پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
سایه سنگین راهاندازی کارگزاری دیجیتال بر سر سازمان بورس
اگر قرار باشد یک کارگزاری تمام‌دیجیتال داشته باشیم، به زیرساخت‌ها، فناوری‌های نوین و خدمات باکیفیت‌تر نیاز داریم. اما مسئله مهم در خصوص راهاندازی آن، عدم سازگاری کارگزاری دیجیتال با قوانین موجود است و در دستورالعمل‌های فعلی اعطای مجوز به کارگزاری‌ها واژه «کارگزاری دیجیتال» تعریف نشده است
ماهنامه عصر تراکنش شماره ۳۸ / شاید آن‌قدر که به تحول از نوع دیجیتال در حوزه بانکداری توجه شده، به مسیر تحول در بازار سرمایه توجه نشده باشد. با این وجود همین که پس از ۱۳ سال انحصار مجوز تأسیس کارگزاری بورسی شکسته شده، خود می‌تواند کورسوی امیدی برای تغییر در این مسیر باشد. بی‌شک حالا که قرار است کارگزاری‌های جدیدی متولد شوند، نیاز است که قوانین خاک‌خورده چندین‌ساله درباره آنها نیز نونوار شوند.
هرچند کارگزاری‌های قدیمی در راستای رسیدن به این تحول چند سالی است که خود را تکانی داده و خدماتی را البته تا جایی که رگولاتور به آنها اجازه می‌دهد، اعم از راهاندازی سامانه‌های معاملاتی، ارائه نرم‌افزارهای موبایلی، اتکا به معاملات الگوریتمی و ارائه خدمات احراز هویت غیرحضوری و الکترونیکی ارائه داده‌اند و سعی کرده‌اند از فضای سنتی فاصله بگیرند تا برچسب کارگزاری آنلاین را از آن خود کنند، اما در یک نگاه کلی، پی می‌بریم که از میان ۱۰۸ کارگزاری که مجوز فعالیت دارند، تنها چند کارگزاری توانسته‌اند مشتریان بیشتری را به خود جذب کنند و دیگر کارگزاری‌ها عملاً از صحنه معامله در بازار سرمایه حذف شده‌اند. پس برای ایجاد کارگزاری جدید باید به ارزش‌افزوده جدید نیاز باشد تا بر اساس آن بتواند با کارگزاری‌هایی که مشتریان چند میلیونی دارند، رقابت کند.
پوست‌اندازی کارگزاری‌ها با چه هدفی؟
بحث کارگزاری دیجیتال، بحث جدیدی است که در بحبوحه استقبالی که از بازار سرمایه شده، به پیشنهاد برخی شرکت‌های ارائه‌دهنده نرم‌افزارهای معاملات برخط بورس و سرمایه‌گذاری مطرح شده است. هرچند طرح اولیه آن از سوی سازمان بورس در حال بررسی است، اما نکته‌ای که مسئولان سازمان بورس در آن اتفاق نظر دارند، این است که کارگزاری دیجیتال باید تمایزی با کارگزاری‌های فعلی داشته باشند تا بر اساس آن بتوان قوانین جدیدی برای آن تعریف کرد.
کارگزاری بدون شعبه، کاهش کارمزد، داشتن CRM و کال‌سنتر موارد کلیدی هستند که در طرح‌های پیشنهادی ایجاد کارگزاری دیجیتال به آن اشاره شده است. با این حال انتظار نهاد ناظر چیزی بیش از اینهاست؛ اینکه کارگزاری دیجیتال منجر به ارائه خدمات نوین و تحول‌آفرین شود، خدماتی که کارگزاری‌های فعلی به‌دلیل زیرساخت سنتی خود نتوانند آن را ارائه دهند.
شروع یک اختلاف
برای ایجاد یک کارگزاری که قرار است تجربه کاربری بهتری برای مشتریان فراهم کند، این سؤالات به ذهن می‌آید که با کمک تحول دیجیتال قرار است کدام‌یک از خدمات بازار سرمایه را ارتقا دهیم؟ چه خدمات و سرویس‌های جدیدی باید ایجاد کنیم و چه فناوری‌ای به کار بگیریم؟
در بحث راهاندازی کارگزاری دیجیتال دو گروه موافق و مخالف وجود دارند. گروه موافق بر این عقیده هستند که کارگزاران دیجیتال تکمیل‌کننده کارگزاران سنتی برای توسعه بازار سرمایه هستند و بهتر می‌توانند پاسخگوی نیاز کاربران باشند. در حالی که مخالفان بر این عقید‌ه‌اند که اکنون اولویت و انگیزه اصلی در راهاندازی کارگزاری نه در کم‌کردن شعبه یا کم‌کردن هزینه‌ها و کارمزد؛ بلکه در این است که بتوان سیستم‌ها و خدمات باکیفیت و جدید ارائه داد.
