شش مانع اصلی توسعه اقتصاد دانش بنیان در صنعت فناوری اطلاعات ایران

آنگونه که به نظر می‌رسد مهم‌ترین اهداف طرح تکاپو که توسط وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی اجرا می‌شود، توسعه اشتغال، رونق اقتصادی در جامعه، ارتقای درآمد و معیشت، و رسیدن به حداکثر سود (معیشت مردم) در کوتاه‌ترین مدت است.

.

اقتصاد دانش بنیان و فناوری اطلاعات

دنیای امروز، به سرعت به سمت اقتصاد بر پایه نوآوری در حال حرکت است. کشورهایی که توسعه اقتصادی دارند آن‌هایی هستند که اجزایشان فعالیت‌های اقتصادی نوآورانه بیشتر و پایدارتری دارند. هدف اصلی، ایجاد جامعه‌ایی بر پایه اقتصاد دانش محور است.

در سال ۲۰۱۴ دیگر مزایای فناوری اطلاعات بر کسی پوشیده نیست. اما جهت یادآوری تعدادی از آن‌ها تیتروار، عبارتند از:

۱. رشد و توسعه پایدار اقتصادی:

• اشتغالزایی و خود اشتغالی
• تولید ثروت و کاهش فقر
• افزایش تولید ناخالص ملی
• دسترسی به بازارهای جهانی
• کاهش هزینه‌ها و صرفه‌جویی
• پایین بودن هزینه‌ها و سرمایه لازم برای راه اندازی کسب و کار
• ایجاد امکان ورود شرکت‌های کوچک به عرصه رقابت

.

۲. بهبود فرهنگ و تاثیر اجتماعی از طریق:

• ایجاد شفافیت و نظارت مردمی در روندهای سیاسی – اجتماعی
• تولید آسان‌تر و کم‌هزینه‌تر، و پخش وسیع‌تر محصولات فرهنگی
• افزایش سطح تحمل جامعه
• افزایش آگاهی و کاهش جرایم
• ایجاد آرامش و صلح جهانی، با شناخت بیشتر و برقراری ارتباط مستقیم میان ملت‌ها

.

۳. توسعه بهداشت فردی و جمعی:

• آموزش بهتر و وسیع‌تر موارد بهداشت و درمان در راستای خودمراقبتی
• تسهیل ارتباطات میان بیماران، پزشکان و مراکز درمانی
• ایجاد نظارت مردمی

.

۴. توسعه و بهبود آموزش و پرورش:

• استفاده از فناوری‌های نوین در آموزش
• ترویج خودآموزی و خودیادگیری
• در دسترس داشتن منابع جدید و به‌روز آموزشی و پژوهشی
• کاهش هزینه‌های آموزش
• تسهیل ارتباطات دانش آموزان، دانشجویان، استادان، مراکز آموزشی
• ایجاد بستر استعدادیابی و پرورش آن‌ها

.

موانع توسعه اقتصادی به کمک فناوری اطلاعات

اما در کشور ما، موانع متعددی بر سر راه عملیاتی‌ شدن این پتانسیل‌ها وجود داشته و دارد. در ادامه مختصری درباره این موانع و مشکلات آمده است:

 .

مانع ۱: زیرساخت‌های نامناسب که خود شامل زیر ساخت‌های سخت ‌فزاری و نرم‌افزاری می‌شود

زیرساخت‌های ارتباطی

منظور از زیرساخت‌های سخت‌افزاری، عیان‌ترین آن، یعنی زیرساخت‌های ارتباطی شبکه ایی (اینترنت) است که در کشور ما اگر چه در حال پیشرفت است اما سرعت این پیشرفت در مقایسه با کشورهای در حال توسعه مشابه، مانند مقایسه سرعت لاک‌پشت و جت است.

