پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
مدیرمحصول شرکت کاسپین در گفت‌وگو با راه پرداخت مطرح کرد / توسعه بانکداری دیجیتال؛ مطالبه عمومی مردم
ریحانه هاشمی / از حدود دو سال پیش که همه‌گیری بیماری کرونا به‌صورت رسمی تأیید شد، کشور با چالش‌های مختلفی روبه‌رو شد. یکی از مهم‌ترین چالش‌ها، چالش صنعت بانکی کشور بود که هم تمامی کسب‌وکارها و هم تمام مردم به نحوی با آن مرتبط هستند. اعمال محدودیت در ساعات کاری بانک‌ها و خطری که برای مراجعه حضوری به شعبه‌ها وجود داشت، از یک سو و مشخص‌نبودن پایان بحران کرونا از سوی دیگر، باعث شد بانک‌ها به فکر جایگزینی برای فرایند احراز هویت ـ که تا پیش از آن فقط با مراجعه حضوری امکان‌پذیر بود ـ بیفتند. بانک پارسیان یکی از اولین بانک‌هایی بود که توانست از سامانه احراز هویت مجازی‌اش رونمایی کند. این سامانه از حدود یک سال پیش فعال است. در این گزارش، جزئیات مسیر طی‌شده، از ابتدای کار تا رونمایی و فعال‌شدن سامانه و مسیر پیش روی آن را بررسی می‌کنیم.
از ابتدای سال 13۹۹، بانک پارسیان بررسی دستورالعمل‌های مربوط به عملیات‌های غیرحضوری را، با این هدف که مشتریان بتوانند بیشتر کارهای بانکی را به‌صورت غیرحضوری انجام بدهند، با جدیت بیشتری دنبال کرد. یکی از مسائلی که همیشه در بانکداری سنتی وجود داشت، این بود که برای مشتریان جدید یا کسانی که قصد داشتند خدماتی دریافت کنند که برای احراز هویت، به حضور در شعبه نیاز داشت، چه کاری می‌شد انجام داد.
پیش‌ترها سامانه‌ای به نام «خانه پارسیان» وجود داشت که در آن برای مشتریانی که رمز خدمات الکترونیک‌شان را فراموش کرده بودند، رمز جدید ایجاد می‌شد. بر پایه این تجربه و تجارب دیگری که در بانکداری کشور وجود داشت، طرحی در شرکت کاسپین به نام «احراز هویت غیرحضوری» تهیه و به بانک پارسیان ارائه شد. مهندس مهدی رستمی، مدیر محصول شرکت کاسپین که مجری سامانه احراز هویت بانک پارسیان است، در این‌باره توضیح می‌دهد: «آن زمان بانک مرکزی هنوز فرایندهای احراز هویت مجازی را شروع نکرده بود و دستورالعمل بالادستی در این زمینه وجود نداشت. بعد از تأیید شدن طرح ما، شرکت کاسپین که در حقیقت بازوی نرم‌افزاری بانک پارسیان است، پروژه بزرگی تعریف کرد با عنوان «احراز هویت غیرحضوری» که هدف این پروژه در فاز اول، ایجاد مشتری، ایجاد حساب، صدور و ارسال کارت و فعال‌کردن درگاه‌های غیرحضوری برای مشتریان جدید بود. قصد ما این بود که در وضعیت همه‌گیری بیماری کرونا، افراد بدون نیاز به حتی یک بار مراجعه حضوری به شعبه، کارهای مربوط به افتتاح حساب را انجام بدهند و از تمام خدمات غیرحضوری بانک پس از ایجاد حساب استفاده کنند.»
چالش‌های پیش روی طرح
این ایده، ایده خوبی بود، ولی مسئله اصلی آن، مسئله چگونگی احراز مجازی هویت بود. بانک‌ها می‌توانند با استفاده از سبک‌های نئوبانکی و بانکداری دیجیتال، تمام خدمات‌شان را به‌صورت غیرحضوری ارائه دهند؛ اما همچنان مسئله اصلی این است که از کجا می‌شود فهمید مشتری، صاحب همان مشخصاتی است که آن را اظهار می‌کند. در اینجا مسئله احراز هویت غیرحضوری یا همان eKYC مطرح می‌شود.
