پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
خزان در بهار / تاثیر کرونا بر صنعت پرداخت ایران
ویروس کرونا به تمام لایه‌های اقتصاد کشور کم و بیش حمله کرده است. رونق از کسبوکارها و میل به خرید هم در سبد خانوارها کمتر شده است. عملکرد شرکت‌های پرداخت الکترونیک کارتی نیز چنگی به دل نمی‌زند.
آرام آرام در حال عادت کردن به وضعی هستیم که هیچ توضیحی برایش نداریم. همه ساکن یک کشتی هستیم و در برابرمان هم طوفانی مهیب است که ویروس کرونا ساخته است. ویروسی که با بی‌رحمی محض جهان را در مشت قدرت خود گرفته و خلاصی از آن هم به این زودی‌ها ممکن نیست. به پشت سر که می‌نگریم، خرابی است و ویرانی و آه و افسوس و اندوه. پیامدهای اقتصادی‌اش اما از همه سهمگین‌تر بوده. تا همین جا هم حجم اقتصادها به میزانی فراتر از تصور آب رفته‌اند، کسبوکارها به رخوت و سکون و استیصال افتاده‌اند و افق‌ها هم روشن و امیدوارکننده نیستند. پیش‌بینی می‌شود اقتصاد جهانی حداقل امسال را با رکود به پایان برساند و به احتمال زیاد در کتاب‌های تاریخ تحول اقتصادی، در توضیح سال 2020 خواهند نوشت: «سال رکود فراگیر که جهانیان رنج‌هایی فراوانی از پیامدهای آن کشیدند.» برای ایران اما به نظر می‌رسد مشقت‌های دو سال پیش‌تر از آن با درجه‌ای بالاتر از بی‌رونقی ادامه می‌یابد و در یک کلام بحران‌ها تشدید می‌شود. تا همین جا هم کرونا و مجموعه‌ای از تحولات دیگر به رکودی عمیق انجامیده و این را می‌توان از لابلایی اعداد و ارقامی که از حجم تجارت و تبادلات و تراکنش‌های مالی، مشاهده کرد. حوزه پرداخت الکترونیک نیز از این شرایط مستثنی نیست و همانطور که در ادامه خواهیم دید برخی شرکت‌ها کمتر از ویروس کرونا آسیب دیده‌اند، و برخی نیز با وضعی نه‌چندان رضایت‌بخش به پیشواز سال 99 رفته‌اند.
کاهش اسمی و حقیقی تراکنشها
بررسی ابعاد اقتصادی شیوع ویروس کرونا در کشور از چند مسیر ممکن است. فشار تحریم‌ها، کاهش ظرفیت تولید و در نتیجه دشواری در تشکیل سرمایه ثابت، وابستگی بنگاه‌ها به نقدینگی، نرخ بالای تورم و مجموعه‌ای از عوامل دیگر مثل کاهش جهانی قیمت نفت، تقاضای کل اقتصاد ایران را به پایین‌ترین میزان ممکن در یک دهه اخیر رسانده است. در کنار این‌ها ویروس کرونا نیز مزید بر علت شده و با شوکی که به طور همزمان به قسمت عرضه و تقاضای کل وارد کرده، وضعیت را بغرنج‌تر کرده است. یکی از شاخص‌های واقعی برای بررسی میزان اثرگذاری شیوع ویروس کرونا مبلغ و تعداد تراکنش‌های شبکه الکترونیکی پرداخت کارت (شاپرک) است که ارزش آن به تولید ناخالص داخلی کشور به حدود 121 درصد و نسبت به نقدینگی به حدود 12 درصد می‌رسد.
برپایه آخرین گزارشی که این شرکت منتشر کرده، در فروردین ماه از نظر تعداد 92/1 میلیارد و از نظر مبلغ نیز 197هزار میلیارد تومان تراکنش بر بستر شبکه شاپرک صورت گرفته که ارزش اسمی و حقیقی آن نسبت به اسفندماه و فروردین گذشته کاهشی چشمگیر را نشان می‌دهد. میزان کاهش اسمی و حقیقی ارزش تراکنشها نسبت به آخرین ماه سال گذشته به ترتیب ۳۹.۷۱ و ۴۰.۸۹ درصد بوده اما در بازه یک ساله فروردین 98 تا فروردین امسال، ارزش اسمی تراکنشها رشدی ۷.۸۵ درصدی را نشان می‌دهد که البته از نظر حقیقی، ۹.۸۷ درصد کاهش یافته است.