اما، نوع دیگری از زیر ساخت‌ها که کمتر به آن توجه شده است، زیر ساخت‌های نرم‌افزاری است. منظور از آن، بستر‌ها و سازوکارهای حقوقی، قضایی، آموزشی و اداری است. برای مثال پس از چند سال ورود سیستم‌های اتوماسیون اداری به ادارات و سازمان‌های ما، هنوز، مفهوم امضای دیجیتالی بیشتر صورت یک لطیفه به خود گرفته است تا واقعیت. طوری که در ادارات و سازمان‌ها، پایِ نامه‌ها، تصویر امضا قرارداده می‌شود و به جای امضای دیجیتالی قالب شده است، که دلیل آن عدم وجود زیرساخت‌های حقوقی برای پذیرش امضای دیجیتالی (در معنای درستش) از جانب ذی‌حسابان، بانک‌ها، و ادارات و سازمان‌های دیگر است.

.

دانشگاه‌ها، آموزش عالی و فنی:

از طرف دیگر، با نگاهی به وضعیت فارغ‌التحصیلان جویای کار، به نظر می‌رسد کیفیت آموزش رشته‌های فناوری اطلاعات در دانشگاه‌ها در حال افت است. دلایل زیادی برای این می‌توان برشمرد که برای طولانی نشدن مطلب از آن گذر می‌کنم. تنها یک سوال و آنهم اینکه چرا باید در یک دانشگاه معتبر و باقدمت کشور، پذیرش رشته فناوری اطلاعات در سال جدید حذف شود؟!

دانشگاه‌های ما دانش آموز را به دانشجو تبدیل نمی‌کنند. یعنی جویندگی‌ایی برای دانش در دانشجویان به چشم نمی‌خورد. دانشگاه‌های ما علم را آموزش می‌دهند اما روش یافتن علم را آموزش نمی‌دهند. آنقدر سرعت تغییر و تحول در صنعت فناوری اطلاعات و کامپیو‌تر زیاد است که دانشگاه‌های ما بسیار دیر و با تاخیر چند‌ساله در تدوین و ارائه برنامه آموزشی برای اکثر مطالب روز بازار روبرو هستند. در واقع خروجی دانشگاه‌های ما، مهارت‌های لازم برای استخدام فوری را ندارند. بلکه فارغ التحصیل پس از خروج از دانشگاه باید ماه‌ها وقت بگذارد تا با واقعیت‌های بازار آشنا شود و خود را از نظر علمی به سطح روز بازار برساند تا شانس استخدام پیدا کند.

.

پذیرش عمومی جامعه:

همچنین، سطح سواد فناوری اطلاعات در میان مردم، بسیار پایین است. تا جایی که شکاف دیجیتالی میان نسل‌های مختلف در ایران بسیار عمیق است. اکثریت نسل قدیم، نسل جدید را برای درگیرشدن بیش از اندازه با ابزارهای دیجیتالی (موبایل و کامپیو‌تر) سرزنش می‌کند و نسل جدید، به نسل قدیم به عنوان افراد عقب مانده و متحجر می‌نگرد. در طی چند سال، دوره‌های متنوعی با عنوان ICDL با هزینه‌های کلان بخصوص برای کارکنان دولت برگزار شد اما ظاهرا نتیجه این دوره‌ها و ارائه مدرک‌ها، آنگونه که انتظار می‌رفته، نبوده و نیست.

 .

مانع ۲: کاربردپذیری عمومی نامناسب و ناکافی

یکی از مهم‌ترین مشکلات توسعه نیافتگی فناوری اطلاعات بخصوص در حوزه نرم افزار، عدم وجود تعداد کافی از کاربردهای بومی مهم، تاثیرگذار، و پایدار در زندگی روزمره مردم است.

