ریسک هسته معاملات؛ نوبر بورس ایران

چند وقتی است که فعالان بازار سرمایه به طنز، ریسک جدیدی را به مجموعه ریسک‌های سیستماتیک و غیرسیتماتیک بازار سرمایه اضافه کرده‌اند که «ریسک هسته معاملات» نام دارد.

سامانه معاملات بورس، تنها بستر رسمی معاملات سهام است و روزانه میلیون‌ها سهم از طریق آن توسط فعالان بازار سرمایه داد و ستد می‌شود، اما از سال ۱۳98 که بازار سرمایه به یکی از محورهای اصلی سرمایه‌گذاری شهروندان ایرانی تبدیل شده و به نوعی مرکز توجه سرمایه‌گذاران قرار گرفته ‌است، این سامانه به اصلی‌ترین دغدغه فعالان بازار سرمایه تبدیل شد؛ چراکه ثبت سفارش‌ها همواره با تاخیر همراه بوده و حتی سامانه در بسیاری از مواقع از دسترس خارج شده ‌و به اصطلاح «هنگ» کرده ‌است. این بروز اختلال، سبب خسارت زیادی برای برخی از فعالان و نوسان‌گیران بازار سهام شده ‌است. این وضعیت تا جایی پیش رفت که مسئولان بورس مجبور شدند به تفکیک ساعات معاملات برای گروه‌های مختلف شرکت‌ها دست بزنند.

این رویه‌های موقتی هرگز به حل مشکل بورس کمک نمی‌کند و کیفیت بورس ایران را در دنیا به سطح نازلی سوق می‌دهد و صد البته نیاز به داشتن یک سامانه بومی را بیش از هر زمانی جدی‌تر کرده است.

بسیاری از کشورهای دنیا دارای سامانه معاملات بومی هستند و به دلیل داخلی بودن، به‌روزرسانی آن بدون دردسر و سریع انجام می‌شود، این در حالی است که سامانه معاملات ایران به دلیل وابستگی به شرکت‌های خارجی هر از چندگاهی به دلیل تحریم‌ها و دیگر عوامل با دست‌اندازهای جدی روبه‌رو می‌شود.

در واقع، سامانه معالات بورس ایران در سال 1384 پس از هشت سال مذاکره و اقدام، از شرکت آتوس فرانسوی با پرداخت چندین میلیون یورو به شرط پشتیبانی و به‌روزرسانی شرکت آتوس خریداری شد.

توجیه سازمان بورس برای انتخاب و نگهداری شرکت آتوس این بود که شرکت آتوس در دنیا به عنوان بزرگترین ارائه‌دهنده سیستم‌های معاملاتی (system provider) مطرح بوده و بازار به اشتراک‌گذاری این سیستم‌ها پس از سیستم‌های معاملات «نزدک» در جایگاه دوم بازارهای سرمایه دنیا قرار داشته و پس از آن نیز نرم‌افزارهای میلینیوم و سی‌نوبر در جایگاه‌های بعدی قرار گرفته‌اند. شرکت آتوس در 15 کشور از جمله مالزی، عمان، برزیل، بلژیک، پرتغال و فرانسه دارای سامانه معاملات است.

در هر صورت، شرکت بعد از تحریم‌های جدید آمریکا از ایران رفت و سازمان بورس مجددا با سامانه ناقص و پر از ایراد تنها ماند. اما این بار اوضاع با گذشته فرق بزرگی داشت. چراکه بازار سرمایه مورد توجه بیشتر شهروندان برای سرمایه‌گذاری قرار گرفت و سازمان و سامانه که منتظر چنین استقبالی نبودند، غافلگیر شده و با افزایش روزانه بیش از 200 هزار میلیارد ریال معاملات سهام، عملا سامانه معاملات از حیز انتفاع ساقط شد.

مشکلات فعلی سامانه معاملات از سال ۱۳97 شروع و در روزهای اخیر به اوج خود رسید. در ابتدا شرکت فناوری بورس سامانه را سبک کرد. بسیاری از خدمات به زعم خود اضافی موجود در سامانه را حذف کرد. سپس در سال ۱۳98 اقدام به جداسازی سامانه معامله بورس و فرابورس کردند، اما با این همه، مشکلات سامانه معاملات حل نشد و هرچقدر که مشتریان بورس بیشتر می‌شوند این مشکلات عمق بیشتری پیدا می‌کند. در حال حاضر بیش از 15 میلیون دارنده کد بورسی وجود دارند که با آزاد‌سازی کامل سهام عدالت این افراد به حدود 60 میلیون نفر می‌رسد که در این صورت قابل پیش‌بینی است که سامانه به چه وضعی دچار می‌شود.