سهم بالای کارت‌خوان‌های فروشگاهی
در تعداد ابزارهای شاپرکی نیز گزارش شرکت شاپرک نشان می‌دهد، فروردین ماه در مجموع نسبت به اسفند سال گذشته رشدی ۰.۵۴ درصدی به دست آمده که یک دلیل منطقی برای آن شاید افزایش ۰.۵۵ درصدی ابزار کارت‌خوان فروشگاهی باشد. ابزارهای پذیرش اینترنتی در فروردین نسبت به اسفند رشدی ۰.۸۲ درصدی را تجربه کرده و ابزارهای پذیرش موبایلی نیز در مدت مشابه با افزایش ۰.۲۴ درصدی همراه بوده است از نظر تعداد نیز جز کارت‌خوان‌های فروشگاهی که سهم آن از ۹۰.۹۷ درصد به ۸۸.۹۷ رسیده، در ابزارهای پذیرش موبایلی و اینترنتی رشدی به ترتیب ۴.۹۶ و 6 درصدی مشاهده می‌شود. در فروردین ماه براساس داده‌های شرکت شاپرک، ۹۷.۶۳ درصد از تراکنشها برای خرید کالا و خدمات بوده و از نظر تعدادی نیز در مجموع ۸۴.۷ درصد تراکنشها برای خرید کالا و خدمات، ۱۰.۱ درصد صرف پرداخت قبض و خرید شارژ تلفن همراه شده و ۵.۱۵ درصد تراکنشها هم با هدف مانده‌گیری انجام شده است. این یعنی اینکه همچنان بیشترین سهم بازار تراکنش‌های شاپرکی در اختیار ابزار کارت‌خوان فروشگاهی است. از نظر کیفیت خدمات پرداخت الکترونیک کارتی، در گزارش شرکت شاپرک آمده که ۹۱.۲۲ درصد تراکنشها موفقیتآمیز بوده که نسبت به گذشته بهبود یافته است.
صدرنشین و قعرنشین جدول پرداخت
اما برسیم به اصل گزارش و بررسی فعالیت شرکت‌های ارائه دهنده خدمات پرداخت (PSP) در صنعت پرداخت الکترونیکی که آنها هم از ویروس کرونا متاثر شده‌اند. این بررسی از چند جنبه اهمیت دارد. نخست اینکه آگاهی از عملکرد این شرکت‌ها در شبکه پرداخت به نهاد نظارتی کمک می‌کند با پایش سطح فعالیت‌ها و کیفیت نقش‌آفرینی آنها، به هدایت بهتر صنعت پرداخت الکترونیک بپردازد. از سویی دیگر رصد وضعیت صنعت پرداخت الکترونیکی کارت کشور و اشراف به روند تغییرات آن به ترسیم مسیر حرکت آتی بازار آن و احیانا سیاست‌های توسعه‌ای بازار یاری می‌رساند و در مرتبه بعد نیز برای فهم بازار هریک از شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات پرداخت الکترونیک معیاری مناسب خواهد بود.
بررسی سهم تعدادی و مبلغی 12 شرکت ارائه دهنده خدمات پرداخت از کل تراکنش‌های بازار خدمات پرداخت الکترونیک کارتی نشان می‌دهد شرکت «به‌پرداخت ملت» چه از نظر تعداد و چه از نظر مبلغ ریالی عملکردی بهتر از دیگر ارائه‌‌دهندگان خدمات پرداخت داشته و به‌تنهایی ۲۲.۴۳ درصد تعداد تراکنشها که معادل یک چهارم (۲۵.۴۴ درصد) مبلغ کل تراکنشها می‌شود را به خود اختصاص داده و در صدر قرار گرفته است. در رتبه دوم نیز شرکت پرداخت الکترونیک سامان قرار دارد که در فروردین ماه امسال ۱۹.۱۱ درصد تراکنشها را از نظر تعداد میزبانی کرده و در محاسبه ریالی نیز ۱۸.۸۳ درصد تراکنشها را عهده‌دار بوده است. تجارت الکترونیک پارسیان سومین شرکت برتر PSP در اولین ماه سال است که سهم آن از تعداد و مبلغ تراکنشها به ترتیب ۱۶.۶۰ و ۱۲.۷۵ درصد بوده است. کمترین سهم از بازار تراکنشها از نظر تعدادی نیز به شرکت‌های الکترونیک کارت دماوند (۰.۷ درصد)، پرداخت الکترونیک سپهر (۰.۸۹ درصد) و سایان کارت (۰.۹۵ درصد) رسیده است. در مولفه ریالی مبلغ تراکنشها نیز علاوه بر دو شرکت الکترونیک کارت دماوند (۰.۵۱ درصد)، و سایان کارت (۱.۲۵ درصد)، پرداخت نوین آرین (۱.۲۷)، کمترین بازدهی را در فروردین ماه امسال داشته‌اند. مقایسه داده‌های دو گزارش آخر شرکت شاپرک حکایت از آن دارد که نوسان سهم شرکت‌های PSP در شاخص تعداد تراکنشها چندان چشمگیر نبوده و از این نظر تغییری در ترتیب سهم شرکت‌ها بر حسب بیشترین میزان رخ نداده اما در مولفه سهم مبلغی، شاهد جابه‌جایی میان شرکت‌های آسان پرداخت پرشین و پرداخت الکترونیک سداد و دو شرکت پرداخت نوین آرین و سایان کارت که همگی هم در انتهای لیست عملکرد و بازدهی قرار دارند، بوده‌ایم.