رستمی به‌عنوان مدیرمحصول بانکداری نوین و مدیر اجرایی واحد کسب‌وکار هوبنک که تعریفی از بانکداری دیجیتال و نئوبانک است، مدیر فنی آن شده و این پروژه وارد فاز اجرایی شد. به گفته رستمی حدود هشت ماه است که کاربران به‌صورت غیرحضوری و روی اپلیکیشن «پارسیان من» احراز هویت می‌شوند، برای خود حساب کاربری و بعد افتتاح حساب می‌کنند، کارت‌شان صادر می‌شود و به‌طور خلاصه تمام خدماتی که در گذشته برای دریافت آن، به مراجعه حضوری به بانک نیاز بود، در این اپلیکیشن انجام می‌شود. رستمی درباره سرعت ارائه خدمات این سامانه می‌گوید: «تمام این فرایندها در حداکثر ۲۴ ساعت انجام شده و کارت بانکی برای مشتری فرستاده می‌شود. ابتکار دیگر این پروژه این است که کارت بانکی پیش از آنکه به دست مشتری برسد، فعال شده و می‌توان با استفاده از اپلیکیشن با آن تراکنش انجام داد.»
فرایند احراز هویت این طرح در حال حاضر در فاز پایانی قرار دارد. بیلبوردهای شهری هم این طرح بانک پارسیان را با شعار «روی همراهت، حساب باز کن!» تبلیغ می‌کنند.
احراز هویت مجازی هویت چطور ممکن است؟
روش سنتی احراز هویت در شعبه‌ها که سابق بر این انجام می‌شد، به این صورت بود که اطلاعات ارائه‌شده توسط مشتری با اوراق هویتی او تطبیق داده می‌شد. در روند جدید، با استفاده از دسترسی به اطلاعات هویت مجازی افراد که در سامانه ثبت احوال وجود دارد، سیستم سنتی احراز هویت به‌صورت آنلاین شبیه‌سازی شده و در سه سطح پایه‌ریزی شده است. به این صورت که فرد در مرحله اول، اطلاعات هویتی‌اش شامل نام، نام خانوادگی، تاریخ تولد، کد ملی و شماره پشت کارت ملی را در سامانه بارگذاری می‌کند. در مرحله دوم، این اطلاعات با اطلاعاتی که از این فرد در سامانه دیجیتال ثبت احوال وجود دارد، تطبیق داده می‌شود و با فرستادن یک پیامک حاوی کد تأیید، اطمینان حاصل می‌شود که شماره همراهی که فرد وارد کرده، در اختیار خودش است.
در مرحله سوم یک متن کوتاه به فرد داده می‌شود و از فرد درخواست می‌شود که یک فیلم از خودش، در حالی که این متن را می‌خواند، ضبط کرده و در سامانه بارگذاری کند. رستمی درباره لزوم اجرای این مرحله توضیح می‌دهد: «این مکانیسم برای بررسی این است که هویت فرد، ساختگی نباشد و تصویر او با عکسی که در سامانه هویت دیجیتال ثبت احوال از او موجود است، یکی باشد. این مراحل، هم توسط هوش مصنوعی راستی‌آزمایی می‌شود و هم یک کاربر آنها را بررسی می‌کند تا دستورالعمل آیین‌نامه‌های بالادستی را به‌دقت اجرا کرده باشیم.»
احراز هویت آنلاین چقدر قابل اعتماد است؟
به گفته رستمی، دغدغه‌های مختلفی در مورد جعل عمیق (Deep Fake) و سایر انواع جعل‌ها وجود داشته که بخش زیادی از آنها توسط هوش مصنوعی برطرف شده است. در حال حاضر میزان اعتبار احراز هویت افراد در این فرایند بالاتر از زمانی است که فرد در شعبه بانک حضور پیدا می‌کند. هوش مصنوعی با اطمینان ۹۴ درصد و بالاتر افراد را احراز هویت می‌کند، اما در زمان حضور افراد در شعبه این میزان اطمینان به ۷۰ درصد کاهش پیدا می‌کند؛ «البته هنوز کشور ما به جایی نرسیده که با استناد به سیستم هوش مصنوعی و یادگیری ماشین بتوانیم کل فرایند احراز هویت را جلو ببریم. بنابراین آیین‌نامه‌های بالادستی بانک مرکزی هنوز این اجازه را به ما نمی‌دهند که کل پروسه احراز هویت به‌صورت آنلاین و غیرحضوری انجام شود. در نتیجه لازم است کارشناسان معتمد بانکی و فناوری، سیستم را به‌دقت بررسی کنند تا از صحت عملکرد آن اطمینان حاصل کرده و بتوانند زمینه را برای قانونی‌شدن این شیوه احراز هویت فراهم کنند.»
