پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
راه پرداخت پروژه بانکداری باز نیکاتک را بررسی می‌کند / پیشی‌گرفتن دانش کسب‌وکارها نسبت به بانک مرکزی
مرضیه نوری / بانکداری سنتی سال‌هاست در جهان رنگ باخته و توسعه شیوه‌های نوین بانکداری مانند بانکداری باز در دستور کار قرار گرفته است. بانکداری باز یا آزاد همان اشتراک‌گذاری اطلاعات مالی به‌صورت الکترونیکی و ایمن است و تنها در صورتی که مشتری اجازه آن را تأیید کند، رخ می‌دهد. در واقع رابط‌های برنامه‌نویسی (API) به این واسطه اجازه می‌دهند که مشتریان به اطلاعات مالی خود دسترسی داشته باشند. به زبان ساده در بانکداری باز، برای سهولت کار، یک واسطه میان مشتری و بانک قرار می‌گیرد و این واسطه با استفاده از فناوری‌های نوین و در فضای عمدتاً الکترونیک امکان دسترسی سریع، شفاف و آسان را برای مشتریان و کسب‌وکارها فراهم می‌کند. در جهان چند سالی می‌شود بانکداری جدید جایگزین بانکداری سنتی شده و به‌عنوان مثال در آمریکا استفاده از واسطه و بانکداری باز اجباری شده و کشورهای اروپایی هم یک‌به‌یک در حال الحاق به این اکوسیستم هستند. در ایران نیز از دهه 90 زمزمه‌های بانکداری باز و استفاده از API بر سر زبان‌ها افتاده؛ تا جایی که اکنون چند شرکت در حال توسعه بانکداری باز در ایران هستند. شرکت نیکاتک یکی از این شرکت‌هاست که البته با تفاوت‌ها و تمایزهایی نسبت به دیگر شرکت‌ها، اقدام به بسط و گسترش ایده بانکداری باز کرده است. اما در این مسیر با چالش‌ها و موانع جدی روبه‌روست.
گرچه یکی از عناصر مهم در بانکداری باز تقویت ایده خدمات آنلاین است، اما نیکاتک فعالیت‌های خود را هم بر بستر آنلاین و هم حضوری بسط داده و برای این اقدامات توجیهات اقتصادی و مالی خاص خودش را طراحی کرده است. مهندس هرمز عطایی، مدیرعامل شرکت نیکاتک در توضیح ایده اصلی این شرکت توضیح می‌دهد: «هدف اصلی دفاتر نیکاتک در کشور رسیدگی به امور بانکی شهروندان است. این دفاتر در شهرها و روستاهای کوچک که شعبه بانک مورد نظر مشتریان در آن وجود ندارد، می‌تواند به‌عنوان شعبه آن بانک عمل کرده و عملیات مورد نظر مشتری را انجام دهند. این اقدام در کنار سهولت می‌تواند نیاز شعب فیزیکی بانک‌ها را برطرف کند. همچنین نیکاتک در کنار برنامه ویژه‌ای که برای بانک‌ها دارد، به شرکت‌های بیمه نیز سرویس ارائه می‌دهد و با ضریب نفوذ خود، انواع بیمه را به مشتریان خود با شرایط ویژه و حمایتی برای اقشار کم‌درآمد پیشنهاد می‌دهد.»
ارائه تجمیعی خدمات بانکی برای اولین‌بار
نیکاتک بیش از یک سال است که فعالیت خود در حوزه بانکداری باز را آغاز کرد و طی این مدت توانسته نزدیک به 500 نمایندگی در سطح کشور ایجاد کند. این نمایندگی‌ها در واقع به هموطنان عزیزمان در سراسر کشور خدمات حضوری ارائه می‌دهند. اما قدم جدید، انحصاری و منحصربه‌فردی که نیکاتک برداشته، راه‌اندازی یک سوپراپلیکیشن است. به گفته مدیرعامل این شرکت، این سوپراپلیکیشن در مراحل نهایی راه‌اندازی است و تا پایان این ماه رونمایی خواهد شد که می‌تواند تحولی در این زمینه تلقی شود.
