پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
در نشست تخصصی نوآوری در نظام‌های پرداخت بررسی شد / چالش‌ها و آینده نوآوری نظام‌های پرداخت در ایران
پونه ترابی / نشست تخصصی نوآوری در نظام‌های پرداخت با حضور مدیر نظارت بر نظام‌های پرداخت بانک مرکزی، معاون بین‌الملل بانک مرکزی، مدیرعامل شرکت شاپرک، عضو هیئت‌مدیره بانک خاورمیانه، معاون فناوری اطلاعات بانک رفاه کارگران، مدیرعامل شرکت تجارت الکترونیک پارسیان و مدیرعامل جیبیت برگزار شد و طی آن مباحث مهمی در زمینه چالش‌های نوآوری، وضعیت کنونی و آینده نوآوری در نظام‌های پرداخت و نقطه آغاز تحولات مورد بررسی قرار گرفت.
به گزارش «راه پرداخت»، محمدرضا مانی یکتا، مدیر نظارت بر نظام‌های پرداخت بانک مرکزی، در نشست تخصصی نوآوری در نظام‌های پرداخت که در حاشیه دهمین همایش سالانه بانکداری الکترونیک و نظام‌های پرداخت برگزار شد، با بیان اینکه از صنعت پرداخت تحت عنوان vuca یاد می‌شود، اظهار کرد: «محیط این پدیده به‌شدت تغییر داشته و پایداری چندانی ندارد، به همین دلیل با عدم اطمینان زیادی در بخش‌های مختلف این پدیده مواجه هستیم و محیط آن پیچیده، ناشناخته و مبهم است. صنعت پرداخت جزو vuca است زیرا رفتار بخش عمومی جامعه و فناوری‌هایی که این صنعت را متحول می‌کند، احتمال پیش‌بینی آن را کاهش می‌دهد.»
او با تأکید بر اینکه در صنعت پرداخت با ترندها و روندهای متحول‌کننده مواجه هستیم، گفت: «در اوایل شکل‌گیری این همایش حدود ۱۲ سال قبل، تلفن هوشمند به این شکل وجود نداشت و این نشان می‌دهد در فناوری‌ها با شرایط مشابهی مواجه هستیم که می‌تواند صنعت پرداخت را متحول کند.»
دبیر نشست تخصصی نوآوری در نظام‌های پرداخت افزود: «صنعت پرداخت در عین حال که رویکرد توسعه تدریجی را در دنیا حفظ کرده، گردش مالی بالایی دارد و نخستین جایی که هر فناوری صنعتی می‌شود، خود را در حوزه‌های پولی و بانکی و به‌ویژه در پرداخت نشان می‌دهد.»
مانی یکتا در ادامه با بیان اینکه پیشران‌های صنعت از سه جنبه بررسی می‌شوند، توضیح داد: «بر اساس گزارش اکسچنجر در سال ۲۰۲۳، ازجمله منابعی که باعث تحول می‌شود، کشش بازار است. در افزایش سرعت انتقال وجوه در سطح بین‌الملل با زیرساخت‌هایی مواجه هستیم که در کوتاه‌ترین زمان ممکن انتقال وجوه را فراهم کنند.»
او ادامه داد: «دغدغه‌هایی که سرویس‌دهندگان این حوزه دارند، شامل امکان ظرفیت‌سازی برای توسعه خدمت بدون محدودیت جغرافیایی و زمان برای حفظ دسترس‌پذیری خدمات در چند قاره می‌شود. در کنار کشش بازار و نیازمندی خدمت‌دهندگان، چالش‌های رگولاتوری و اینکه رگولاتور چگونه خود را با شرایط منطبق می‌کند نیز مطرح است.»
مدیر نظارت بر نظام‌های پرداخت بانک مرکزی با بیان اینکه در کنترل محرک‌ها با فناوری‌هایی مواجه هستیم که به صورت موازی از پیشران‌ها استفاده می‌کنند، عنوان کرد: «هدف این است که به یک خدمت جامه عمل بپوشانند. از سوی دیگر قبل و بعد از ظهور فناوری‌ها شاهد تحول هستیم. در این راستا بلاکچین، پرداخت مبتنی بر اشیا، IOT و… ما را به ابزارهایی نزدیک می‌کند که امکان پرداخت ساده‌تر را در اختیار کاربران قرار می‌دهد.»