کاربرد امروز فناوری اطلاعات در زندگی عوام مردم، جز چند مورد سطحی، بیشتر نیست. یارانه، ثبت نام کنکور، شبکه‌های اجتماعی، ایمیل، و سرگرمی، که در واقع جنبه سرگرمی آن بسیار بیشتر است از جنبه تجاری، فرهنگی، یا اجتماعی آن. توجه داشته باشید که منظورم از عوام مردم، شمایی که این مطلب را می‌خوانید نیست. عوام مردم، که بیشترین قشر جامعه را تشکیل می‌دهد، کاربردی جز یارانه، ثبت نام کنکور یا فیسبوک برای فناوری اطلاعات قائل نیستند و شاید بیشتر از آن هم انتظاری ندارد. که البته علتش آن است که نمونه‌های موفق که بتواند بر زندگیشان تاثیر بگذارد ندیده‌اند. اگر چه سرعت و میزان نفوذ اینترنت در جامعه بیشتر شده است و به لطفِ چین ورود تعداد زیادی از گوشی‌های همراه هوشمند ارزان‌قیمت، عوام جامعه هم به این گوشی‌ها دسترسی دارند، اما روش‌های استفاده‌ی این قشر از جامعه از این گوشی‌ها، تماس تلفنی، پیامک، و در صورت دسترسی به اینترنت، سرویس‌های ارتباطی رایگان مانند وایبر و واتس اپ و … و فیسبوک است.

به عنوان شاهد دیگری بر این حرف، از شما دعوت می‌کنم سری به پرفروش‌ترین اپ‌های موبایل در مارکت اندرویدی «کافه بازار» بزنید. رتبه‌های اول این مارکت، اپ‌های زرد مانند اپ‌های جک، لطیفه و پیامک‌های طنز است. یعنی به عبارت دیگر، عوام جامعه دغدغه‌ی فناوری اطلاعات را ندارد و همچنین تصور نمی‌کند که فناوری اطلاعات می‌تواند دغدغه‌هایش را کاهش دهد.

 .

مانع ۳: دیدگاه نامناسب و سطحی برخی از مدیران و مسئولین دولتی:

برخی از مدیران میانی ظرفیت پذیرش انجام کار‌ها را به روشی غیر از آنچه یادگرفته‌اند ندارند. کوتاه‌بینی‌ها و برنامه‌ریزی‌های کوتاه‌مدت و سطحی دارند و به توسعه پایدار نمی‌اندیشند. با توجه به اقتصاد دولت‌محور در اغلب استان‌های کشور، اینگونه مدیران باید چشمانشان را به روی دنیا و یا حتی استان‌های پیشرو باز کنند.

.

یک مثال:

شهرداری مشهد برنامه دارد تا تمامی خیابان‌های منتهی به حرف امام رضا (ع) را به اینترنت بی‌سیم رایگان مجهز کند. به نظر می‌رسد مشابه این حرکت‌ها در شهرهای دیگر با ممانعت و اشکال‌تراشی‌های زیاد روبرو شود. مسائلی که معمولا به دلیل ناآگاهی یا خودسانسوری بیش از اندازه به مخالفت با چنین طرح‌هایی ابزار می‌شود، در استان‌های دیگر هم ممکن است وجود داشته باشد اما برای آن چاره مناسب و راه‌کار لازم اندیشیده می‌شود و در نتیجه ضعف برنامه‌ریزی و مدیریت اجرایی را با پاک‌کردن صورت مساله، بر طرف نمی‌کنند!

شاید در چشم افراد سطحی‌نگر این برنامه‌ی مسئولین شهرداری مشهد چندان به هزینه‌هایش نیارزد و توجیه اقتصادی نداشته باشد اما پشت پرده‌ی چنین پروژه‌ی به‌روز و مدرنی آن است که وقتی اینترنت پرسرعت به صورت رایگان یا با قیمت خیلی پایین در دست افرادی باشد که در هتل‌ها، مراکز تجاری و تفریحی خیابان‌های منتهی به محوطه حرم در حال تردد یا اقامت هستند باشد، به احتمال زیاد آن‌ها عکس‌هایی از خودشان را در آن محله‌ها و خیابان‌ها، درمحوطه حرم، با زمینه گنبد و زائران و … می‌گیرند و در شبکه‌های اجتماعی مانند فیسبوک و ایستاگرام و … با دوستانشان در سراسر دنیا به اشتراک می‌گذارند. نتیجه این امر، شناساندن مشهد، بالا بردن پتانسیل جذب توریست و زائر، کمک به رونق اقتصادی آن شهر و البته تبلیغات مذهبی و فرهنگی است.

 .