ویژگی نوین این اپلیکیشن ارائه تجمیعی خدمات بانکی است. به‌عنوان مثال اگر کسی در چهار بانک مختلف حساب دارد، به جای نصب چهار اپلیکیشن از چهار بانک مختلف، می‌تواند با نصب اپلیکیشن نیکاتک تمامی خدمات بانکی را یکجا دریافت کند و امکان‌های مختلفی مانند نقل‌و‌انتقال بین‌بانکی، مقایسه حساب‌ها و جابه‌جایی بین حساب‌ها برایش فراهم شود. همچنین در کنار آن از خدمات بیمه‌ای هم روی همین اپلیکیشن بهره‌مند شود.
اما این ایده از کجا و چگونه وارد کار نیکاتک شد؟ مدیرعامل این شرکت خاستگاه این ایده را در پراکندگی و نامتوازن‌بودن شعب بانکی می‌داند و در این‌باره توضیح می‌دهد: «در سیستم بانکی ایران در زمینه خدمات بانکی خلأهای جدی ایجاد شده است. شعب اکثر بانک‌ها زیر 100 عدد است و در برخی استان‌ها و شهرستان‌ها اساساً شعبه‌ای ندارند.»
او بانک دی را مثال می‌زند؛ بانکی که نزدیک به 90 شعبه دارد و اگر شعب این بانک در استان البرز و تهران را فاکتور بگیریم، تعداد شعب آن در سراسر کشور به حدود 27 عدد می‌رسد. همین 27 شعبه هم در مراکز استان‌ها قرار دارد و در شهرستان‌های استان‌های مختلف حتی یک شعبه هم از این بانک وجود ندارد. بانک دی متعلق به خانواده شهدا و جانبازان است و بسیاری از مشتریان این بانک به‌دلیل تفاوت جسمانی و معلولیت به‌سختی امکان طی‌کردن مسافت برای رسیدن به یک شعبه بانک در مرکز استان را دارند. در چنین شرایطی است که کار شرکتی مانند نیکاتک آغاز می‌شود؛ نیکاتک در واقع میان مشتری و بانکی واسطه می‌شود که دسترسی به آن برای مشتری دشوار است.
نکته دیگر این ایده پوشش شعب بانک در نقاط دورافتاده کشور است. طبق قانون بانک مرکزی از سال 1397 به بعد هیچ بانکی مجوز اضافه‌کردن شعبه را ندارد. در مقابل معضل اساسی در خصوص شعب بانک‌ها پراکندگی و توسعه نامتوازن آنهاست. در حالی که شهری مانند تهران یا سایر کلان‌شهرها با بحران ازدیاد شعب بانکی مواجه‌اند، در بسیاری از نقاط کشور حتی یک شعبه از بانک هم موجود نیست. حالا نیکاتک برای پوشش این نقیصه بانکی و غیاب شعب در اقصی‌نقاط کشور، 500 نمایندگی راه‌اندازی کرده تا واسطه‌ای میان مشتری و بانک مورد نظر شود. در این مسیر هم قادر به اشتغال دو هزار نیروی مستعد و بومی است.
سنگ‌اندازی‌های بانک مرکزی در ارائه مجوزها
هرچند نیکاتک در مسیر توسعه بانکداری باز توانسته قدم‌های جدی بردارد، اما در این مسیر، هم با موانعی روبه‌روست و هم چالش‌هایی بر سر راه دارد. مهم‌ترین مانع که البته نه‌تنها در برابر نیکاتک؛ بلکه در برابر تمامی کسب‌وکارهای سهیم در بانکداری باز وجود دارد، ضعف، سکوت و خلأهای قانونی است. در واقع شیوه نوین و مدرنی در بانکداری در ایران در حال شکل‌گیری است، اما این جهان جدید و بازار پرارزش جدید برای نهاد قانون‌گذار ناشناخته است و نتوانسته با تنظیم مقررات جدید خود را به‌روز کرده و همپای آن حرکت کند.
