پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوریهای مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
رمزریال؛ پروژه سهل و ممتنع بانک مرکزی / آیا بانک مرکزی وارد کار بانکداری می‌شود؟
مدتی است بحث رمزریال از سوی سیاست‌گذاران پولی مطرح شده و گرچه زمزمه‌های این موضوع دو سالی بود که جریان داشت، اما بانک مرکزی در دو ماه اخیر به‌طور جدی‌تری در حال پیگیری آن است. در تازه‌ترین اتفاق، شنیده‌ها حاکی از آن است که بانک مرکزی مقررات انتشار رمزریال را برای اجرا ابلاغ کرده و با این اقدام، یک قدم دیگر به عملیاتی‌شدن پروژه راه‌اندازی و عرضه رمزریال نزدیک شده است. هرچند در این مقررات‌نامه برخی جزئیات نحوه انتشار و عرضه رمزریال مشخص شده، اما همچنان نکات ابهام‌برانگیزی نیز وجود دارد. نه‌تنها در مورد این مقررات‌نامه، بلکه به‌طور کلی در مورد رویکرد بانک مرکزی در خصوص عرضه رمزریال در میان کارشناسان نقطه‌نظرات موافق و مخالف بسیاری وجود دارد و بسیاری معتقدند بانک مرکزی در این مسیر با چالش‌هایی مواجه است؛ از طرفی به نظر می‌رسد مقررات و برنامه تدوین‌شده بانک مرکزی در این زمینه بدون شناخت کافی و به‌نوعی با ساده‌سازی مسئله همراه بوده و از طرفی درجه تحقق عملیاتی و استقبال از رمزریال مبهم و غیرشفاف است. راه پرداخت در این گزارش در گفت‌وگو با کارشناسان، برنامه بانک مرکزی برای عرضه رمزریال را بررسی کرده است.
گام عملیاتی بانک مرکزی برای رمزریال
در سال‌های اخیر با فراگیرشدن دنیای کریپتوکارنسی برخی حاکمیت‌ها در جهان نیز به فکر راه‌اندازی و عرضه رمزارز ملی خود افتاده‌اند و در حال بررسی و انجام تحقیقات برای دیجیتال‌کردن واحد پول ملی خود هستند و ایران نیز در این مسیر قدم گذاشته است. طبق گفته معاون فناوریهای نوین بانک مرکزی، فاز اول پروژه ارز دیجیتال ملی به‌زودی به‌صورت آزمایشی اجرا خواهد شد. در تازه‌ترین اتفاق نیز، بانک مرکزی، سند مقررات انتشار رمزریال را ابلاغ و بسیاری از جزئیات نحوه انتشار و توزیع آن را اعلام کرده است.
بر اساس این مقررات‌نامه، بانک مرکزی مسئولیت نظارت بر میزان رمزریال انتشاریافته و تعیین حداکثر سقف مجاز رمزریال در گردش در کشور را بر عهده دارد و طبق این مقررات مجاز به عرضه بخشی از پول در قالب رمزریال به مؤسسات اعتباری است. طبق آنچه از جزئیات این سند برمی‌آید، مقررات ناظر بر عرضه رمزریال همان مقررات ناظر بر انتشار، نگهداری و توزیع اسکناس و مسکوک خواهد بود.
در مقابل اما کارشناسان حوزه فناوریهای مالی، توضیحات بانک مرکزی را درباره مکانیسم رمزریال کافی نمی‌‌دانند و معتقدند هنوز فضا درباره این پدیده در ایران ابهام‌آلود است.
مخالفان رمزریال چه می‌گویند؟
محمد مهدی شریعتمدار، رئیس هیئت‌مدیره انجمن صنفی فناوریهای نوین مالی ایران (فین‌تک) از جمله کسانی است که چندان به چشم‌انداز رمزریال خوش‌بین نیست و در گفت‌وگو با راه پرداخت توضیح می‌دهد: «دو کارکرد اصلی پول حفظ ارزش و مبادله است. پشتوانه اصلی رمزارز ملی هم قاعدتاً ریال است، اما توجه داشته باشیم زمانی که ریال نتواند کارکرد اصلی خود را که حفظ ارزش است، انجام دهد، رمزارز هم نمی‌تواند.»