مانع ۴: مدل‌های کسب‎وکار ناکارآمد

مدل‌های کسب‌وکار و روش‌های درآمدزایی که توسط کسب‌وکارهای فناوری اطلاعات مورد استفاده قرار می‌گیرد، گا‌ها اشتباه و دور از روند‌ها و ترندهای جهانی است. برای نمونه، تعداد زیادی از شرکت‌های فناوری اطلاعات در کشور، خدمات سفارشی ارائه می‌کنند. مانند: طراحی سایت، تولید نرم افزار، انجام پروژه‌های شبکه، امنیت و … به صورت سفارشی و به درخواست مشتریان. اگرچه این روش، اشتباه نیست اما راه رشد هم نیست. مدل‌های کسب‌وکار که بر اساس اجرای پروژه‌های سفارشی بناشده‌اند، قابلیت تکرارپذیری و مقیاس‌پذیری، یعنی دو عامل مهم رشد، را ندارند. در حالیکه راه حل بهتر، تولید انبوه یک محصول و ارائه آن به تعداد بیشتری از مشتریان است.

اضافه بر آن، بسیاری از ایده‌های نوپا در این حوزه، نوآوری چندانی ندارند و حول تکرار و بازتولید محصولات و ایده‌های موفق داخلی و خارجی است. انواع شبکه‌های اجتماعی که می‌خواهند فیسبوک ایران شوند، یا انواع بسترهای وبلاگ‌سازی که می‌خواهند بلاگفا و پرشین بلاگ بعدی باشند.

.

مانع ۵: معضلات پرداخت الکترونیکی

یکی از عوامل موثر در رشد فناوری اطلاعات، امکان انجام امورات روزمره اقتصادی از پرداخت قبوض گرفته تا خرید و … به کمک بسترهای اینترنتی است. خوشبختانه در چندسال اخیر بانکداری الکترونیکی دچار تحول شده است و بانک‌های پیشرو در این زمینه مانند بانک سامان، توانسته‌اند به چنان موفقیت‌هایی برسند که ترس دیگران از مسائل امنیتی بریزد و دیگر بانک‌ها را به دنبال خود بکشند و این تحولات فراگیر شود.

اما در اینجا لازم است تا به یک معضل بزرگ در پرداخت الکترونیکی اشاره نمایم. این مساله آنقدر بزرگ است و آنقدر بر روی روندکار و فعالیت کسب‌وکارهای مبتنی بر پرداخت الکترونیکی اثر منفی گذاشته است که باید به آن به عنوان یکی از سیاه‌چاله‌های فناوری اطلاعات کشور نگاه کرد. طنز آن هم در این است که در حالی‌که فناوری اطلاعات آمده است تا بروکراسی اداری را کنار بزند، و کار‌ها را تسهیل کند، هنگامی که یک روند کاری نادرست بر روی یک گلوگاه فناوری اطلاعات قرارداده شود، بروکراسی نه تنها از میان نمی‌رود بلکه به آزاردهنده‌ترین شکل ممکنش، تبدیل به خنجری در گرده‌ی کسب‌وکارهای اینترنتی می‌گردد.

این مساله، که با اجرای درست آن می‌توانست به نگین فناوری اطلاعات ایران تبدیل شود، ای‌نماد یا‌‌ همان نماد اعتماد الکترونیکی است که جزو موارد لازم برای اعطای درگاه پرداخت بانکی به کسب‌وکارهای اینترنتی می‌باشد. باید تاکید کنم که خود ماهیت وجود چنین نمادی ممکن است بتواند بر بالابردن سطح اعتماد مشتریان اثر مثبت بگذارد (پژوهشی در اثبات یا رد این گفته در زمان نگارش این مطلب، در اختیار نگارنده نیست.) اما روند نادرست اجرای آن، مشکل اصلی را بوجود آورده است.

اگرچه تا کنون آماری از میزان رضایت سنجی مخاطبان آن وجود ندارد اما در گفت‌وگوهای متعدد با افراد مختلف، از کارآفرینان بر‌تر کشور گرفته تا فروشگاه‌های کوچک اینترنتی، همگی سطوحی از نارضایتی را از روندهای بررسی و اعطای ای نماد، ابزار کرده و می‌کنند. این نارضایتی تا آنجایست که موجب رونق و توسعه خیلی خوب کسب‌وکار شرکت‌های واسطه و کارگزاران پرداخت الکترونیکی خصوصی شود. وجود این شرکت‌های واسطه، فلسفه وجودی‌ ای نماد را زیر سوال برده است چرا که حالا هر فرد حقیقی یا حقوقی می‌تواند بدون نیاز به اخذ آن نماد، درگاه پرداخت بانکی (واسطه) داشته باشد.