هرمز عطایی، مدیرعامل شرکت نیکاتک در این‌باره می‌گوید: «نهاد تصمیم‌گیر و قانون‌گذار برای ارائه خدمات حضوری موانعی جلوی راه ما گذاشته‌اند و می‌گویند مگر شما بانک هستید که می‌خواهید دفتر بزنید. این در حالی است که ماهیت کار بانکداری باز در واقع قراردادی میان بانک عامل و شرکت ارائه‌دهنده خدمات است. یعنی بانک عامل بخشی از ارائه خدمات خود را به یک شرکت خصوصی واجدالشرایط و دارای مجوزهای لازم از سازمان‌های ذی‌ربط فناوری اطلاعات، در قبال تضامین لازم واگذار می‌کند. اما متأسفانه هنوز این موضوع برای تصمیم‌گیران جا نیفتاده و از آنجایی که این عمل تا حدود بسیار زیادی با شعار امسال و نیز فرمایش مقام عظمای ولایت، منافات دارد، تصمیم و اراده ما را برای اجرای دقیق این آرمان دولت الکترونیک و تحقق فرمایشات ایشان دوچندان کرد.
در ایران فقط اسم بانکداری باز مطرح شده و قوانین آن هنوز تنظیم نشده است. بانکداری باز یعنی هر بانکی خدمات خودش را در اختیار شرکت‌هایی قرار دهد که صلاحیت دارند؛ بنابراین بانک عامل پیشاپیش مجوز خود را از بانک مرکزی دریافت کرده و قاعدتاً برای انعقاد قرارداد با یک شرکت خصوصی دیگر نباید به مجوز دوباره از بانک مرکزی نیاز داشته باشد. اما اکنون به ما گفته شده مجوز باید توسط خود بانک مرکزی ارائه شود. ما هم مشکلی با این ماجرا نداریم، اما همین هم با سنگ‌اندازی‌های متعددی مواجه است.»
منفعت بانکداری باز برای مشتریان چیست؟
موضوع بعدی که در مورد بانکداری باز مورد چالش است، نفع این شیوه بانکداری برای مشتری است. در واقع سؤال اینجاست که وجود یک واسطه میان بانک و مشتری برای خود مشتری چه سود و منفعتی دارد؟ مسعود اشتری، قائم‌مقام نیکاتک در این‌باره معتقد است، بانکداری باز می‌تواند تناقضات موجود در سیستم بانکی سنتی را رفع و رجوع کند. او توضیح می‌دهد: «در حال حاضر انتقال مبالغ بالای 200 میلیون تومان، به‌خصوص برای مناطقی که فاقد شعب است، دشوار بوده و هزینه مالی به مشتریان تحمیل می‌کند تا مسافتی را طی کرده و به شعب بانکی برسند. بانک مرکزی بر اساس داده‌هایی که به دست آورده، مقرراتی ایجاد کرده تا جلوی کلاهبرداری و پول‌شویی را بگیرد، اما برای راهکارهایش تفکری اندیشیده نشده است. در حالی که نمایندگی‌های بانک‌ها کاملاً تحت نظارت بانک بوده و ضمانت‌های لازم به بانک داده می‌شود.»
بنابر این توضیحات، فقط بانکی می‌تواند با شرکتی مانند نیکاتک قرارداد ببندد و نمایندگی کار خود را در اکوسیستم بانکداری باز به واسطه بسپارد که مجوز این کار را از بانک مرکزی گرفته باشد. در حال حاضر پست‌بانک به‌عنوان یکی از بانک‌های برتر کشور توانسته مجوزهای لازم را بگیرد و نمایندگی خود را به اشخاص حقیقی و حقوقی اعطا کند، اما در حالت کلی هنوز این شیوه بانکداری واسطه‌ای به‌طور کامل توسط بانک مرکزی مورد تأیید واقع نشده و در واقع بانک مرکزی در حال کندوکاو و شناخت این نوع عملیات بانکی است.
مسعود اشتری، قائم‌مقام نیکاتک معتقد است این عملیات بانکی یک بازی دوسر برد است. در بسیاری ادارات یک فرد پشت سیستم باجه بانک فعال است و حالا با اپلیکیشنی مانند اپلیکیشن نیکاتک تمامی هزینه‌های جاری پرسنلی را نیکاتک تقبل می‌کند؛ بنابراین هم بانک با توجه به هزینه‌های بالای شعب می‌تواند از این سیستم استقبال کند و هم مشتریان دسترسی راحت‌تر و ارزان‌تری به خدمات بانکی خواهند داشت. خصوصاً در مناطق محرومی مانند استان سیستان‌وبلوچستان که تعداد شعب هر بانک کمتر از انگشتان دست است.