مانی یکتا با تأکید بر اینکه معماری مبتنی بر سرویس، این امکان را فراهم کرده که فضای پرداخت از فضای بانکی جدا شود، گفت: «هوش مصنوعی در حال تحول شرایط است. هرچه یادگیری ماشین توسعه پیدا می‌کند، کیفیت خدمات پرداخت متحول می‌شود.»
او در ادامه با اشاره به روندهای پیش روی صنعت پرداخت، اظهار کرد: «برخی از روندها که در سال‌های آینده شاهد آن خواهیم بود در بسیاری از کشورهای پیشرفته آغاز شده؛ بنابراین رگولاتور باید بتواند یک چهارچوب منطقی تعریف کند و صنعت باید به آن آگاه باشد، زیرا مرزها در حوزه پرداخت برداشته می‌شوند.»
دبیر نشست تخصصی نوآوری در نظام‌های پرداخت افزود: «یکی از روندها بلاکچین است که با استفاده از فناوری DLT و تبلور آن در حوزه‌های مختلف، بانک مرکزی را با مفاهیم جدید از گجمله پول دیجیتال مواجه کرده است. همچنین با وجود پرداخت‌های نفربه‌نفر شاهد این موضوع هستیم که واسط‌های پرداخت بانک‌ها و خدمت‌دهندگان حوزه پرداخت در حال از بین رفتن هستند. از سوی دیگر با توسعه توکن‌های پرداخت در دنیا وزن p2p در حال افزایش است. تأکید روی ابزارهای بیومتریک برای دقت در افزایش هویت و خدمات امن‌تر و ساده‌تر به کاربران، شکل‌گیری ابزارهای پرداخت غیرتماسی یا غیررایج از سال ۲۰۱۵، یکپارچه شدن هوش مصنوعی در صنعت پرداخت با دو انگیزه افزایش کیفیت ارائه خدمات در حوزه پرداخت و افزایش دقت و امنیت و مقابله با جرائم در حوزه پرداخت، و تنظیم‌گری در حوزه پرداخت موجودیت جدید را وارد این فضا کرده، اما رگولاتورها بخش زیادی از تنظیم‌گری را در ابزارهای زیرساختی نهادینه کردند.»
مانی یکتا در ادامه در مورد پیش‌بینی‌ها نیز توضیح داد: «در ۱۰ سال آینده توسعه پول دیجیتال بانک مرکزی یکی از ملاحظات مطرح در سطح لوکال و جهانی خواهد بود. یکی از چالش‌های صنعت پرداخت در ۱۰ سال آینده در حوزه حریم خصوصی است؛ چراکه حجم داده روزبه‌روز در صنعت پرداخت در دنیا افزایش پیدا می‌کند و افزایش دقت نظر و امنیت به یک چالش تبدیل خواهد شد. زنجیره ارزش صنعت پرداخت بر اساس داده، فناوری‌های دفترکل توزیع‌شده، زیربنای شبکه پرداخت‌های ٰپرسرعت و متصل در سطح جهانی، گسترش پرداخت‌های بدون تماس و… ازجمله اتفاقاتی است که طی ۱۰ سال آینده رخ خواهد داد.»
او با طرح این سؤال که چه باید کرد، توضیح داد: «هماهنگ‌سازی بین نهادها و تدوین سیاست‌های یکپارچه از طریق رگولاتوری واحد، تدوین چهارچوب‌هایی برای فعالیت در زمینه خدمات بانکداری باز، رمزارز، احراز هویت الکترونیک، تدوین چهارچوب برای بسترسازی و توسعه رگ‌تک و ساب‌تک، بازنگری مقررات و توسعه رویکرد داده باز ازجمله اقداماتی است که باید انجام شود.»
اکوسیستم پرداخت‌های دیجیتال ایران بالغ و کارآمد است
در ادامه محسن کریمی، معاون بین‌الملل بانک مرکزی در مورد واکنش بانک‌های مرکزی به تحولات پرداخت در عرصه داخلی و بین‌المللی توضیح داد: «بانک‌های مرکزی نسبت به تحولات پرداخت پسیو و بازدارنده است، زیرا این بانک‌ها نگران از بین رفتن نظم موجود هستند. اما واقعیت صنعت نشان می‌دهد که حتی فناوری برهم‌زننده نیز به دنبال ایجاد نظم جدید هستند. در عرصه بین‌الملل شاهد این موضوع هستیم که ابزارهای پرداخت محدود و انحصاری بوده و هست. در چند سال گذشته نظام بانکداری بین‌الملل در دنیا شکل گرفته و برخی‌ها از تعادل موجود حداکثر استفاده را می‌کنند و مایل نیستند نظم موجود بر هم بخورد.»