به گفته شریعتمدار آنچه در ایران تا حدی رمزارزها را جذاب کرد، بحث سرمایه‌گذاری بود. این نشان می‌دهد، اقبالی که در مورد رمزارزها وجود دارد، در خصوص کارکرد اول پول یعنی حفظ ارزش است، نه مبادله.
این نکته رئیس هیئت‌مدیره فین‌تک را در برنامه بانک مرکزی هم می‌توان دید. همچنان که در مقررات انتشار رمزریال بانک مرکزی هم آمده، رمزریال قابل استفاده برای سرمایه‌گذاری نیست و صرفاً جایگزین اسکناس خواهد شد.
شریعتمدار تأکید می‌کند: «یک تحقیق پژوهشی نشان می‌دهد ۷۰ درصد از کاربران رمزارزها با هدف حفظ ارزش و سرمایه‌گذاری به سمت این دارایی رفته‌اند. بنابراین این را باید در نظر بگیریم که از آنجا که پشتوانه رمزارز ملی یعنی ریال در بحث حفظ ارزش چندان عملکرد قابل قبولی ندارد، پس اقبالی که به سمت رمزارزها از منظر حفظ ارزش وجود دارد، به رمزریال تسری پیدا نخواهد کرد. حالا اگر ریال در پلتفرم‌های خارجی نیز نتواند فهرست شود، این دافعه بیشتر هم خواهد شد. مانند یوان دیجیتال که به دلایل حاکمیتی نتوانست وارد فهرست ارزهای دیجیتال در پلتفرم‌های خارجی شود.»
ایجاد جاذبه برای رمزریال با چماق اجبار
به‌جز بحث ماهیت رمزریال، درجه تحقق ماندگاری و استقبال از این موضوع هم مورد بحث است. شریعتمدار در این خصوص توضیح می‌دهد: «تحقق عملیاتی رمزریال به چند صورت می‌تواند رخ دهد. در سطح اول درباره درجه تحقق عملیاتی آن در بخش عرضه صحبت می‌کنم، اینکه به فرض عرضه رمزریال مورد استقبال واقع شود. همان‌طور که پیش‌تر هم توضیح دادم، مشخص است که برای کاربران رمزارزها به دلایل مشخص مانند عدم کارایی پشتوانه آن یعنی ریال در حفظ ارزش، نمی‌تواند جذاب باشد. حالا از آنجا که این رمزارز یک رمزارز حاکمیتی است، رگولاتور با ترفندهایی می‌تواند اوضاع را تغییر دهد؛ بعضی اوقات با اجبار، بعضی اوقات با مزیت. رگولاتور ممکن است اپلیکیشنی برای رمزریال راه‌اندازی کند که در آن سقف انتقال پول (اسکناس) برداشته شود و افراد بدون محدودیت سقف تراکنشی، بتوانند با ریال دیجیتال امور خود را پیش ببرند. این یک مزیت است. حالا با اجبار هم می‌تواند الزاماتی برای استفاده از رمزارز ملی فراهم کند. از جمله اینکه همه پلتفرم‌های پرداخت را مجبور به استفاده از ریال دیجیتال کند.»
رئیس هیئت‌مدیره انجمن فین‌تک در ادامه دو سناریو درباره مکانیسم ماهیت عملیاتی رمزارز ملی مطرح می‌کند. او توضیح می‌دهد: «یک سطح دیگر از بررسی درجه تحقق عملیاتی رمزریال در سازوکار فنی آن است. یک سناریو این است که به بانک‌ها اجازه دهد که هر کدام بر بستر بلاکچین رمزریال عرضه کنند. سناریوی دوم این است که خود بانک مرکزی، هم هسته مرکزی ماجرا باشد و هم عرضه‌کننده رمزریال که این سناریوی دوم به این معناست که بانک مرکزی وارد کار بانکداری خواهد شد.»