اشتری در رابطه با اینکه برای این پروژه چقدر امکان‌سنجی صورت گرفته، توضیح می‌دهد: «طبق بررسی آماری که انجام دادیم، تمام بانک‌های ما اعم از دولتی و خصوصی در زمینه پراکندگی دچار مشکل هستند. تمرکز شعب در کلان‌شهرها و مراکز استان‌هاست و سایر شهرها از داشتن باجه و شعب محروم هستند. در این زمینه با بانک مرکزی مذاکراتی صورت گرفته و آموزش‌های ما در جهت بانکداری الکترونیکی است.»
بلاتکلیفی استخدام دو هزار نفر پشت درهای بانک مرکزی
به گفته مدیرعامل این شرکت تاکنون طی راه‌اندازی همین پروژه بانکداری باز، برای نزدیک به دو هزار نفر، اشتغال ایجاد شده است. عطایی در خصوص آموزش این پرسنل می‌گوید: «ما یک آزمون آنلاین برگزار کردیم و گفتیم کسانی را که به حداقل 50 درصد سؤالات جواب صحیح دهند، جذب می‌کنیم. تصمیم ما این است که خود بانک مرکزی یعنی مؤسسه آموزش عالی بانک مرکزی، آموزش را انجام دهد و ما هزینه آموزش را پرداخت کنیم. اما حتی در برابر همین موضوع هم سنگ‌اندازی شد؛ چراکه نسبت به این موضوع قوانین لازم در بانک مرکزی وجود ندارد و ما اولین شرکت ارائه‌دهنده خدمات بانکداری باز هستیم.»
بنابر این صحبت‌ها هنوز وضعیت جذب نیرو در این شرکت بلاتکلیف است. به گفته مدیرعامل، این شرکت فعلاً در انتظار دریافت مجوز از سوی بانک مرکزی برای آموزش و استخدام نیروست و تمام حقوق و بیمه را نیکاتک پرداخت می‌کند.
در شرایطی که راه‌اندازی و شروع بهره‌برداری از این پروژه همچنان پشت درهای بانک مرکزی قرار دارد، اما به نظر می‌رسد بانک‌های عامل استقبال خوبی از آن کرده‌اند. هرچند اینکه شرکت نیکاتک تاکنون با کدام بانک‌ها قرارداد بسته، جزء محرمانه‌هاست. مدیرعامل این شرکت می‌گوید: «اجازه دهید اینکه چه بانک‌هایی تاکنون به ما پیوسته‌اند، محرمانه بماند، ولی ما تاکنون با 15 بانک وارد تعامل شده‌ایم و با اکثر آنها قرارداد بسته شده و در حال ایجاد زیرساخت هستیم. همچنین به‌عنوان اولین شرکت خصوصی مطرح هستیم که برای خدمت‌رسانی بهتر از ESB بهره می‌برد. ESB مخفف کلمه Enterprise Service Bus و به معنی گذرگاه سرویس سازمانی است. ESB (گذرگاه سرویس سازمانی) یک میان‌افزار است که برای ادغام سیستم‌ها و برنامه‌های مختلف سازمان استفاده می‌شود و جایگزین ارتباط نقطه‌به‌نقطه وب‌سرویس‌های سازمان می‌شود.»
موضوع زیرساخت برای بانکداری باز در کنار موضوع قانون‌گذاری شاید مهم‌ترین بحث و چالش این نوع بانکداری در ایران باشد. برای زیرساخت بانکداری باز مهم‌ترین الزام این است که بانک‌ها API (وب‌سرویس بانکی) خود را در اختیار شرکت‌های به‌اصطلاح واسطه قرار دهند، اما در ایران بانک‌ها در این زمینه مقاومت زیادی به خرج می‌دهند. حسن جاهدی، معاون فناوری نیکاتک در این رابطه توضیح می‌دهد: «در این زمینه ما به این نتیجه رسیدیم که از فناوری نوین استفاده کنیم که علاوه بر سرعت، دقت و امنیت، دغدغه‌های سرویس‌دهنده را هم برطرف کند؛ بنابراین ما سعی کردیم تمامی استانداردهای بین‌المللی را روی پلتفرم خودمان پیاده‌سازی کنیم و تقریباً در این حوزه کامل هستیم.»
