پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
فیل را در تاریکی پیدا کن و سوارش شو / درباره مفهوم مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها و اشتباهات رایجی که درباره این مفهوم وجود دارد
CSR همان خیریه نیست و انجام اقدامات خیر تنها بخشی و حتی می‌توان گفت بخش کوچکی از فعالیت‌های مسئولانه است. بنابراین اگر شما کل فعالیت‌های یک کسبوکار را به شکل یک هرم در نظر بگیرید، یک کسبوکار نمی‌تواند بدون عمل به سایر مسئولیت‌های اقتصادی، قانونی و اخلاقی، به سراغ مسئولیت‌های انسان‌دوستانه برود
ماهنامه عصر تراکنش شماره ۳۴ / مسئولیت اجتماعی از آن دست موضوعاتی است که همه؛ از مردم کوچه‌وبازار گرفته تا مدیران بنگاه‌های اقتصادی، درباره آن چیزهایی می‌دانند؛ وقتی یک ستاره سینما، برای کودکان فقیر بازمانده از تحصیل لوازم‌التحریر تهیه می‌کند، می‌گوید به مسئولیت اجتماعی‌ام عمل کرده‌ام. سازمانی هم که به شهرستان‌های سیل‌زده و زلزله‌زده کمک‌های غیرنقدی ارسال کرده است، می‌گوید به مسئولیت اجتماعی‌ام عمل کرده‌ام.
وضعیت بسیار شبیه داستان معروف مولاناست؛ فیلی در تاریکی مانده و توصیفش محدود شده به درک متفاوت افراد از آن. مشکل از جایی شروع می‌شود که با توصیف‌های ناکامل و بعضا متناقض از بنگاه‌های اقتصادی و کسب‌وکارها خواسته می‌شود به مسئولیت اجتماعی خود عمل کنند؛ یعنی فیل ناشناخته را رام کنند و بر آن سوار شوند! از همین روست که کسب‌وکارها وقتی از مسئولیت اجتماعی سخن به میان می‌آید، معمولا به اولین چیزی که فکر می‌کنند، انجام فعالیت‌های انسان‌دوستانه و خیرخواهانه است، اما مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها (Corporate Social Responsibility یا CSR) چیزی فراتر از انجام کار خیر است.
ستاره CSR شرکت‌ها هستند، نه افراد
همین ابتدای کار باید چند نکته را درباره CSR مشخص کرد. نکته اول اینکه CSR همان مسئولیت اجتماعی یا مسئولیت شهروندی نیست. ستاره CSR؛ شرکت‌ها، بنگاه‌های اقتصادی و کسب‌وکارها هستند، یعنی آن سرواژه C (Corporate) اهمیتی حیاتی دارد و فرق بسیاری از اقدامات خیری که بازیگران سینما یا اینفلوئنسرهای اینستاگرامی انجام می‌دهند، با فعالیت‌های CSR یک شرکت از همین‌جا ناشی می‌شود. چرا این موضوع اهمیت دارد؟ زیرا به نظر «آرچی بی. کارول» فعالیت اقتصادی‌ای که کسب‌وکارها انجام می‌دهند، خود بخشی از مسئولیت اجتماعی‌شان است.
کارول فارغ‌التحصیل مدیریت و استاد دانشگاه جورجیای ایالات متحده آمریکاست که در سال 2012 میلادی جایزه «یک عمر فعالیت در زمینه CSR» را از انستیتوی مدیریت دانشگاه هومبولت آلمان دریافت کرد. او نویسنده کتاب «کسبوکار و جامعه: اخلاق، پایداری و مدیریت ذی‌نفعان» و یکی از شناخته‌شده‌ترین افراد در زمینه مسئولیت اجتماعی بنگاه‌های اقتصادی است. کارول مدلی چهارسطحی را در زمینه مسئولیت اجتماعی ارائه کرده که به شکل یک هرم است و قاعده هرم به «مسئولیت اقتصادی» مربوط است.
کارول در این زمینه می‌نویسد: «در زمان‌های گذشته کسب‌وکارها به‌صورت نهادهای اقتصادی طراحی‌شده به‌منظور فراهم‌کردن کالاها و خدمات برای اعضای جامعه پدید می‌آمدند. انگیزه سود به‌عنوان انگیزه مقدم کارآفرینی پدید آمد. پیش از اینکه سازمان‌هایی دیگر پدید آیند، سازمان‌های کسبوکار بنیادی‌ترین واحدهای اقتصادی بودند. نقش اصلی آنها در چنین جایگاهی؛ تولید کالاها و خدماتی که مصرف‌کنندگان به آنها نیازمند و خواهان‌شان بودند و دستیابی به سود قابل قبول در جریان این فرایند بود. در نقطه‌ای از زمان انگیزه سود به مفهوم دستیابی به سود بیشینه تغییر شکل یافت و این ارزش، از آن پس ارزشی ماندگار بوده است. همه مسئولیت‌های دیگر کسبوکار بناشده بر پایه مسئولیت اقتصادی سازمان‌ها به حساب می‌آیند، چون بدون آن دیگر مسئولیت‌ها، پیشنهادهایی قابل بحث از کار درمی‌آیند.»
