پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
با توجه به پایان طرح نظام جامع پرداخت در اواخر دهه ۸۰ و اثرات مطلوب اجرای برنامه‌های تدوین‌شده در حوزه پرداخت و بانکداری الکترونیک و با عنایت به تحولات گسترده و عظیم فناوری اطلاعات و ارتباطات طی دهه گذشته نیاز به تدوین نقشه راه جدیدی برای بانک مرکزی و نظام بانکی به‌شدت احساس می‌شد.
اصولا اجرای پروژه‌های راهبردی و کلان در کشور در تمامی عرصه‌ها نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و نظارت بر اجرای برنامه‌ها توسط مقام ناظر است. بانک مرکزی ج. ا. ا نیز با آگاهی از این موضوع همواره توجه و عنایت ویژه‌ای به اصول برنامه‌ریزی راهبردی و استراتژیک در نظام بانکی کشور داشته است. نمونه بارز و بسیار موفق این نگرش تدوین نقشه راه بانکداری الکترونیک در دهه هشتاد بود که با همت و تلاش کار‌شناسان و خبرگان نظام بانکی و شرکت‌های فعال در عرصه فناوری اطلاعات در حال حاضر آخرین حلقه تکمیلی زیرساخت نظام جامع پرداخت؛ تحت عنوان سامانه چکاوک در حال اجراست. بی‌شک اجرا و استقرار زیرساخت‌های ملی پرداخت نظیر ساتنا، پایا، شتاب، شاپرک، تابا، سپام، نسیم و چکاوک در کشور پهناوری همچون ایران بدون توجه به اصول برنامه‌ریزی راهبردی و تلاش مستمر و شبانه‌روزی خبرگان و کار‌شناسان این مرزوبوم میسر نبود. این موضوع تصمیم گیران ارشد این بانک را بر آن داشت تا پیش از اتمام نقشه راه قبلی در اندیشه تدوین افق جدیدی برای بانک مرکزی و نظام بانکی کشور باشند. افقی که در آن ضمن توجه به وظایف ذاتی این بانک نقش و جایگاه فناوری و تکنولوژی اطلاعات بسیار پررنگ‌تر و کارا‌تر از گذشته دیده شود.
در حال حاضر، زیرساخت‌های ایجادشده در کشور امکانات و اطلاعات بسیار ارزشمندی را در اختیار تحلیلگران اقتصادی کشور قرار می‌دهد. ازاین‌رو، موضوع تدوین نقشه راه ۱۴۰۰ بانک مرکزی با تمرکز بر استفاده حداکثری از داده‌ها و اطلاعات برای انجام وظایف ذاتی و قانونی بانک مرکزی در دستور کار این بانک قرار گرفت. یک از ویژگی‌های بارز و تفاوت اصلی نقشه راه ۱۴۰۰ با نقشه راه قبلی گستره حوزه فعالیت آن است. به دیگر سخن، نقشه راه قبلی صرفاً «در حوزه نظام‌های پرداخت و گسترش زیرساخت‌های پرداخت الکترونیک در کشور متمرکز بود درحالی‌که در نقشه راه ۱۴۰۰، بانک مرکزی در پی ایجاد سازمانی داده محور با تعامل حداکثری با کلیه ذینفعان است. بر همین اساس، نقشه راه جدید با هدف تقویت این بانک به‌عنوان نهاد سیاست‌گذار پولی کشور در حوزه‌های پرداخت، نظارت و ثبات مالی، سیاست‌های پولی (ریالی و ارزی) تدوین‌شده است. نقشه راه ۱۴۰۰ بانک مرکزی حاصل ساعت‌ها جلسات کار‌شناسی درون و برون‌سازمانی است که در تدوین آن به مدل‌های موفق بانکداری مرکزی دنیا و نیز استانداردهای مطرح نظیر استانداردهای بانک تسویه بین‌المللی توجه ویژه‌ای شده است. در نقشه راه جدید، بانک مرکزی علاوه بر توسعه و گسترش محصولات بانکی به استانداردسازی روال‌ها و فرایند‌ها و داده‌ها خواهد پرداخت. درواقع، انطباق زیرساخت‌های موجود با چارچوب‌های بین‌المللی و افزایش استحکام و کارایی سامانه‌ها و توجه به ثبات مالی موسسات پولی و اعتباری را می‌توان از محورهای اصلی نقشه راه آتی در نظر گرفت. اعتباربخشی به داده‌ها و اطلاعات و شفاف‌سازی فرایند‌ها و روال‌های موجود در بانک‌های کشور صرفاً با استفاده بهینه و کارا از فناوری اطلاعات میسر خواهد بود. ازاین‌رو، در نقشه راه ۱۴۰۰ تقویت زیرساخت‌های فناوری بانک‌ها و همچنین انطباق زیرساخت‌ها با استانداردهای بانک مرکزی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
پس از مقدمه فوق، مرور کوتاهی به اقدامات انجام‌شده برای تدوین نقشه راه خواهیم داشت.