بازدهی شرکت‌ها در سه ابزار تراکنش
وضعیت شرکت‌های PSP از بازار تراکنش‌های سه ابزار پذیرش نیز به شناخت حوزه فعالیت و نحوه سرمایه‌گذاری این شرکت‌ها کمک می‌کند. برپایه آمارها در فروردین ماه امسال، شرکت به‌پرداخت ملت همچنان با پوشش 23.07 درصد از بازار تراکنش‌های کارت‌خوان فروشگاهی, بالاترین سهم را در اختیار گرفته است. شرکت آسان پرداخت پرشین نیز با کسب 25.57 درصد از سهم بازار تراکنش‌های اینترنتی، ارائه‌دهنده خدمات به بیشترین تعداد از این نوع تراکنشها محسوب می‌شود. این شرکت در همین دوره با پوشش 30.78 درصدی از سهم تعدادی تراکنش‌های موبایلی، بالاترین سهم را از بازار تراکنش‌های موبایلی داشته است.
براساس گزارش شاپرک، بیشترین اختلاف میان سهم تعدادی تراکنش‌های تمامی ابزارهای پذیرش به آسان پرداخت پرشین تعلق دارد که در دو ابزار عملکردی مثبت داشته و در یکی منفی. سهم این شرکت در ابزار کارت‌خوان فروشگاهی در فروردین ماه نسبت به ماه گذشته، 48 درصد رشد داشته است. در تراکنش‌های اینترنتی اما سهم این شرکت 3.71 درصد در بازه یک ماهه کمتر شده و در ابزار پذیرش موبایلی نیز اختلاف ثبت شده برای این شرکت در فروردین و اسفند منفی 0.82 درصد بوده که بیشترین تفاضل در میان شرکت‌های PSP به شمار می‌رود.
پاداش عملکرد بهتر گذشته
سهم مبلغی تراکنش‌های هر یک از شرکت‌های PSP از بازار ابزارهای پذیرش نیز مبین این است که در فروردین ماه امسال در مقایسه با اسفند سال گذشته تغییری چندان در عملکرد شرکت‌های دارنده بیشترین سهم بازار در هیچ یک از ابزارهای کارت‌خوان فروشگاهی, اینترنتی و موبایلی رخ نداده است. در این ماه همچنان شرکت به‌پرداخت ملت با پوشش 21.39 درصدی از مبالغ بازار کارت‌خوان فروشگاهی بالاترین سهم را از آن خود کرده که البته نسبت به ماه گذشته کاهشی 0.71 درصدی را نشان می‌دهد. این شرکت با رقمی معادل 40.53 درصد بیشترین را نیز از بازار ریالی تراکنش‌های اینترنتی کسب کرده که نشان‌دهنده بهبود عملکردی 5.94 درصدی است.
در ابزار پذیرش موبایلی نیز شرکت برتر، آسان پرداخت پرشین بوده که 35.31 درصد بازار مبلغی تراکنش‌های این ابزار را پشتیبانی کرده است. بیشترین اختلاف بین سهم مبلغی تراکنش‌های کارت‌خوان فروشگاهی در فرودین ماه در مقایسه با اسفند در شرکت آسان پرداخت پرشین دیده می‌شود که عدد آن 1.29 درصد گزارش شده است. شرکت تجارت الکترونیک پارسیان در ابزارهای پذیرش اینترنتی با 6.34 درصد کاهش و شرکت پرداخت الکترونیک سامان در ابزار پذیرش موبایلی با 1.37 درصد کاهش بیشترین تفاضل سهم را با عملکردشان نشان داده‌اند. بررسی‌ها همچنین حاکی از آن است که شرکت الکترونیک کارت دماوند همچنان کمترین سهم را در مولفه‌های تعدادی و ریالی تراکنشها در بین همه شرکت‌های PSP داشته است.