او ادامه داد: «ایران از کشورهایی است که از تعادل موجود آسیب می‌بیند زیرا درگیر تحریم است. از آنجا که ابزارهای پرداخت انحصاری هستند باید این موضوع مورد بررسی قرار بگیرد که بانک مرکزی به‌عنوان بخشی از حاکمیت باید سرکوب‌کننده باشد یا خیر؟ تفکیک واکنش در مقابل فناوری‌ها و ابزارهای پرداخت در عرصه بین‌الملل و داخلی سخت است. بانک مرکزی باید از قبل وارد تحولات شود و تعیین تکلیف کند که چه باید کرد و چه کسی می‌خواهد تنظیم‌کننده باشد.»
معاون بین‌الملل بانک مرکزی با تأکید بر اینکه باید از اکوسیستم پرداخت‌های دیجیتال ایران که بالغ و کارآمد است حداکثر استفاده را در مناسبات بین‌المللی برد، گفت: «هم باید خود را با استانداردها همراه کنیم و عقب‌ماندگی در حوزه برخی استانداردها را جبران کنیم و هم برای کشور خلق ارزش انجام دهیم. در غیر این صورت تحت سلطه خواهیم ماند. اکوسیستم این حوزه در ایران به بلوغ رسیده و دارای ثروت ملی در این حوزه هستیم. باید امکانات را به کار بگیریم و در تحولات نقش‌آفرین باشیم.»
کریمی افزود: «به‌عنوان بانک مرکزی باید به این موضوع توجه کنیم که هر فناوری امکانی برای رگولاتوری هوشمند، سریع و کارآمدتر را فراهم می‌کند. اگر غیر از این فکر کنیم جز سرکوب کار دیگری انجام نمی‌دهیم،گ. حمایت از این فناوری‌ها در بعد داخلی به‌عنوان کمک و ابزاری برای سهولت ارائه خدمات مورد استفاده قرار می‌گیرد.»
صورت‌های مالی شرکت‌های پی‌اس‌پی رو به افول است
در ادامه این نشست، فرهاد فائز، مدیرعامل شرکت شاپرک با تأکید بر اینکه هر کاری که از نظر اقتصادی توجیه نداشته باشد دچار فرسایش و رکود خواهد شد، عنوان کرد: «صنعت پرداخت کشور به این معضل گرفتار شده و این درد باید درمان شود. در شبکه پرداخت ماهانه هزار همت پول جابه‌جا می‌شود؛ در حالی که کارمزد دریافت‌شده فقط یک همت است، یعنی یک در هزارم! درآمدی که از بعد پرداخت در دنیا ساخته می‌شود ۵۰۰ میلیارد دلار است، ولی این رقم در کشور به ۳۰۰ میلیون دلار در سال هم نمی‌رسد. در کشور ما زمانی که بحث درآمد مطرح می‌شود همه می‌گویند قیمت نباید افزایش پیدا کند و اجازه نمی‌دهند.»
او ادامه داد: «البته اتفاق خوبی در حوزه پرداخت کارمزد در دو مرحله رخ داد، به‌طوری‌که در مرحله نخست قرار شد هر فردی که پایانه داشت، به طور متوسط ۳۰۰۰ تومان کارمزد و در مرحله دوم ۵۰۰۰ تومان کارمزد پرداخت کند اما این ارقام نیز ناچیز است. یک شرکت پی‌اس‌پی باید چند ماه خدمت ارائه دهد تا پول کارمزد را پرداخت کند؟ این موضوعات باعث می‌شود چرخ‌های صنعت به‌خوبی نچرخد.»
مدیرعامل شرکت شاپرک با بیان اینکه صورت‌های مالی شرکت‌های پی‌اس‌پی رو به افول است، عنوان کرد: «این شرکت‌ها در حوزه سخت‌افزار به تقویت نیاز دارند، درحالی که منابع مالی ندارند. در این میان برخی شرکت‌های پرداخت برای جذب بازار رفتارهای عجیبی از خود نشان می‌دهند، برای مثال کش‌بک می‌کنند و کارمزد را برمی‌گردانند؛ البته مرام‌نامه‌ای امضا کرده‌اند که این کار را انجام ندهند اما هنوز مشاهده می‌شود.»