.
اقدامات انجام‌شده
به‌طورکلی مراحل پیاده‌سازی پروژه در «۴ فاز» عملیاتی به شرح ذیل طبقه‌بندی شده‌است:
• فاز ۱: هدف اصلی این فاز شناخت و ارزیابی وضعیت موجود در بانک مرکزی و نحوه تعامل این بانک با سایر سازمان‌ها و نهادهای بیرونی بود. شناخت وضع کنونی از الزامات و ضروریات اصلی رسیدن به وضع مطلوب است. لذا این هدف با دو روش بررسی مستندات و سامانه‌های موجود و همچنین برگزاری جلسات کار‌شناسی داخلی و فراسازمانی طی دو ماه با برگزاری نشست‌های فشرده محقق گردید. ماحصل این جلسات در قالب ارزیابی وضعیت کنونی بانک مرکزی، سامانه‌های بانکی و زیرساخت‌ها و پروژه‌های در حال انجام جمع‌بندی و تدوین گردید. یکی از ویژگی‌های بارز این مستند، تدوین مدل‌های اطلاعاتی و ارتباطی بین ادارات مختلف بانک مرکزی و همچنین ادارات بانک با سایر سازمان‌ها و نهادهای بیرونی است. در این مدل‌ها به‌وضوح شاهد مشکلاتی از قبیل عدم کارایی برخی از فرایند‌ها و همچنین انجام تکراری برخی روال‌ها در واحدهای مختلف هستیم.
• فاز ۲: در مرحله دوم، اقدام به تعریف نگرش‌های مختلف در خصوص بانکداری مرکزی نموده و فهرستی از خدمات جدید و فعالیت‌های یک بانک مرکزی مدرن را تبیین نمودیم. نگاه اصلی ما در این مرحله دستیابی به مدلی پیشرفته بود که بتواند نیازهای آتی بانک مرکزی و نظام بانکی ایران را به‌صورت مؤثر برآورده نماید. در این فاز، با استفاده از داده‌های به‌دست‌آمده از فاز قبل و نیز بررسی می‌دانی در خصوص بانکداری مرکزی و بازارهای مالی آینده مدلی دوراندیشانه از بازار مالی آتی ایران ارائه شده است. در مراحل مختلف این فاز، وظایف و عملیات اصلی بانک‌های مرکزی در سطح جهانی و حوزه‌های اصلی فعالیت‌های این بانک‌ها را مدنظر قرار داده و بهترین الگو‌ها را متناسب با نیازمندی‌های خودمان به‌عنوان معیار برگزیدیم. بر اساس یافته‌های این بخش، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در محدوده‌ای فرا‌تر از توانائی فعلی باید چهار هدف زیر را دنبال نمایید:
۱- افزایش اعتبار خود در نزد تمامی ذینفع‌ها
۲- اصلاح صنعت بانکداری و ایجاد تحول در نظام بانکی کشور
۳- آماده نمودن نظام بانکی برای شرایط پس از تحریم
۴- ارتقای جایگاه نظام بانکی در منطقه
دراین گام، با استفاده از یافته‌های فاز اول و نیز با بررسی تجارب موفق بانک‌های مرکزی برخی کشور‌ها (نظیر مالزی، انگلستان، ترکیه و غنا) به دنبال تدوین مدلی منطبق با نیازمندی‌های بانک مرکزی با ملحوظ نظر قرار دادن شرایط سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و تکنولوژی اطلاعات و با در نظر گرفتن اهداف فوق بوده و در نهایت با صرف بیش از ۶ ماه تحقیق و بررسی مدل مطلوب بانک مرکزی آتی تدوین و ارایه گردید.
