهای پرداخت، جزو اطلاعات محرمانه بوده و لذا دسترسی به این اطلاعات تابع مقررات و ضوابط خاص است. این به آن معنا است که با هر میزان از مقررات زدایی و تبدیل مجوز به چارچوب اجرایی، همچنان تعیین ضوابط دسترسی به اطلاعات محرمانه توسط بانک مرکزی تعیین و کنترل می‌شود.
بانک‌ها و مؤسسات اعتباری مجاز بوده‌اند بنا به صلاحدید خود و با رعایت چارچوب‌های کلی مدیریت ریسک، زیرساخت و خدمات فنی هر یک از انواع فعالیت‌ها و عملیات بانکی خود را از طرق مختلف برون‌سپاری کرده و به شرکت‌های نوظهور، فناوران مالی، پیمانکاران حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات و نظایر آن واگذار کنند.
بدیهی است بانک‌ها مالک و متولی داده‌ها و اطلاعات بانکی مشتریان خود بوده و در برابر افشا، انتشار، دست‌کاری یا سوءاستفاده از این اطلاعات پاسخگو هستند؛ بنابراین اختیار توزیع یا انتقال این اطلاعات تنها در اختیار آنها بوده و هیچ عامل یا فرایندی نظیر برون‌سپاری، موجب سلب مسئولیت بانک‌ها و مؤسسات اعتباری در خصوص حفاظت از داده‌ها، اطلاعات و دارایی‌های مشتریان آنها در مقابل ریسک‌های محتمل نیست.
فعالیت فناوران مالی در حوزه بانکی باید با ضوابط مبارزه با پول‌شویی و تأمین مالی تروریسم سازگار بوده، مانع خلق پول بدون ضابطه شده و تابع مقررات و سیاست‌های ارزی کشور باشد.
به‌طور خلاصه می‌توان رئوس سیاست بانک مرکزی در حوزه فناوران مالی را به شرح زیر ترسیم نمود:
- چنانچه مدل کسب‌وکار در حوزه فعالیت بانکی باشد، صاحبان این گروه از کسب‌وکارها باید از طریق بانک‌های کشور نسبت به ایجاد و توسعه کسب‌وکار خود اقدام نمایند. ملاک تشخیص فعالیت‌های بانکی بر مبنای مصوبات شورای پول و اعتبار است.
- بانک‌ها می‌توانند با حفظ مسئولیت خود در قبال سپرده‌گذاران و سایر مشتریان، برخی فعالیت‌های خود را به فناوران مالی برون‌سپاری کنند.
- چنانچه مدل کسب‌وکار نیازمند استفاده از شبکه پرداخت باشد، دسترسی ایشان به شبکه پرداخت از طریق بانک‌ها و ارائه‌کنندگان این خدمات پرداخت فراهم خواهد شد.
- مدل‌های کسب‌وکار فناوران مالی مجاز به ارائه خدماتی که قابلیت خلق پول را دارند نیستند.
- مدل‌های کسب‌وکار فناوران مالی مجاز به سپرده‌گیری و استفاده از وجوه سپرده نیستند.
- انجام عملیات ارزی توسط فناوران مالی صرفاً تحت پوشش مؤسسات دارای مجوز از بانک مرکزی و با رعایت قوانین، مقررات و دستورالعمل‌های ارزی بانک مرکزی میسر است.
- در همه انواع مدل‌های کسب‌وکار اعم از بانکی و غیر بانکی، لازم است مبدأ، مقصد، زمان و مسیر انتقال وجوه به‌طور کامل ثبت و در صورت لزوم در اختیار بانک مرکزی قرار گیرد.
- میزان ریسک عملیاتی هر یک از مدل‌های کسب‌وکار بر اساس نوع ابزار به کار گرفته‌شده در آن مدل شناسایی شده و رعایت چارچوب امنیتی و اجرایی مربوط در هر یک از انواع مدل کسب‌وکار الزامی است.
- میزان ریسک اعتباری هر یک از مدل‌های کسب‌وکار بر اساس میزان گردش مالی شناسایی شده و ارائه تضامین و وثایق موردنیاز جهت پوشش ریسک مربوط به هر یک از انواع مدل کسب‌وکار الزامی است.
- احراز هویت و اهلیت همه استفاده‌کنندگان (کاربران نهایی) هر یک از کسب‌وکارها، ضروری بوده و پیش از ارائه هرگونه خدمت به ایشان باید انجام شود.
- نوع فعالیت اقتصادی ذینفعان مدل‌های کسب‌وکار حوزه فناوری مالی باید مشخص گردد.
- با توجه به ابزارهای مورد استفاده، موقعیت جغرافیایی و مکانی (فیزیکی یا مجازی) استفاده‌کنندگان مدل‌های کسب‌وکار باید در زمان عضویت و در هر بار استفاده از خدمات مشخص گردد.
راهبرد و زمان‌بندی اجرا با توجه به وضعیت موجود، سه فاز اصلی برای تدوین سیاست‌ها و چارچوب‌های فناوران مالی تعیین شده است:
فاز اول (تا پایان سال 1396): ضوابط مربوط به فناوری‌های مالی پرداخت و تطبیق
فاز دوم (تا نیمه اول سال 1397): ضوابط مربوط به رمزینه پول‌ها و فناوری‌های زنجیره بلوک
فاز سوم (تا پایان سال 1397): ضوابط مربوط به تأمین مالی و ارائه تسهیلات. با عنایت به تحلیل وضعیت موجود در صنعت فناوری مالی کشور، نقش‌های زیر به همراه تاریخ اعلام چارچوب‌های آنها توسط بانک مرکزی برای فاز اول به شرح زیر پیش‌بینی شده است:
برای هر یک از نقش‌های فوق مجموعه چارچوبی تدوین و ابلاغ شده (و خواهد شد) که اختیارات و مسئولیت‌های فناوران مالی و مؤسسات مالی طرف قرارداد با آنها را تبیین می‌کند.
بانک مرکزی بر عملکرد مؤسسات اعتباری و ارائه‌دهندگان خدمات پرداخت دارای مجوز بر اساس این چارچوب‌ها نظارت نموده و مؤسسات اعتباری و ارائه‌دهندگان خدمات پرداخت مجاز نیز به‌نوبه خود بر عملکرد فناوران مالی طرف قرارداد با آنها نظارت می‌کنند.