فائز ادامه داد: «اساس ضوابط تأسیس پی‌اس‌پی به یک همت سرمایه نیاز دارد؛ با این حال این حوزه همچنان متقاضی دارد. در کشور دو روش پرداخت حضوری و غیرحضوری وجود دارد و مردم به آن خو گرفته‌اند. یکی از این روش‌ها مبتنی بر دیتابیس است که می‌توانیم آن را به سمت تراکنش بارکددار ببریم. رگولاتور باید سختگیری‌ها را کاهش دهد.»
وی با بیان اینکه در زمینه کشف تخلف و تقلب در سیستم بانکی و پرداخت رشد کافی نداشتیم، عنوان کرد: «یکی از دلایل این موضوع وجود تحریم‌ها بوده که باعث شده شرکت‌های صاحب ایده نتوانند وارد کشور شوند.»
بانکداری باز یکی از انتظارات سیستم بانکی و شرکت‌های فناوری است
علیرضا لگزایی، عضو هیئت‌مدیره بانک خاورمیانه نیز در این نشست با بیان اینکه سیستم بانکی و در رأس آن بانک مرکزی در دو دهه گذشته در حوزه توسعه فناوری‌های نو در مقایسه با سایر دستگاه‌ها و صنوف اقتصادی و صنعتی فاصله معناداری داشتند، گفت: «همان‌طور که رئیس‌کل بانک مرکزی اشاره کرده، گردش پول برای سیستم بانکی مهم و فاکتور بااهمیتی است. نظام پرداخت در جامعه اثرگذار است؛ هر کسب‌وکاری که با حوزه پرداخت سروکار دارد باید به صورت مستمر خود را ارزیابی کرده و در صورت نیاز مدل کسب‌وکارش را اصلاح کند. به دلیل محدودیت‌های رگولاتور فاصله زیادی بین تطبیق رگولاتور با کسب‌وکارها وجود دارد.»
وی ادامه داد: «بانک مرکزی برخی کشورهای پیشرفته سندباکس طراحی کرده و در اختیار فین‌تک‌ها قرار داده‌اند. این موضوع به چابکی زیاد و لجستیک تخصصی و فنی قوی نیاز دارد، اما اگر بانک مرکزی از این منظر به نوآوری نگاه کند، در سال‌های آینده سرعت همسوسازی رگولاتوری با فناوری مالی بیشتر می‌شود.»
عضو هیئت‌مدیره بانک خاورمیانه با بیان اینکه P2P لندینگ خارج از سیستم بانکی راه افتاده، گفت: «در سیستم بانکی نیز بانک مرکزی برای نخستین مرتبه به اشخاص حقیقی اجازه داد در بستر و چهارچوب به یکدیگر تسهیلات دهند. بی‌ان‌پی‌ال‌ها قبلاً فین‌تک خودشان را داشتند اما اکنون به بانک‌ها مراجعه می‌کنند. بانکداری باز یکی از انتظارات سیستم بانکی و شرکت‌های فناوری است که اگر نسخه اولیه آن ابلاغ شود و بحث سندباکس که شاه‌کلید است زودتر راه‌اندازی شود، کمک زیادی خواهد کرد. یکی از دلایلی که سبب می‌شود رگولاتور با سرعتی که انتظار می‌رود به قانون‌گذاری نرسد، این است که درگیر عملیات شده است.»
بررسی چالش‌های صنعت پرداخت
در ادامه حبیب‌اله اژدهاکش، معاون فناوری اطلاعات بانک رفاه کارگران با تأکید بر اینکه مهم‌ترین چالشی که در صنعت پرداخت با آن مواجه هستیم، تضاد منافع بازیگران است، توضیح داد: «یکی از بازیگران کلیدی در حوزه پرداخت پی‌اس‌پی است. چالش بعدی محدودیت‌هایی است که روی سقف تراکنش‌ها اعمال می‌شود، زیرا با واقعیت میدانی سازگاری ندارد و نتیجه آن نوآوری‌های زیرزمینی می‌شود. البته تراکنش‌های خرید از ۵۰ تا ۱۰۰ درصد افزایش یافت اما واقعیت مشتریان فراتر است. باید بررسی شود دلیل اعمال این محدودیت چه بوده است.»