در هفته‌های اخیر وضعیت به گونه‌ایی بود که با هر افزایش تقاضا یا عرضه‌ای، عملا سامانه معاملات از کار افتاد. به نحوی که در برخی از ساعات معاملاتی بیش از 90 درصد از شرکت‌های بزرگ به حالت محدود، ممنوع و حتی مسدود درآمده‌اند. نکته جالب‌تر اینکه هنگ کردن سامانه به بورس کالا هم سرایت کرده و در این بازار نیز سامانه معاملات در پیک معاملات با وقفه مواجه می‌شود.

بر همین اساس سازمان بورس تصمیم گرفت که ساعات معاملات بورس را تفکیک کند و در همین رابطه مدیرعامل شرکت بورس تهران گفت: «اقدامات کوتاه‌مدت بورس تهران، برای کاهش فشار بر روی هسته معاملاتی بدین گونه است که سهام صنایع مختلف در دو زمان 8:30 تا 11 و 11 تا 15 هر روز کاری معامله می‌شود .عمده معاملات گروه‌ها از ساعت 8:30  تا 11 و گروه صنایع بزرگ نیز از ساعت 11 تا 15 انجام می‌شود. برای کاهش مشکلات هسته اصلی معاملات، یکی از اقدامات بورس تهران، به‌کارگیری سامانه معاملاتی برای بورس است که تا دو ماه آینده، دو موتور معاملات جداگانه ایجاد می‌شود. در نظر داریم تا پایان سال، سامانه معاملاتی جدیدی با کمک دانشگاه طراز اول کشور ایجاد کنیم البته با مشاوران خارجی هم مذاکراتی برای ایجاد هسته جدید داریم.»

ای‌کاش قبل از همه تصمیمات، سازمان بورس و ارکان آن پاسخ دهند چرا زمانی که می‌توانستند مشکلات سامانه را حل کنند، تلاشی نکردند و اگر قادر بودند که سامانه را بومی‌سازی کنند، چرا تاکنون اقدامی نکردند با این وجود هنوز هم می‌توان به این تلاش دست زد و مشکلات را رفع کرد.

نکته جالب‌تر اینکه مدیریت فناوری از هر معامله‌ای در بورس کارمزد دریافت می‌کند. در حال حاضر «روزانه» نزدیک به پنج میلیون معامله در بازارهای مختلف بورس تهران، فرابورس و بورس کالا انجام می شود که ارزش آن به حدود 50 هزار میلیارد ریال می‌رسد. شرکت مدیریت فناوری در این چند سال، میلیاردها تومان درآمد داشته، اما هرگز پاسخ نداده که این درآمد حاصله را کجا خرج کرده و چرا به فکر جایگزینی سامانه معاملات بورس نبوده‌اند. همچنین ارکان بورسی نیز جذب سرمایه داشته‌اند، اما ظاهرا اراده‌ای برای حل این مشکل وجود نداشته ‌است.

شرح کارمزد دریافتی ارکان بورس، شرکت‌ها و کارگزاری از هر معامله سهام و صندوق:

نکته قابل ذکر دیگر این است که مشکلات سامانه چنان افزایش یافته است که سامانه معاملات برای ایرانیان خارج از کشور از دسترس خارج شده‌ و در حال حاضر سرمایه‌گذاران ایرانی ساکن خارج از کشور برای دسترسی به سامانه‌های بورسی با مشکل مواجه شده‌اند و عملا این موضوع باعث می‌شود انگیزه چندانی برای حفظ پول خود در داخل کشور نداشته باشند. این در حالی است که چندی پیش معاون اقتصادی وزارت امور خارجه از تمامی ایرانیان خارج از ایران خواسته بود که در بورس ایران سرمایه‌گذاری کنند و جالب‌تر اینکه دقیقا فردای روزی که معاون اقتصادی چنین درخواستی را مطرح کرده ‌بود سازمان بورس و کارگزاری‌ها سامانه معاملات را برای ایرانیان خارج از کشور خارج از دسترس کرده‌اند.

تمام این رخدادهای منفی زمانی با تاسف یاد می‌شود که بورس ایران ضربه‌گیر اقتصاد ایران شده و توانسته اندکی از فشار تحریم‌ها و آثار شیوع ویروس کرونا بکاهد اما تنها نوبر آن، فعلا ریسک جدید است و آن ریسک هسته معاملات است.