مقایسه با یک نمونه خارجی
پیش از اینکه به دلایل مخالفت با راهاندازی کارگزاری دیجیتال و موانع قانونی آن بپردازیم، بد نیست به دلایلی که در طرح پیشنهادی این کارگزاری مطرح شده، اشاره کنیم. در ستایش کارگزاری دیجیتال صحبت‌های زیادی شده است. در طرح پیشنهادی این کارگزاری از مدل جدید کسب‌وکاری گفته شده است. سهام‌یاب یکی از ارائه‌دهندگان طرح پیشنهادی کارگزاری دیجیتال است که محسن زادمهر، بنیان‌گذار آن در این‌باره گفته است: «کارگزاری دیجیتال می‌تواند شبیه به یک نوع از کارگزاری‌هایی باشد که در ایران راهاندازی نشده‌اند. Discount broker که شاید هنوز معادل فارسی برای آن تعریف نشده باشد، نوعی کارگزاری آنلاین با ارائه خدماتی کمتر از خدمات کارگزاری‌های فعلی است.»
زادمهر درباره این نوع کارگزاری‌ها و شباهتی که با کارگزاری دیجیتال دارند، گفته است: «در دنیا برخی تغییرات در حوزه کارگزاری‌ها، مخصوصاً از زمانی که موبایل فراگیر و احراز هویت دیجیتال مطرح شد، اتفاق افتاده است. بدین ترتیب بخشی از کارگزاری‌ها به نام Discount broker به وجود آمدند. خدماتی که این کارگزاران ارائه می‌دهند، خدمات جامع و کاملی نیست، اما به‌طور تخصصی روی معامله تمرکز دارند. در کنار آن به‌دلیل ارائه‌ندادن برخی خدمات، کارمزد کمتری می‌گیرند؛ بنابراین اخذ کارمزدها در کارگزاری‌ها رقابتی می‌شود.»
حذف ریسک سیستماتیک
حذف ریسک سیستماتیک در کارگزاری دیجیتال موضوع دیگری است که در طرح پیشنهادی به آن اشاره شده است. به گفته بنیان‌گذار سهام‌یاب اکنون بازار سرمایه ریسک سیستماتیک دارد. این موضوع که پول را در حساب کارگزاری بریزیم و کارگزاری برای شما خریدوفروش را انجام دهد، فرایند درستی نیست. اکنون کارگزاری با سرمایه ۱۰ میلیارد تومانی، هزار میلیارد تومان پول مشتری را در دست دارد. بنابراین سازمان بورس به این نتیجه رسیده که بحث کفایت سرمایه که در بانک‌ها وجود دارد، باید در نهادهای مالی مانند سبدگردانی‌ها و کارگزاری‌ها هم اجرا شود.
یکی از کارهایی که می‌توان انجام داد این است که شرکت سپرده‌گذاری تسویه وجوه کارگزاری‌های دیجیتال را انجام دهد. بنابراین ریسک سیستماتیک از بازار حذف می‌شود و به‌راحتی می‌توان مجوز را صادر کرد. به همین دلیل کارگزاری‌های جدید دغدغه کمتری پیدا می‌کنند و قیمت‌های رقابتی‌تری می‌توانند ارائه دهند.»
در رابطه با بحث کارمزد زادمهر معتقد است: «همان‌طور که در صنعت پرداخت مطرح است که کارمزد بالا باعث می‌شود بسیاری از مدل‌های کسب‌وکاری شکل نگیرد، مدل کارمزد بالای کارگزاری‌ها هم باعث می‌شود که معاملات الگوریتمی و معاملات با بسامد بالا شکل نگیرد. کاهش کارمزد باعث می‌شود که فضا رقابتی‌تر و عمق بازار بیشتر شود. در کارگزاری‌های جدید هم ریسک‌های سیستماتیک را حذف کردیم و هم در بحث کارمزد پیشنهاد داده‌ایم که کارمزد آنها حداقل ۵۰ درصد کمتر از کارمزدهای فعلی باشد.»
او در ضرورت ایجاد کارگزاری دیجیتال تأکید کرده است: «برای تغییر دستورالعمل‌ها باید به مواردی که گفته شد، توجه کرد. با ایجاد این تغییر به شرکت‌های فناوری‌محور اجازه داده می‌شود که قوی‌تر و راحت‌تر وارد بازار شوند. بازار سرمایه تقریباً بازار بسته‌ای است که تنها چند شرکت در آن فعالیت می‌کنند؛ چراکه زیرساخت‌ها محدود است و شرکت‌های فناوری به‌راحتی نمی‌توانند به بازار سرمایه ورود کنند.