به این‌ها، کاربرناپسندی، طراحی نازیبای پورتال نماد الکترونیکی، ناآگاهی و انعطاف‌ناپذیری کار‌شناسان تلفنی آن، افشای ناخواسته آمار بازدید سایت‌ها که گا‌ها جزو اطلاعات مهم و محرمانه یک کسب‌وکار اینترنتی است و… را اضافه کنید.

 .

مانع ۶: سرمایه‌گذاری ناکافی و غیر متمرکز

یکی دیگر از دلایل عدم توسعه اقتصاد فناوری اطلاعات، عدم سرمایه‌گذاری مناسب در این حوزه است. در حال حاضر در کشور، سرمایه‌ی عظیمی در بخش عمرانی جذب شده است و بازگشت سرمایه بالایی را به‌وجود آورده است. البته این تراکم سرمایه در این بخش امری همیشگی و پایدار نخواهد بود. به قول وزیر محترم اقتصاد، آقای دکتر طیب‌نیا، در همایش بهبود فضای کسب‌وکار ایران، یکی از مشکلات اقتصاد حال حاضر کشور، اسارت سرمایه در خاک و دیوار است. (نقل به مضمون)

شاید یکی از دلایل این عدم سرمایه گذاری مناسب، عدم وجود کسب و کارهای موفق بوده است تا بتواند فناوری اطلاعات برای سرمایه‌گذارانی است که به دنبال بیشترین بازگشت سرمایه هستند جذاب کند. خوشبختانه اخیرا، رشد بالا و سوددهی زیاد کسب‌وکارهایی بزرگ مانند شرکت‌های مخابراتی و تلفن همراه، توزیع کنندگان اینترنت، تولید کنندگان نرم افزاری مانند شرکت همکاران سیستم، و فروشگاه‌های اینترنتی مانند دیجی کالا توانسته است توجه سرمایه گذاران پیشرو را به این حوزه بیشتر جلب کند.

یکی از دلایل دیگر عدم سرمایه‌گذاری، دید سطحی برخی از مدیران، مسئولین و سرمایه‌گذاران به فناوری اطلاعات است. آن‌ها فناوری اطلاعات را یک کالای لوکس و فانتزی می‌بینند و کاربردی بیشتر از داشتن یک وب سایت برای سازمانشان، اتوماسیون اداری، یا گوشی همراه هوشمندشان نمی‌ببینند و اگر هم ببینند، آن را برای ایران زودهنگام تصور می‌کنند. آن‌ها نمی‌توانند باور کنند که می‌توان از طریق کسب‌وکارهای نوآورانه فناوری اطلاعات به سودهای سرشار رسید. البته همانطور که گفته شد، این دیدگاه در حال تغییر است.

.

تصحیح یک دیدگاه رایج نادرست:

در پایان باید به یک تصور اشتباه در این رابطه اشاره نمایم. همانطور که گفته شد، راه‌اندازی کسب‌وکار در فضای فناوری اطلاعات بسیار کم هزینه است و با سرمایه‌ایی خیلی کم قابل انجام است. اما به اشتباه نباید این امر را به تمامی مراحل یک کسب‌وکار تعمیم داد. اگرچه راه‌اندازی و شروع کسب‌وکارهای فناوری اطلاعات کم هزینه است اما در ادامه کار، آن‌ها هم مانند هر کسب‌وکار دیگری برای بقا، رشد و توسعه، به سرمایه نیاز خواهند داشت. در داقع، بدون سرمایه، آن کسب‌وکار‌ها یا دوام نخواهند آورد یا در بهترین حالت در کوچک‌ترین اندازه خود باقی خواهند مانند.

منبع: خوشفکری