به گفته او به‌جز موارد فنی، بحث رمزریال برای رگولاتور یک جلوه نمایشی در سطح بین‌المللی نیز دارد که همپای کشورهای در حال تولید رمزارزملی پیش برود، اما «رگولاتور باید توجه کند در کشوری که بانک مرکزی آن به‌دنبال ممنوعیت رمزارزهاست و هیچ روی خوشی به بلاکچین نشان نمی‌دهد، راه‌اندازی و عرضه رمزارزملی بیشتر شبیه یک کاریکاتور است و تصویر کارتونی از رویکرد رگولاتور به فناوریهای مالی را به نمایش می‌گذارد».
هرچند رئیس هیئت‌مدیره انجمن فین‌تک، به آینده رمزریال خوش‌بین نیست و معتقد است از آنجا که این برنامه از پشتوانه فکری دقیقی برخوردار نیست، در کوتاه‌مدت عملیاتی نخواهد شد و بیشتر تصویر کارتونی دارد، اما برخی دیگر از کارشناسان حوزه فناوریهای مالی رویکرد مثبت‌تری به این ماجرا دارند. از جمله محمدجواد صمدی‌راد که معتقد است درست است که رگولاتور تاکنون روی خوشی به دنیای رمزارزها نشان نداده، اما این به معنای آن نیست که چون با رمزارز به‌طور کلی یا جزئی مخالف است، بنابراین به سمت رمزارز ملی رفتن آن هم خطاست.
صمدی‌راد اعتقاد دارد: «رگولاتور کاملاً اختیار دارد و انتخاب کرده که اگر روزی کارخانه پولش کاغذی بوده، به سمت کارخانه دیجیتال رفته و ریال را به‌صورت دیجیتال عرضه کند.»
ورود بانک مرکزی به کار بانکداری
محمدجواد صمدی‌راد، مدیرعامل شرکت ققنوس در همین خصوص توضیح می‌دهد: «قبل از اینکه درباره رمزارز ملی حرف بزنم، ابتدا باید بگویم ما باید ادبیات‌مان درباره رمزارز ملی را بازنگری کنیم. از نظر من رمزارز ملی شکل جدیدی از اسکناس یک کشور است. رمزریال در واقع شکل جدید همان اسکناس ریالی ماست. در هچ کجای دنیا قرار نیست به واسطه رمزارز ملی واحد پول جدیدی به شکل دیجیتال منتشر شود. همچنان که آمریکا به‌دنبال دلار دیجیتال رفت و یوروی دیجیتال و یوان دیجیتال هم از اتحادیه اروپا و کشور چین سربرآورد. بنابراین باورهای غلط درباره اینکه یک واحد پول جدید به‌عنوان رمزریال داریم، از اساس غلط است.»
او ادامه می‌دهد: «نکته دوم درباره کارایی این پدیده است. رمزارز ملی به‌دنبال این است که در اکوسیستم‌های دیجیتالی بتوان واحد پول ملی را قابل برنامه‌ریزی کند. حالا این پول دیجیتال می‌تواند کاربرد عمده داشته باشد، یا خرد. به این معنا که یک کاربرد آن می‌تواند برای تسویه بین‌بانکی (کلان/عمده) استفاده شود یا به‌صورت خرد یعنی در فضای دسترسی عمومی و به‌عنوان ابزار مبادله.»
رگولاتور مشورت می‌گیرد، عمل نمی‌کند
او توضیح می‌دهد: «رفتار رگولاتور باید به گونه‌ای باشد که طرف مشورت خود را فعالان عرصه فناوری مالی بگذارد، اما هرچند مشورت می‌گیرد، اما مشخص نیست در عرصه عمل از این مشورت‌ها استفاده می‌کند یا خیر. آنچه فعلاً درباره رمزارز ملی با قطعیت می‌دانیم، این است که رمزریال شکل جدیدی از ریال است، اما اینکه کارکرد آن عمده/کلان است یا خرد؟ هنوز نمی‌دانیم. دوستان حقوقی ما نظرشان این است که در قانون به‌صراحت آمده شکل پول ملی سکه و اسکناس است. حالا اگر رگولاتور بخواهد یک شکل جدید یعنی ریال دیجیتال هم وارد کند، قاعدتاً به قانون‌گذاری جدید نیاز دارد، چون قانون پیشین این اجازه را نداده است. حالا کارشناسان حقوقی معتقدند که رگولاتور می‌تواند به‌نوعی از قانون چک استفاده کند و رمزارز ریال را به‌عنوان چک‌پول تلقی کند. بنابراین رگولاتور با چالش حقوقی جدی‌ای مواجه است.»