• فاز ۳: تحلیل شکاف بین وضعیت کنونی و وضعیت مطلوب
با استفاده از اطلاعات و مستندات فاز ۱ و ۲ که مشخص‌کننده وضعیت فعلی و وضعیت مطلوب بانک مرکزی است، می‌توان مجموعه اقداماتی که این بانک باید در حوزه‌های مختلف نظیر نظام‌های پرداخت، نظارت و ثبات مالی، سیاست‌های اقتصادی، ساختار سازمانی و بازنگری فرایندهای فعلی انجام دهد را تبیین نمود. به‌عنوان نمونه، در حوزه نظام‌های پرداخت با وجود اقدامات مناسب و مطلوبی که طی سال‌ها اخیر انجام‌شده است کیفیت نظارت بانک مرکزی در خصوص میزان انطباق سامانه‌های پرداخت با استانداردهای زیرساخت بازارهای مالی FMI (Financial Market Infrastructure) مناسب نبوده و ازجمله مواردی است که باید موردتوجه بیشتر قرار گیرد.
بازار مالی فعلی در ایران با توجه به استانداردهای نوین بین‌المللی در عرصه‌های متعدد به‌ویژه در ارائه خدمات بانکی، نظارت بانکی و سیاست پولی دارای مشکلات و مسائل متعددی است. به‌عنوان نمونه می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- سیستم‌های موجود در برخی از بانک‌ها سیستم‌هایی سنتی و مبتنی بر فرایندهای دستی می‌باشند.
- ارتباط بین بانک‌ها و بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران ارتباطی کارا و مؤثر نبوده و مشکل عمده بانک‌ها عدم ارائه و تولید داده‌های با کیفیت در زمان موردنظر می‌باشد.
- عملیات بازار مالی از پشتیبانی توانمند یک سیستم مدیریت ریسک کارا و ساختار و چارچوب حاکمیت بی‌بهره است.
- بانک‌ها و وزارتخانه‌ها متکی به تسهیلات و منابع بانک مرکزی می‌باشند.
- ضعف نظام بانکی کشور در اعتبار سنجی مشتریان حقیقی و رتبه‌بندی مشتریان حقوقی موجب افزایش مطالبات معوق نظام بانکی کشور شده است.
- تدوین و تنظیم سیاست پولی به دلیل روند ناکارای فرایند جمع‌آوری داده‌ها اغلب با تأخیر انجام می‌شود.
- فعالیت‌های اعضای بازار مالی به علت وجود محدودیت در انجام بانکداری بین‌المللی و عدم ورود به بازار ارز و اوراق بهادار خارجی به دلیل تحریم‌های موجود بسیار محدود می‌باشد.
در این فاز با شناخت مشکلات فوق و ترسیم افق آتی تلاش شد مجموعه اقدامات و فعالیت‌هایی که باید در بانک مرکزی انجام گیر تا بتوان به مدل مطلوب رسید را مدون و ارایه نماییم.