با این حال مسئولیت اقتصادی نباید به گونه‌ای انجام شود که سایر سطوح این هرم که دیگر مسئولیت‌های کسبوکار را شامل می‌شود، خدشه‌دار کند. سه سطح دیگر مسئولیت‌های کسب‌وکارها از نظر کارول مسئولیت قانونی، مسئولیت اخلاقی و مسئولیت انسان‌دوستانه است. مسئولیت قانونی به این موضوع اشاره دارد که شما در جریان انجام مسئولیت اقتصادی‌تان نباید به گونه‌ای عمل کنید که خلاف قوانین و مقررات مدون باشد.
در کنار قوانین و مقررات مدون، برخی اصول اخلاقی نیز وجود دارد که نباید زیر پا گذاشته شود. این سومین سطح از هرم یا همان مسئولیت اخلاقی است. مسئولیت اخلاقی آن دسته از فعالیت‌ها را شامل می‌شود که اعضای جامعه از شرکت‌ها انتظار دارند انجام دهند یا از انجام آنها پرهیز کنند؛ حتی اگر به‌صورت قانونی مدون نشده باشند. راس هرم که کوچک‌ترین قسمت آن نیز هست، مربوط به مسئولیت‌های انسان‌دوستانه و بشردوستانه یا همان چیزی است که معمولا کسب‌وکارها از مسئولیت اجتماعی سراغ دارند.
در همین جا باید به نکته دوم درباره CSR اشاره کرد و آن اینکه CSR همان خیریه نیست و انجام اقدامات خیرخواهانه تنها بخشی و حتی می‌توان گفت بخش کوچکی از فعالیت‌های مسئولانه است؛ بنابراین اگر شما کل فعالیت‌های یک کسبوکار را به شکل یک هرم در نظر بگیرید، بدون عمل به سایر مسئولیت‌های اقتصادی، قانونی و اخلاقی، یک کسبوکار نمی‌تواند سراغ مسئولیت‌های انسان‌دوستانه برود. این کار مثل این می‌ماند که یکی از فراعنه مصر بخواهد هرمی داشته باشد؛ بدون اینکه پی آن را بریزد!
نکته سوم هم به این مربوط است که CSR مفهومی در حوزه مدیریت استراتژیک یک کسبوکار است و به همین دلیل باید در قلب فعالیت‌های یک کسبوکار قرار گیرد. در تعریفی که یونیدو یا همان سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (The United Nations Industrial Development Organization) از CSR ارائه کرده، این موضوع به‌خوبی تبیین شده: «مسئولیت اجتماعی شرکتی یک مفهوم مدیریتی است؛ به این معنا که شرکت‌ها در فعالیت‌های تجاری و تعامل با ذی‌نفعان خود دغدغه‌های اجتماعی و زیست‌محیطی را در نظر بگیرند.
CSR به‌طور کلی یک راه است؛ راهی که از طریق آن یک شرکت میان الزامات اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی توازن ایجاد می‌کند و در عین حال انتظارات سهام‌داران و ذی‌نفعان را نیز فروگذار نکند. از همین رو باید بین CSR که یک مفهوم مدیریت استراتژیک در حوزه کسبوکار است، با خیریه، اسپانسرشیپ یا فعالیت‌های بشردوستانه، تمایز قائل شد. اگرچه پرداختن به فعالیت‌های خیریه و بشردوستانه می‌تواند سهم ارزشمندی در از بین بردن مسائل اجتماعی نظیر فقر داشته باشد و در عین حال باعث حسن شهرت یک شرکت و تقویت برند آن می‌شود، اما مفهوم CSR به‌وضوح فراتر از اینهاست.»
اهمیت این موضوع زمانی مشخص می‌شود که بدانیم کسب‌وکارهای زیادی هستند که ماموریت و چشم‌انداز خود را به گونه‌ای تعریف کرده‌اند که نمی‌توانند میان جامعه، محیط‌زیست و سهام‌داران که ذی‌نفعان مختلف یک کسبوکار هستند، توازن ایجاد کنند. بنابراین گاهی مسئولانه‌ترین اقدام یک بنگاه اقتصادی این است که در ماموریت و ارزش‌های اولیه خود بازنگری و آنها را طوری طراحی کند که بتواند عملکرد اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی مطلوبی را به‌صورت همزمان رقم بزند.