وی ادامه داد: «چالش بعدی پرداخت‌های مبتنی بر کارت است. هزینه صدور هر کارت بین ۳۰ تا ۳۵ هزار تومان است؛ در حالی که مشتری فقط ۵۰۰۰ تومان پرداخت می‌کند. به همین دلیل هر زمان مشتری کارت خود را گم کند اهمیتی ندارد و به‌راحتی برای دریافت کارت جدید اقدام می‌کند. در حالی که در این میان موضوعات زیست‌محیطی و مصرف نامتعارف ثروت ملی نیز مطرح است. باید دید چه باید کرد که کارت کمتر مورد استفاده قرار گیرد. چالش بعدی این است که صحبت از نوآوری کرده و مناقصه خرید کارت‌خوان برگزار می‌کنیم، هر مغازه پنج تا شش دستگاه کارت‌خوان دارد؛ چگونه می‌توان این چالش را برطرف کرد؟
معاون فناوری اطلاعات بانک رفاه کارگران با بیان اینکه چالش بعدی مصرف بی‌رویه کاغذ رول است، اظهار کرد: «سالانه بیش از ۶۰ درصد برای تراکنش‌های ریزمقدار هزینه می‌شود. چالش بعدی سرویس‌دهندگان غیربانکی هستند. در شش ماه نخست سال، ۶۲۰۰ دقیقه قطعی پیامک توسط یکی از اپراتورها صورت گرفت، کسی هم نسبت به آن واکنش نشان نداد و مردم از چشم سیستم بانکی دیدند.»
اژدهاکش در ادامه با تأکید بر اینکه یکی دیگر از چالش‌های موجود، مهاجرت متخصصان فناوری اطلاعات است، عنوان کرد: «طی سال‌های گذشته ۳۲ نفر از بهترین نیروها مهاجرت کردند. در حوزه پرداخت شاهد تحولات فناورانه هستیم، اما باز هم کارت‌خوان و تراکنش مبتنی بر کارت غالب است. پرداخت مبتنی بر کیوآر کد نیز فراگیر نشد. در بانک رفاه بی‌ان‌پی‌ال وجود دارد که توسط آن یک میلیون و ۲۰۰ هزار خرید تسهیل شد.»
دوگانگی در بحث قانون‌گذاری
مجید هادی، مدیرعامل شرکت تجارت الکترونیک پارسیان (تاپ) با تأکید بر اینکه ایرانی‌ها در حوزه تحول دست زیادی بر آتش دارند، اظهار کرد: «برای مثال راه‌اندازی کانال سوئز به داریوش هخامنشی برمی‌گردد. مثال دیگر نیز قنات‌های یزد است که مردم در سال‌های قبل توانستند راه‌آب را از طبیعت خشک یزد که مشابه رگولاتور است باز کنند؛ بنابراین می‌توان نوآوری را ادامه داد. نوآوری‌های متحولانه خارج از صنعت رخ می‌دهد. ما شرایط بین‌المللی و شرایط کشور را مشاهده کردیم و باید از دید داخلی آسیب‌شناسی کنیم که چرا رگولیشنی که انجام دادیم به سرانجام نرسیده است.»
وی با تأکید بر اینکه در بحث قانون‌گذاری و نظارت دوگانگی وجود دارد، گفت: «نظارت اکتیو اما قانون‌گذاری پسیو است. نظارت در دنیا به اکتیوی ایران نیست، ما اجازه خلق ارزش را از ابتدا نمی‌دهیم و این دغدغه ما و فین‌تک است که اجازه تغییر نخواهیم داشت؛ مگر اینکه خارج از رگولیشن باشد. در این شرایط نباید انتظار داشت که پی‌اس‌پی نوآوری داشته باشد. رمزارز خارج از فضا آمد و در یک فضای خاکستری حرکت می‌کند، اما اگر بانک وارد شده بود باید به هزار نفر جواب پس می‌داد.»