صمدی با توجه به اطلاعاتی که دارد، دو سناریو برای عملیات عرضه رمزریال مطرح می‌کند و احتمال وقوع یک سناریو را جدی‌تر می‌داند: «در بحث فنی رمزریال دو سناریوی یک‌لایه و دولایه مطرح است. در سناریوی اول بانک مرکزی یک شبکه بلاکچینی راه می‌اندازد و عموم مشتریان در آن شبکه افتتاح حساب می‌کنند. یعنی بر خلاف حساب بانکی‌های فعلی، مشتریان نه نزد بانک‌ها، بلکه نزد خود بانک مرکزی حساب باز می‌کنند. در سناریوی دوم که دولایه است، بانک مرکزی صرفاً نقش صادرکننده را دارد و در لایه اول خودش رمزریال را صادر می‌کند و در لایه دوم بانک‌ها آن را عرضه می‌کنند.»
او تأکید می‌کند: «ما آرزو می‌کنیم که سناریوی دوم پیگیری شود، اما متأسفانه طبق شنیده‌های ما آنچه در عرصه عمل اتفاق خواهد افتاد، به سناریوی اول نزدیک‌تر است. حالا ممکن است برخی بگویند این به معنای ورود بانک مرکزی به بانکداری است و بانک‌ها با آن مخالفت خواهند کرد که باید بگوییم طبق اساسنامه بانک مرکزی کاملاً این اختیار را دارد و بانک‌ها هم نسبت به آن تمکین خواهند کرد.»
توضیحات بانک مرکزی برای بانک‌ها قانع‌کننده نبود
ابهام در خصوص نحوه راه‌اندازی و عرضه رمزریال یک چالش جدی در این حوزه است و مسئله‌ای است که کارشناسان بانکی و اقتصاد دیجیتال با آن روبه‌رو هستند. بانک مرکزی به‌تازگی مقررات انتشار رمزریال را ابلاغ کرده، اما متن این مقررات‌نامه برای فعالان این حوزه کافی و جامع نبوده است، به‌طوری که فعالان بانکی نیز با دیده تردید و احتیاط به این پروژه بانک مرکزی نگاه می‌کنند.
محمد صادقی، معاون فناوری اطلاعات بانک اقتصاد نوین در گفت‌وگو با راه پرداخت به همین موضوع اشاره کرده و می‌گوید: «بحث رمزریال تفاوت ماهوی با رمزارز دارد. بحث رمزملی در جهان اکنون در مورد دلار هم مطرح است، اما به این صورت که کشوری مانند آمریکا درخصوص رمزدلار، تلاش می‌کند بتواند تسلط دلار دیجیتال را نیز به گستردگی دامنه تسلط دلار پیش ببرد و بتواند نظارت و کنترل کاملی روی آن داشته باشد. در این میان جایگاه دلار در جهان خیلی اهمیت دارد. از طرفی هم می‌خواهد از قابلیت‌های اکوسیستم‌های مبتنی بر بلاکچین نیز بی‌بهره نماند و بتواند خدمات مالی لازم را در بستر فناوریهای جدید با این نوع از ارزها، ارائه دهد.»
او اضافه می‌کند: «اما جایگاه ریال ایران متفاوت است و ما در ایران این دو مؤلفه مهم جهان‌شمولی و نیاز به حفظ تسلط بر بازار بین‌المللی را نداریم و فقط به‌دنبال این هستیم که بتوانیم از این رمزپول به‌عنوان ارزش پولی در اکوسیستم‌های فضای بلاکچین و فناوریهای نوظهور مانند متاورس، استفاده کنیم. در این زمینه توسط تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران کشور بودجه‌ای چند هزار میلیارد تومانی برای راه‌اندازی و عرضه اولیه رمزریال در نظر گرفته شده و بانک مرکزی با جدیت مُصِر به اجرای این پروژه است و می‌خواهد بانک‌ها به میزان اعتباری که دارند به آن دسترسی پیدا کنند.»