به بیان ساده‌تر اگر شما کسب‌وکاری دارید که از اساس مخرب محیط زیست است یا ارزش‌های اجتماعی را نقض می‌کند یا به هر طریقی مخل اقتصاد و رقابت عادلانه اقتصادی است، با انجام‌دادن چند کار بشردوستانه نمی‌توانید بگویید من به مسئولیت اجتماعی‌ام عمل کرده‌ام. نمونه چنین کسب‌وکارهایی در دنیا زیاد است؛ مثال معروفش برند فرش و موکت «اینترفیس» است که روزی «ری اندرسون»، بنیان‌گذارش متوجه شد اساس کسب‌وکارش بر پایه برداشت بی‌رویه از منابع زمین و دورریز بی‌اندازه است و از آن زمان تصمیم گرفت به یکی از برندهای پیشتاز در زمینه توسعه پایدار تبدیل شود و حالا اینترفیس شیوه‌های بسیار مبتکرانه‌ای برای استفاده مجدد از فرش‌ها و موکت‌های استفاده‌شده دارد.
چرا به خیریه بیشتر علاقه‌مند هستیم تا CSR
انجام فعالیت‌های خیریه توسط صاحبان کسب‌وکارها عمری طولانی‌تر از CSR دارد و به همین دلیل اقدامات انسان‌دوستانه برای بسیاری مترادف با مسئولیت اجتماعی شرکت‌هاست. برای مثال گفته می‌شود «جان دیویس راکفلر»، سرمایه‌دار آمریکایی و بنیان‌گذار شرکت «استاندارد اویل» ١٠ درصد درآمدش را خرج فعالیت‌های خیریه نظیر ساخت اماکن بهداشتی و زیرساخت‌های آموزشی برای کارگران و خانواده‌هایشان می‌کرده است. در ایران نمونه این شکل فعالیت‌های خیریه صاحبان کسب‌وکارها، افرادی مثل میرمصطفی عالی‌نسب و برادران خیامی، بنیان‌گذاران خودروی پیکان هستند.
این رویکرد به CSR با عنوان پدرمآبی صنعتی یا Paternalism نیز شناخته می‌شود. پدرمآبی صنعتی به این معنی است که صاحبان کسب‌وکارها کارکنان و کارگران خود را عضوی از خانواده خود می‌دانند و تلاش می‌کنند آنچه به تشخیص خود برای این کارگران رفاه می‌آورد را برای آنها تامین کنند. البته ناگفته نماند که پدرمآبی صنعتی در شرایطی که کارگران و کارمندان از حداقل‌های قانونی و صنفی برخوردار نیستند، می‌تواند نجات‌بخش و حیاتی باشد.
اما CSR به مفهوم امروزی آن مفهومی است که در دهه 50 میلادی مطرح شد. «هاوارد بوئن» اولین کسی بود که در کتابش با عنوان «مسئولیت‌های اجتماعی صاحبان کسبوکار» که در سال 1953 منتشر شد، از مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها سخن به میان آورد. به همین دلیل است که از بوئن به‌عنوان «پدر مسئولیت اجتماعی» یاد می‌کنند. بوئن می‌گوید: «مسئولیت اجتماعی آن تعهداتی است که صاحبان کسبوکار، آنها را می‌پذیرند تا سیاست‌گذاری‌ها، تصمیمات و اعمال‌شان از نظر اهداف و ارزش‌های جامعه مطلوب باشد.» بوئن همچنین می‌گوید مسئولیت اجتماعی «حقیقتی» است که باید یک کسبوکار را هدایت کند.
با این حال باید به این نکته نیز توجه کرد که گاهی اقدامات انسان‌دوستانه بسیار مهم هستند؛ به‌ویژه در جریان حوادث طبیعی یا اتفاقاتی نظیر شیوع ویروس کرونا. در واقع در مرحله واکنش و در کوتاه‌مدت اهدای کمک‌های مالی انسان‌دوستانه ارزشمند هستند؛ زیرا از این طریق می‌توان نیازهای اولیه مثل نیاز به اقلام بهداشتی و پزشکی یا خوراک و پوشاک را پاسخ گفت.
در جریان پاندمی ویروس کرونا شرکت مایکروسافت یک میلیون یوآن و کمپانی دِل دو میلیون یوآن به چین کمک مالی کردند؛ اگرچه کمک در زمان حوادث و رویدادها می‌تواند به کمک مالی هم محدود نماند. در این زمینه می‌توان مثالی دیگر از دوران شیوع ویروس کرونا نیز زد؛ در این دوران فیس‌بوک به سازمان بهداشت جهانی (WHO) اعلام کرد تا پایان شیوع ویروس کرونا می‌تواند به‌صورت رایگان در فیس‌بوک دست به تبلیغات بزند یا شرکت اوِه ایران در همان روزهای ابتدایی شیوع ویروس شروع به ساخت و توزیع رایگان مواد ضدعفونی‌کننده کرد یا شرکت پوشاک بادی‌اسپینر ایران به‌صورت رایگان برای کادر درمان لباس مخصوص پزشکی دوخت. آنچه در این زمینه اهمیت دارد، این است که بدانیم اقدامات انسان‌دوستانه راه‌هایی پیموده‌شده در زمینه مسئولیت اجتماعی هستند؛ در حالی که ما در زمینه CSR نیازمند خلق راه‌هایی جدید هستیم.
نویسنده / مترجم
مهسا علی‌بیگی