باید به افرادی که تحت رگولیشن هستند اجازه نفس کشیدن داد
مدیرعامل شرکت تجارت الکترونیک پارسیان (تاپ) نیز در این نشست در مورد میزان مصرف کاغذ رول اظهار کرد: «هزینه کاغذ صنعت پرداخت بیش از یک همت در سال است و حذف کاغذ در دستور کار رگولاتور قرار دارد، اما در کشورهای دیگر شاهد آن هستیم که حتی برای ۵۰ سنت نیز کاغذ می‌دهند. یکی از دغدغه‌هایی که باید حل شود فاصله گرفتن زیاد از استانداردهای بین‌المللی است. بانک مرکزی در اسفند سال ۱۳۹۶ همایشی در کیش برگزار کرد که در آن همایش مشخص شد فاصله با استانداردهای بین‌المللی زیاد است.»
هادی در ادامه با تأکید بر اینکه بهترین راه برای توسعه فضای نوآوری این است که نوآوری را از حالت اکتیو به پسیو تغییر دهیم، گفت: «باید به افرادی که زیر رگولیشن هستند اجازه نفس کشیدن داد. یکی از چالش‌های بحث مصرف بالای کاغذ، حذف بیش از اندازه اسکناس است. کشورهای دیگر مثل ما اسکناس و سکه را حذف کردند یا نه؟ چرا نه؟ ما افتخار می‌کنیم که پرداخت‌هایمان به صورت الکتریکی است، پایانه می‌خریم، مناقصه برگزار می‌کنیم. حتی یکی از مشتریان شعب را مأمور کرده روزی یک و نیم پایانه را بازاریابی کند.»
وی تأکید کرد: «باید همه پارامترها را کنار هم دید. ولی‌نعمت ما بانک است و بانک‌ها هنوز در سود سپرده با هم رقابت می‌کنند. این فضاها به هم مرتبط است و همگی با هم باید اصلاح شود.»
در ادامه محمدمهدی شریعتمدار، مدیرعامل جیبیت با بیان اینکه ترندهای جهانی فناوری درذحال حاضر با تلفن همراه و در آینده از هر طریقی قابل دسترس هستند، عنوان کرد: «اگر هوشیار نباشیم کلان‌روندهای زیادی در حوزه مالی و پرداخت خواهیم داشت. در حوزه تبادلات قبلاً محدودیت وجود داشت، اما اکنون کارنسی و مکان مهم نیست و تبادلات بین کشورها با سرعت بالا و نرخ پایین تبادل رخ می‌دهد.»
وی به این سؤال که چه کسی تحولات را ایجاد می‌کند پاسخ داد: «کسی که تحولات را ایجاد می‌کند یا شرکت‌های بزرگ فناوری در دنیا ازجمله آمازون هستند یا شرکت‌های کوچک که نقطه‌ای پیدا کرده و وارد بازار می‌شوند. در کشور ما نظام‌های پرداخت آنقدر قوی، ارزان و انحصاری نگه داشته شده که ضعف ریزش ارزش پول را پوشش دهد، اما روند جهانی کریپتوکارنسی اجازه تکرار آن را نمی‌دهد. از سوی دیگر آگاهی عمومی مردم نسبت به ارزش پول بیشتر شده است.»
مدیرعامل جیبیت ادامه داد: «در یک جمله اگر بازیگرانی نداشته باشیم که بتوانند در تحولات بزرگ فناوری زیرساخت‌ها را فراهم کنند آسیب جدی خواهیم دید.»
تحول از کجا آغاز می‌شود؟
در پایان مانی یکتا این سؤال را طرح کرد که تحول باید از کجا آغاز شود؟
کریمی به این سؤال پاسخ داد: «برای شروع هر کسی باید از خودش آغاز کند. بانک مرکزی باید در حوزه‌هایی که بخش خصوصی قادر به کار هستند دست از تصدی‌گری بردارد.»
پاسخ فائز نیز از این قرار بود که مباحث اقتصادی و حل‌و‌فصل کردن و رگولیشن باعث تحول می‌شود.
به گفته لگزایی، از منظر بنگاهی اولین گام تحول و تغییر نگرش در مدل کسب‌وکار است.
اژدهاکش نیز به این سؤال این‌طور پاسخ داد که زمانی که نوآوری سمت ما می‌آید شهید می‌شود. زیرا اقداماتی انجام می‌دهیم که با نوآوری در تضاد است.
هادی نیز پاسخ داد: «هر کدام از ما باید نوآوری را از خودمان شروع کنیم؛ البته با ضریب تأثیرگذاری متفاوت.»
به گفته شریعتمدار، نوآوری حاصل سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در حوزه پژوهش است.