به‌عنوان مثال برای نوشتن نرم‌افزارهای معاملات برخط بورس (OMS) قوانین فعلی به این صورت است که حتماً باید یک کارگزاری این شرکت را به سازمان بورس معرفی کند تا سازمان، دسترسی به نوشتن OMS را صادر کند. بنابراین یک شرکت بیرونی به همین راحتی نمی‌تواند استانداردها و مستندات را دریافت کرده و شروع به نوشتن کند.»
داشتن ماهیتی دیجیتالی بر پایه فناوری
مسئله‌ای که کارگزاری‌های سنتی با آن درگیر هستند، این است که از زیرساخت‌های فناوری به‌ندرت استفاده می‌کنند. زادمهر بر این عقیده است که اکنون متأسفانه حجم سرمایه‌گذاری کارگزاری‌ها در زیرساخت‌های فناوری اطلاعات پایین است. در واقع با وجود اینکه ۹۰ درصد معاملات به‌صورت دیجیتالی انجام می‌شود، اما حداکثر پنج درصد از سرمایه‌گذاری کارگزاری‌ها صرف زیرساخت فناوری اطلاعات می‌شود. دلیل آن هم این است که کسب‌وکاری که شروع به فعالیت کرده، ماهیتاً دیجیتال نبوده است.
در طرح پیشنهادی کارگزاری دیجیتال این موضوع عنوان شده که این کارگزاری قرار است در همه مراحل خود از فناوری‌های مدرن استفاده کند. زادمهر درباره ارزش‌افزوده کارگزاری دیجیتال نسبت به دیگر کارگزاری‌ها گفته است: «در کارگزاری‌ها چند عملیات اصلی مانند بازاریابی، افتتاح حساب، پشتیبانی، تسویه و غیره داریم که از نگاه مشتری اتفاق می‌افتد. در کنار آن عملیاتی هم وجود دارند که نهادهای مالی و مؤسسات اعتباری باید آن را انجام دهند؛ مانند مسائل مربوط به ریسک یا تنظیم مقررات. اینها اموری است که در بیشتر کارگزاری‌ها برای آنها بخشی تعریف نشده است. این اتفاق به‌دلیل این است که ذات آن کارگزاری‌ها دیجیتالی نبوده است.»
کوچک‌شدن کارگزاری، بزرگ شدن کال‌سنتر
ادعای پررنگ کارگزاری دیجیتال این است که این نوع از کارگزاری‌ها نیازی به شعبه ندارند؛ زیرا کارگزاری‌های دیجیتال ملزم به راهاندازی همه خدمات نیستند. مهم‌تر از آن پاسخگویی به مشتریان اهمیت بیشتری دارد که با ایجاد کال‌سنترها پاسخگویی به تعداد زیادی از مشتریان فراهم می‌شود. به باور بنیان‌گذار سهام‌یاب در کارگزاری‌های دیجیتال با امکان استفاده از کال‌سنترهای هوشمند و چت‌بات‌ها فرصت‌های بی‌نظیری برای ارائه خدمات بهتر به مشتریان فراهم می‌شود.
موافقان راهاندازی کارگزاری دیجیتال بر این نظرند که علاوه بر تکامل در بازار سرمایه به تحول نیز نیاز است. زادمهر معتقد است که تحول در بازار سرمایه فقط با تقویت سامانه‌های معاملاتی صورت نخواهد گرفت. اکنون زمان آن است تا به تفکرات جدید مبتنی بر نیازهای کاربران فعلی بازار اجازه ورود داده شود و نیازهای این قشر خاص که سرمایه اصلی بازار سرمایه هستند از طریق ارائه خدمات جدید فراهم شود.
کارگزاران دیجیتال دشمن کارگزاران سنتی نیستند
به باور موافقان راهاندازی کارگزاری دیجیتال، توسعه این کارگزاری به معنی عدم نیاز به کارگزاران سنتی نیست، ولی این یک واقعیت است که بازار سرمایه دچار یک تحول عظیم شده و دنیای دیجیتال سرعت این تحول را بسیار بیشتر کرده است. تنها راه پاسخگویی به نیازهای این جامعه بزرگ دیجیتالی استفاده از ظرفیت‌هایی است که همین دنیای دیجیتال فراهم کرده است.