به گفته صادقی نکته مهم در این موضوع این است که تاکنون وجه تمایز یا بستری انحصاری برای استفاده از رمزریال معرفی نشده و با توجه به اینکه در حال حاضر، کمتر از پنج درصد از نقدینگی کل کشور مشتمل بر سکه و اسکناس است و سایر آن به‌صورت مجازی در حساب‌های بانکی در گردش است، رمزریال نیز نمی‌تواند تفاوت چندان چشم‌گیری در این وضعیت ایجاد کند.
ابعاد رمزارز ملی هنوز برای خود بانک مرکزی نیز شفاف نیست
هرچند بانک مرکزی تاکنون با بانک‌های مختلف جلسات تشریحی در خصوص رمزریال برگزار کرده، اما معاون فناوری اطلاعات بانک اقتصاد نوین توضیحات و برنامه بانک مرکزی را شفاف ارزیابی نمی‌کند و می‌گوید: «تأکید بانک مرکزی این است که کنترل و نظارت بر رمزریال به گونه‌ای پیش رود که تسلط روی ریال از دست نرود. اما هنوز مشخص نیست وجه تمایز رمزریال از ریال چیست و ارزش‌افزوده آن برای بانک‌ها و مؤسسات چه خواهد بود تا آنها از این پروژه استقبال کنند. بنابراین ما در این موضوع بااحتیاط پیش می‌رویم، چراکه کاربری و قابلیت رمزریال هنوز برایمان روشن نیست و مقرراتی هم که بانک مرکزی در این زمینه تدوین کرده، کافی و جامع نیست و به تکمیل و تدقیق نیاز دارد.»
به گفته صادقی صحبت‌هایی مطرح است مبنی بر اینکه اتحادیه‌ای در سطح کشورهای منطقه مبتنی بر رمزارزهای ملی آنها راه‌اندازی شود تا کشورهای منطقه بتوانند با رمزارز ملی خود معاملات را بر بسترهای جدید و با به‌کارگیری فناوریهای جدید انجام دهند، اما این بحث فقط در حد ایده و صحبت‌های غیررسمی مطرح است و هنوز هیچ اقدام عملیاتی در این زمینه صورت نگرفته است.
او ادامه می‌دهد: «بانک مرکزی در خصوص رمزریال، جلساتی با ما داشته، اما بانک‌ها هنوز ورود جدی به این عرصه نداشته‌اند، چراکه به نظر می‌رسد ابعاد موضوع حتی برای خود بانک مرکزی چندان شفاف نیست یا هنوز اطلاعات کاملی در خصوص آن به بانک‌ها داده نشده است. ما به‌عنوان بانک هنوز نمی‌دانیم دقیقاً تفاوت رمزریال با ریال چه خواهد بود و چه قابلیت‌های مضاعف یا متمایزی خواهد داشت. با توجه به اینکه نفوذ ریال هم محدود به کشور خودمان است، فضای استفاده و قابلیت رمزریال بسیار مبهم است.»
در مجموع کارشناسان در چنین شرایط مبهمی افق روشنی برای رمزریال پیش‌بینی نمی‌کنند، مگر اینکه بانک مرکزی با ارائه اطلاعات بیشتر و دستورالعمل‌های شفاف‌تر، امکان فعالیت بانک‌ها، شرکت‌ها و صنایع را در اکوسیستم‌های مبتنی بر عملیات مالی رمزریال‌محور فراهم کند. تا به اینجای کار که مقررات انتشاریافته رمزریال بانک مرکزی شفافیت لازم را نداشته و به نظر می‌رسد به جای نوآوری و شناخت دقیق از تجربه‌های شنیداری و پراکنده در نقاط دیگر جهان استفاده شده است.