لازمه استفاده از سامانه احراز هویت آنلاین، دسترسی بانک‌ها به هویت مجازی افراد در سامانه ثبت احوال (که هنگام ثبت‌نام کارت ملی هوشمند برای افراد ایجاد می‌شود) است. تقریباً همه مردم ایران اقدام لازم برای ثبت هویت دیجیتالی را انجام داده‌اند، اما بعضی از آنها کارت هوشمند ملی‌شان را دریافت نکرده‌اند. به گفته رستمی دریافت‌نکردن کارت ملی هوشمند، مشکلی برای احراز هویت افراد ایجاد نمی‌کند: «ما اطلاعات ثبت‌شده افراد را از سامانه ثبت احوال می‌گیریم و با اطلاعاتی که فرد در اپلیکیشن بانک وارد کرده، تطبیق می‌دهیم. عدم صدور کارت ملی برای ما مسئله‌ای ایجاد نمی‌کند؛ چراکه اطلاعات شخصی که برای دریافت کارت ملی هوشمند ثبت‌نام کرده، در سامانه موجود است.»
رقابت تنگاتنگ بانک‌ها بر سر جذب مشتری
بانک پارسیان جزء اولین بانک‌ها در زمینه راه‌اندازی سامانه احراز هویت دیجیتال بود و پیش از آن تنها یک بانک این کار را انجام داده بود. رستمی درباره مزیت رقابتی سامانه احراز هویت مجازی پارسیان می‌گوید: «یکی از برتری‌های ما نسبت به سایر رقبا این است که مشتری اطلاعات بسیار کمی را در سامانه وارد می‌کند. همچنین به محض پایان فرایند، کارت بانکی مجازی را برای کاربر صادر می‌کنیم تا بتواند از اطلاعات آن برای انجام عملیات بانکی استفاده کند.»
رقابت اصلی همه بانک‌ها در این است که سعی دارند ساده‌تر و سریع‌تر و با دقت بیشتر این خدمت را ارائه دهند تا کاربر بتواند راحت‌تر فرایند احراز هویت را پشت سر بگذارد، افتتاح حساب کرده و کارت بانکی‌اش را زودتر دریافت کند. هدف نهایی بانک‌ها این است که مشتری را به سرمایه‌گذاری در بانک خودشان ترغیب کنند. اینکه مخاطب چرا یک بانک را برای سرمایه‌گذاری انتخاب می‌کند، به پارامترهای مختلفی وابسته است. یکی از پارامترهایی که می‌تواند ترغیب‌کننده فرد باشد، همین است که او بتواند بدون حضور در شعبه و از طریق تلفن همراهش کلیه مراحل افتتاح حساب را طی کند. در حقیقت بانک‌ها با پیاده‌سازی فرایندهای غیرحضوری و دیجیتال، مشتریانی را هدف قرار می‌دهند که پیش از این مخاطب بانک نبوده‌اند.
بنا به گفته مدیر فنی سامانه احراز هویت بانک پارسیان، این بانک در همین مدت کوتاه مشتریانی از نقاط مختلف کشور جذب کرده که شعبه فیزیکی در شهر یا روستای آنها وجود نداشته است. همچنین هزینه جذب مشتری در این سامانه بسیار کاهش می‌یابد، یعنی برای جذب مشتریان بیشتر، نیازی به تأسیس و افتتاح شعبه‌های بانکی جدید وجود ندارد؛ «با اتوماتیک‌شدن کل فرایند احراز هویت، هزینه‌ها و بوروکراسی اداری حذف شده یا به میزان قابل توجهی کاهش پیدا می‌کند. همچنین سرعت ارائه خدمات بیشتر می‌شود، با هزینه کمتر سرویس بهتری به مشتریان ارائه می‌شود و مشتریان بالقوه بیشتری می‌توانند جذب بانک شوند، چون بسیاری از مراحل این فرایند به‌صورت اتوماتیک انجام می‌شود.»
احراز هویت دیجیتال، پیش‌نیاز اصلی در بانکداری دیجیتال
این سامانه‌ها، در حقیقت زیرساخت بانکداری دیجیتال هستند. نئوبانک‌ها که پیش‌تر در کشورهای دیگر به وجود آمده‌اند و بحث‌شان به‌تازگی در کشور ما مطرح شده و تمام خدمات بانکی را با ساختارهای ساده‌تر و به‌صورت مجازی ارائه می‌دهند، همه به احراز هویت دیجیتال نیاز دارند. درگاه‌های دیجیتال بانک‌ها هم با توسعه این سرویس در حال افزایش هستند. اصلی‌ترین گام برای ارائه خدمات به مشتریان بر بستر اینترنت، احراز هویت دیجیتال است.