آنها همچنین به این موضوع اشاره می‌کنند که این تفکر که کارگزاران دیجیتال دشمن کارگزاران سنتی هستند از اساس اشتباه است. نیازسنجی ۵۰ میلیون مشتری بازار سرمایه حکایت از حضور اقشار مختلف با نیازهای مختلف دارد. بنابراین کارگزاران دیجیتال تکمیل‌کننده کارگزاران سنتی برای توسعه بازار سرمایه و تقویت‌کننده پاسخگویی به نیازهای کاربران هستند.
واژه‌ای که تعریفی ندارد
در کنار دلایلی که در مزیت کارگزاری دیجیتال مطرح می‌شود، باید به این مورد اشاره کرد که به‌دلیل عدم وجود قوانین تعریف‌شده در خصوص کارگزاری دیجیتال، راه طولانی در مسیر راهاندازی این کارگزاری در پیش است.
بازار سرمایه با اینکه بازار جدیدی در ایران نیست و از عمر آن بیش از ۵۰ سال می‌گذرد، اما هنوز آن‌طور که باید با فناوری‌های جدید خو نگرفته است. این احساس بیگانگی می‌تواند از قوانین دست‌وپاگیری ناشی شود که هرچند وقت یک بار گریبان فعالان و کسب‌وکارهای این بازار را می‌گیرد. نبود مجوز قانونی برای ارائه خدمت احراز هویت کارگزاری‌ها خلئی بود که همین چند وقت پیش مجوز آن صادر شد. هرچند برخی کارگزاری‌ها نسبت به راهاندازی این خدمت پیش از این اقدام کرده بودند، اما از لحاظ قانونی سازمان بورس امنیت این خدمات را تأیید نمی‌کرد.
در حالی که احراز هویت الکترونیکی کارگزاری‌ها سال‌ها به بن‌بست خورده بود، پس دور از انتظار نیست که راهاندازی کارگزاری دیجیتال که واژه جدیدی محسوب می‌شود، با موانع قانونی همراه باشد؛ زیرا نه‌تنها برای راهاندازی این کارگزاری قانونی وجود ندارد؛ بلکه در دستورالعمل‌ها و قوانین بازار سرمایه هم این کلمه تعریف نشده است.
حامد سنجری، رئیس مرکز نظارت بر امنیت اطلاعات بازار سرمایه (مکنا) در این‌باره توضیح داده است: «در دستورالعمل فعلی اعطای مجوز به کارگزاری‌ها، تعریفی برای کارگزاری دیجیتال وجود ندارد و باید برای این موضوع بررسی بیشتری انجام گیرد.»
او معتقد است: «با این طرح نیز از بعد امنیتی مشکلی نداریم، اما مزایایی که برای کارگزاری دیجیتال ذکر شده، برای ما شفاف نیست. به عبارتی مواردی که در کارگزاری دیجیتال می‌تواند وجود داشته باشد، در کارگزاری‌های فیزیکی نیز وجود دارد و تفاوتی با آن ندارد. تنها تفاوت کارگزاری دیجیتال این است که به‌دلیل نداشتن مکان فیزیکی، نمی‌تواند معاملات را از طریق نامک (نرم‌افزار ایستگاه معاملاتی کارگزاران) ارسال کند. اگر فرض را بر این بگیریم که بخواهد این کار را انجام دهد، پس تفاوتی با کارگزاری‌های سنتی نخواهد داشت.»
دیجیتالی‌کردن به جای الکترونیکی‌کردن
علی عبداللهی، رئیس مرکز فناوری اطلاعات و توسعه اقتصاد هوشمند وزارت اقتصاد از جمله کسانی است که با راهاندازی کارگزاری دیجیتال در شرایطی که بتواند ارزش‌افزوده‌ای نسبت به کارگزاری‌های فعلی ایجاد کند، موافق است. او در این‌باره معتقد است که فراتر از اینکه در کارگزاری دیجیتال به‌دنبال کاهش کارمزد و نداشتن شعبه باشیم، باید به‌دنبال این موضوع باشیم که سیستم‌های خوبی را طراحی کنیم. در این صورت است که می‌توان ارزش‌افزوده‌ای را خلق کرد.