• فاز ۴: تهیه برنامه اجرایی شامل معیار‌ها، فرآیند‌ها و رویه‌ها، شاخص‌های کلیدی عملکرد، پروژه‌ها و خطوط زمانی برای رسیدن به هدف نهایی وضعیت مطلوب در طول یک دوره ۸ ساله است. در این فاز، کلیه فعالیت‌ها در قالب ۵۴ پروژه مدون شده است که با برنامه‌ریزی و زمان‌بندی دقیق انجام‌شده باید در مدت ۸ سال اجرایی گردند. فازبندی اجرای پروژه‌ها با توجه به اهمیت و اولویت هر یک و همچنین میزان تأثیرگذاری آن‌ها بر کارایی بانک ازجمله مواردی است که در تدوین این سند مدنظر قرار گرفته است. طبیعی است اجرای این تعداد پروژه که بعضا «مستلزم همکاری و هماهنگی با سازمان‌های بیرونی بانک مرکزی است، نیازمند توجه به ساختار‌ها و مفاهیم دقیق مدیریت و کنترل پروژه است. اجرای این پروژه‌ها تحت نظارت و راهبری اعضای هیئت عامل و با مشارکت مدیران ارشد و میانی سازمان و کار‌شناسان برگزیده در هر یک از حوزه‌های بانک است. در حال حاضر تشکیل این ساختار در دستور کار بانک قرار دارد.
.
دستاورد‌ها
پس از اجرای کامل پروژه‌های نقشه راه مدل‌های اطلاعاتی و ارتباطی بانک مرکزی منسجم و نظام‌مند شده و این موضوع موجب ارتقاء کارایی و کیفیت سامانه‌ها و نیز اعتبار بیشتر داده‌های جمع‌آوری‌شده در بانک مرکزی خواهد شد. علاوه بر این، کانال‌های ارتباطی مشخص بین بانک مرکزی و سازمان‌های بیرونی ضمن تسهیل مبادلات و مراودات اطلاعاتی از چندباره کاری و سردرگمی ذینفعان جلوگیری می‌نماید. ایجاد انباره‌های غنی اطلاعاتی و به‌کارگیری ابزارهای هوشمند تحلیل کسب‌وکار این امکان را برای مقام ناظر فراهم می‌آورد که با دید باز و دقت بیشتری تصمیمات مهم اقتصادی و سیاست‌گذاری‌های کلان پولی را انجام دهد. علاوه بر موضوعات فوق آموزش نیروهای انسانی مجرب و مطلع که به‌واسطه تعامل با مشاوران و کار‌شناسان داخلی و خارجی در اجرای پروژه‌ها دخیل بوده‌اند، از دستاوردهای مهم و بسیار ارزشمند این پروژه محسوب می‌شوند.
.
جمع‌بندی
با عنایت به مطالب مطرح‌شده، در سال ۱۴۰۰ و پس از اجرای کامل پروژه‌های پیشنهادی در نقشه راه شاهد بانک مرکزی پویا و مدرنی خواهیم بود که قادر است با به‌کارگیری تکنولوژی‌های اطلاعاتی و اطلاعاتی و همچنین اصلاح فرایند‌ها و روال‌های داخلی خود و نظام بانکی کشور اقدامات لازم برای انجام امور زیر را انجام دهد:
توسعه و گسترش یکپارچه نظام پولی و مالی کشور مطابق الگوهای موفق جهانی
توسعه حاکمیت و تحقق استقلال بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران
خروج تدریجی از حوزه‌های اجرایی غیرمرتبط و واگذاری آن‌ها به شبکه مالی و بانک‌های تجاری
استقرار ساختار بازارهای مالی (FMI) یکپارچه بر اساس استانداردهای جهانی و مدل‌های موفق
توسعه و نوسازی نظام جامع اطلاعاتی
شکل‌دهی به انجمن‌های بین‌بانکی به‌منظور مشارکت شبکه مالی و بانک‌های تجاری در تصمیم سازی و سیاست‌گذاری
توسعه ابزارهای لازم برای عملیات و وظایف محوری بانک مرکزی نظیر سیاست‌های پولی و ارزی، نظارت و نظام‌های پرداخت
امیدوارم به حول و قوه الهی و با تلاش مجدانه کلیه کار‌شناسان و خبرگان نظام بانکی کشور و حمایت‌های بی‌دریغ رییس‌کل محترم، با اجرای کامل پروژه‌ها؛ زمینه پویایی، رشد و سربلندی هرچه بیشتر بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران فراهم گردد.
• سید محمود احمدی، دبیر کل بانک مرکزی
منبع: بانک مرکزی