رستمی معتقد است همه‌گیری کرونا توسعه زیرساخت‌های لازم برای بانکداری دیجیتال را سرعت بخشید: «کرونا هرچند خسارت‌های زیادی را به کشور ما وارد کرد، اما باعث شد بانکداری دیجیتال در کشور ما توسعه و گسترش خوبی پیدا کند. زیرساخت لازم برای حرکت بانکداری به سمت بانکداری دیجیتال در حال فراهم‌شدن است. ما به‌عنوان یکی از اولین بانک‌ها، در حال حاضر از سامانه احراز هویت دیجیتال استفاده می‌کنیم و سایر سیستم‌ها و بانک‌ها هم بر اساس ذائقه‌سنجی از مخاطب به این سمت حرکت کرده‌اند.»
این زیرساخت را بانک‌ها به وجود می‌آورند. در حقیقت گریزی از داشتن این زیرساخت‌ها وجود ندارد. مشتری امروز می‌خواهد در هر شرایطی و در هر جایی که به اینترنت دسترسی دارد، تمام فعالیت‌های بانکی‌اش را به‌صورت آنلاین انجام دهد. این اتفاق باعث شده هم بانک‌ها به این نیاز فکر کنند که راه‌حل‌های مختلفی برای پاسخ به نیاز مشتریان، بدون نیاز به حضورشان در شعبه ارائه دهند و هم مردم به بانکداری الکترونیکی اعتماد بیشتری پیدا کنند.
رستمی درباره اینکه آیا حجم اطلاعات موجود در سامانه می‌تواند باعث کندی عملکرد آن شود؟ توضیح می‌دهد: «حجم اطلاعات مشتریان خیلی زیاد نیست. نگرانی‌ای نیز از بابت تعداد تراکنش همزمان نداریم، اما کندی و اختلال سرویس‌های بالادستی ممکن است چالش ایجاد کند، چون تمام بانک‌ها از این سرویس‌ها استفاده می‌کنند. مثلاً سرعت سرویس شاهکار که برای احراز هویت شماره‌های تلفن همراه استفاده می‌شود، یا سامانه ثبت احوال و سیستم پست برای دریافت اطلاعات سکونتی کاربران، ممکن است ریسک کاهش سرعت را برای سرویس احراز هویت به همراه داشته باشد.»
چطور احراز هویت دیجیتال مهم شد؟
بعد از رونمایی از سامانه احراز هویت سجامی مربوط به بورس که کاملاً به‌صورت غیرحضوری انجام می‌شد، سازمان‌های بالادستی به این نتیجه رسیدند که این نیاز در احراز هویت مجازی در جامعه وجود دارد و باید آن را برای همیشه رفع کنند.
در حال حاضر سایر بانک‌ها هم به همین سمت حرکت کرده‌اند و کاربران نیز تمایلی به حضور در شعب برای افتتاح حساب و احراز هویت ندارند. رستمی معتقد است این جهش باعث شده اگر بانکی امروز درگاهی برای احراز هویت یا افتتاح غیرحضوری حساب نداشته باشد، از دایره انتخاب افراد مختلف کنار برود؛ اتفاقی که 10 سال پیش برای بانک‌هایی که اینترنت‌بانک نداشتند، رخ می‌داد؛ «در حقیقت دستورالعمل‌های بالادستی و مطالبه مردم، بانک‌ها را مجبور کرده به سمت توسعه خدمات بانکداری دیجیتال بروند و این مسئله از حالت مطالبه به عرصه یک رقابت جدی تبدیل شده و تمام بانک‌ها برای از دست ندادن مشتری و جایگاه‌شان به این عرصه وارد شده‌اند.»
رستمی برنامه‌های آینده شرکت کاسپین برای سامانه احراز هویت آنلاین را این‌طور ترسیم می‌کند: «ما فاز اول را با احراز هویت دیجیتال، ایجاد مشتری، ایجاد حساب، صدور کارت و فعال‌کردن رمز کارت شروع کردیم. در حال حاضر مشغول توسعه فنی محصولاتی مانند ارائه وام غیرحضوری و خدمات مختلف چک هستیم و در ادامه هم بنا داریم تمام فعالیت‌های یک بانک را به‌صورت دیجیتال ارائه دهیم. اکنون در حال جهش هستیم و یک گذار از فرایند فیزیکی به سمت فرایند دیجیتال اتفاق افتاده که بسیار جدید است. این اتفاق به یکباره رخ داده و همه به این سمت متمایل شده‌اند.»