رویکرد عبداللهی در راهاندازی کارگزاری دیجیتال این است که منجر به شکل‌دهی خدمات جدید و خلق ارزش پیشنهادی نو برای کاربران شود. به باور او این کارگزاری‌ها در کنار مزایایی مانند تسهیل دسترسی و ۷×۲۴ بودن، داشتن CRM و کال‌سنتر، باید به ارائه خدمات نوین و جدید نیز منجر شوند. استفاده از فناوری‌های جدید و تحول‌آفرین مانند بلاکچین، هوش مصنوعی و بیگ‌دیتا و رویکردهای پلتفرمی و هوشمندسازی مواردی هستند که کارگزاری دیجیتال باید به سمت آن برود و از سوی دیگر نیز مشتری‌محور باشد. در غیر این صورت اگر قرار باشد منظور از کارگزاری دیجیتال همان کارگزاری‌های فعلی باشند که میزان و سطح الکترونیکی‌شدن آنها توسعه یافته است، چیز جدیدی به بازار سرمایه افزوده نخواهد شد.
قدرت‌داشتن در خلق یک کارگزاری متفاوت
کارگزاری‌های فعلی خدماتی مانند معاملات آنلاین، بک‌آفیس، کال‌سنتر، اپلیکیشن موبایلی و غیره را به مشتریان ارائه می‌دهند. آن‌طور که رئیس مرکز فناوری اطلاعات و توسعه اقتصاد هوشمند وزارت اقتصاد گفته است، اگر قرار باشد کارگزاری دیجیتال راهاندازی شود، حتماً باید به شکل‌دهی مدل‌های کسب‌وکاری نو منجر شود و از فناوری‌های جدید استفاده کند. در این راستا ممکن است بانک‌ها یا مجموعه‌های دیگر هم کمک کنند تا بتواند کل این خدمات ارزش‌افزوده را ارائه دهند.
یکی از ویژگی‌هایی که در کارگزاری دیجیتال مطرح شده، این است که این کارگزاری‌ها می‌توانند در حوزه بورس کالا و انرژی، خدمات خود را ارائه ندهند و به‌جای آن تنها روی بورس اوراق بهادار تمرکز کنند، اما به نظر عبداللهی اکنون بیشتر بحثی که وجود دارد، در حوزه بازار بورس اوراق بهادار است. در این بازار نیز نمی‌توان خدمات کمتری ارائه داد؛ بنابراین باید تمام خدمات را باکیفیت‌تر و نوآورانه‌تر در فضای دیجیتال به مشتری ارائه داد.
نیاز به داشتن شعب از نظر کارگزاری‌های فعلی
عبداللهی بر این باور است که می‌توان در کارگزاری دیجیتال کارمزد را کمتر کرد و شعبه فیزیکی ایجاد نکرد، اما اکنون اولویت و انگیزه اصلی در راهاندازی کارگزاری دیجیتال این است که بتوان سیستم‌ها و خدمات باکیفیت و جدید ارائه کرد. البته اگر مشتری‌محور باشیم و از مشتری شروع به طراحی سیستم کنیم، سیستم‌ها یکپارچه و منسجم می‌شوند.
مزیت‌نداشتن شعبه در کارگزاری دیجیتال از سوی کارگزاری‌های فعلی هم مورد انتقاد قرار گرفته است. در این رابطه کارگزاری آگاه این نظر را دارد که این مسئله نمی‌تواند یک مزیت رقابتی برای کارگزاری‌های فعلی محسوب شود؛ چراکه کارگزاری‌ها به توسعه شعب خود نیاز دارند و در حال حاضر نیز بسیاری از خدمات مانند آموزش، مدیریت دارایی و غیره با حضور در شعب ارائه می‌شوند.
در راهاندازی کارگزاری دیجیتال احتیاط کنید
عبداللهی در کنار تأکید بر ارائه خدمات باکیفیت کارگزاری‌های دیجیتال، به موضوع نارضایتی مشتریان از پشتیبانی‌های کارگزاری‌های فعلی اشاره کرده و در این‌باره توضیح داده است: «یکی از مشکلاتی که در کارگزاری‌های فعلی داریم این است که مشتریان از پشتیبانی کارگزاری‌ها ناراضی هستند. اگر کارگزاری دیجیتال راهاندازی شود و این مشکلات را نتوان حل کرد، فرقی با کارگزاری‌های فعلی نخواهند داشت. بنابراین در راهاندازی کارگزاری دیجیتال با ریسک بیشتری مواجهه هستیم؛ چراکه در صورت نتیجه‌نگرفتن از کارگزاری دیجیتال، مشتریان نیز نسبت به مفهوم این نوع کارگزاری بدبین می‌شوند.»
حال باید دید با توجه به این شرایط، رگولاتوری در این مورد چه تصمیمی می‌گیرد و آیا با لغو انحصار مجوز تأسیس کارگزاری بورسی، کارگزاری‌هایی با شکل و شمایل جدید و خدمات نوآورانه متولد می‌شوند یا خیر؟
نویسنده / مترجم
مرضیه شمس