به گفته جاهدی چالش دیگر همگام‌نبودن سازمان‌ها با شیوه‌های نوینی مانند بانکداری باز است. بسیاری از سازمان‌ها هنوز ضعف فناوری دارند و از ارائه خدمات الکترونیکی و دیجیتال ناتوان هستند. در این زمینه قرار است نیکاتک به کمک آنها بیاید و با هزینه کم و مشارکتی این کار را بر عهده بگیرد. معاون فناوری نیکاتک ادامه می‌دهد: «فازبندی خوبی داریم و در فاز بعدی قرار است وارد هوشمندسازی شویم.»
چالش‌های نیکاتک در راه‌اندازی بانکداری باز
هرچند پروژه بانکداری باز نیکاتک جالب توجه و نوین است، اما ضمن اینکه موانعی بر سر راهش از سوی بانک مرکزی قرار دارد، فرم و ماهیت آن هم چالش‌های خاص خودش را دارد. از جمله اینکه در حالی که تمام دنیا به سمت جمع‌آوری شعب بانکی حرکت می‌کنند، نیکاتک قرار است 500 دفتر به نمایندگی بانک‌ها در نقاط مختلف کشور به‌صورت فیزیکی راه‌اندازی کند.
استدلال توجیهی معاون فناوری نیکاتک در برابر این نقد این است که نیکاتک یک شرکت خصوصی است و بانک نیست؛ بنابراین در بهینه‌ترین حالت ممکن به لحاظ هزینه‌ای این دفاتر را راه‌اندازی خواهد کرد.
معاون فناوری نیکاتک هم در این‌باره معتقد است یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های پروژه نیکاتک کاهش هزینه‌ها برای مشتری نهایی است. جاهدی تأکید می‌کند: «با اپلیکیشن نیکاتک هزینه‌های مشتری نهایی به حداقل ممکن خواهد رسید. از جمله هزینه طی‌کردن مسافت برای رسیدن به یک شعبه بانک، هزینه نقد کردن چک بین‌بانکی و هزینه جابه‌جایی و نقل‌وانتقالات مشتری به حداقل ممکن می‌رسد؛ ضمن اینکه دسترسی بسیار راحت‌تری خواهد داشت.»
چالش بعدی این است که با توجه به توضیحات مدیران این شرکت، به نظر می‌رسد برای این پروژه، هم بودجه خوبی صرف شده و هم از ظرفیت‌های لازم برخوردار بوده، در حالی که با این بودجه و ظرفیت می‌توانست به سمت نئوبانک حرکت کند. معاون فناوری نیکاتک در این رابطه می‌گوید: «اولین موضوع نئوبانک مبهم‌بودن مفاهیم است. در این رابطه هر کدام تعریف خاص خود را دارند و مجوز خاصی هم در این زمینه وجود ندارد. وقتی بتوانیم در ایران به‌طور مشخص در مورد نئوبانک به یک تعریف برسیم و مجوزها و قوانینش شفاف شود، ما هیچ کم‌وکاستی در این زمینه به لحاظ زیرساخت نداریم و می‌توانیم به سمت عملیاتی‌شدن آن هم برویم.»
موضوع دیگر این است که در ایران، شرکت‌های دیگری هم خدماتی تقریباً مشابه خدمات نیکاتک را ارائه می‌دهند. وجه تمایز نیکاتک و توان رقابتی‌اش چیست؟ قائم‌مقام این شرکت مهم‌ترین وجه تمایز را ارائه خدمات بیمه و سازمانی در کنار خدمات بانکی می‌داند. به‌عنوان مثال ارائه خدمات استعلامی از وزارت علوم، مانند دریافت مدرک تحصیلی.
به هر حال با وجود تمام چالش‌ها و موانع بانکداری باز، هر روز بر جدی‌شدن آن در ایران افزوده می‌شود و شرکت‌های بیشتری قدم در این راه می‌گذارند. این موضوع به‌خوبی گواه این است که بانک مرکزی به‌عنوان نهاد قانون‌گذار باید سریع‌تر به جمع‌بندی رسیده و اسناد مقرراتی و قانونی خود در این رابطه را تنظیم کند؛ چراکه هر روز بر شناخت و آگاهی شرکت‌ها و کسب‌وکارهای بانکداری باز افزوده شده و پروژه‌های بیشتری کلید می‌خورد، اما بانک مرکزی با پاسخ‌های گنگ و نبود مقررات لازم، نمی‌تواند پاسخگوی این شیوه نوین و تحول‌آفرین باشد.