سهم برترین و بدترین از تعداد و مبالغ تراکنشها
سهم شرکت‌های ارائه‌دهنده از بازار تراکنش‌های هر سرویس نیز به دقیق‌تر شدن تصویر اثرات اقتصادی کرونا کمک می‌کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد شرکت به‌پرداخت ملت با پوشش 23.29 درصد از بازار تراکنش‌های خرید، همانند ماه گذشته که 23.34 درصد تراکنشها را پشتیبانی کرده بود، این بار هم حائز بالاترین سهم در میان شرکت‌ها از نظر تعدادی شده است. این شرکت همچنین همانند ماه گذشته در زمینه مانده‌گیری با 17.83 درصد بالاترین حجم ارائه خدمت به این گونه تراکنشها داشته است.
در حوزه تراکنش‌های پرداخت قبض و خرید شارژ همچنان شرکت آسان پرداخت پرشین با کسب 32.12 درصد از بازار تراکنشها، بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است. در سهم مبلغی تراکنشها نیز داده‌های شرکت شاپرک حکایت از آن دارد که در ماه گذشته شرکت به‌پرداخت ملت همچنان با پوشش 25.85 درصد از بازار تراکنش‌های خرید، سهمی بیش از دیگر PSPها از کارمزد تراکنشها برده است. در حوزه پرداخت قبض و خرید شارژ، شرکت تجارت الکترونیک پارسیان با سهم مبلغی 38.31 درصدی از بازار، عملکردی بهتر از بقیه داشته است. نتایج بررسی‌ها حاکی از آن است که شرکت الکترونیک کارت دماوند همچنان در این بخش کمترین سهم تعدادی و مبلغی تراکنشها را در بین شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات پرداخت داشته و سهم آن از بازار کلیه سرویسهای خدمات پرداخت کارت ناچیز بوده است.
در جست‌و‌جوی پاسخی دقیق‌تر
گزارش شاپرک با اینکه هر ماه بر مبنای چندین شاخص عملکرد شرکت‌های PSP را به زبان آمار و ارقام می‌کند، با این حال نمی‌توان بر مبنای آن به تحلیل اثرات شیوع کرونا بر سود و زیان این شرکت‌ها پرداخت. تا این جا ما می‌دانیم که تعداد تراکنش به ازای مجموع ابزارهای پذیرش 1.29 میلیارد تراکنش بوده که از در حدود 197هزار میلیارد تومان را در پی داشته است که هر دو شاخص نسبت به ماه اسفند 15.74 و 39.17 درصد کاهش را تجربه کرده‌اند. این در حالی است که مجموع ابزارهای پذیرش در فروردین ماه رشدی 0.54 درصدی داشته و به نزدیک به 10.8 میلیون ابزار رسیده که از این تعداد 77.23 درصد آن کارت‌خوان‌های فروشگاهی‌اند.
می‌دانیم که با افزایش ریسک ابتلا به بیماری در ماه‌های گذشته، استفاده از برخی خدمات و کالاها کاهش یافته و این عمدتا به دلیل کاهش تقاضای کل از جانب خانوارها بوده که در بخش‌هایی همچون خدمات عمده‌فروشی و خرده‌فروشی، حمل‌ونقل هتلداری و… کاهش جدی یافته است. برای مثال بانک مرکزی در گزارشی گفته تنها در نیمه اول اسفندماه مبلغ تراکنش‌های اصناف حمل‌ونقل و پوشاک به‌ترتیب 28.5 و 27 درصد کاهش یافته است. برای دست‌یابی به پاسخی دقیق‌تر، ما راهی دیگر را امتحان می‌کنیم که عبارت است از مقایسه آماری اختلاف عملکرد اسفند و فروردین شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات پرداخت الکترونیک. روشن است که در این‌گونه بررسی‌ها، ارزش نقطه به نقطه تراکنش‌های شبکه شاپرک، شاخص دهکی تراکنشها، میانگین مبالغ تراکنشها، ضریب نفوذ منطقه‌ای و سرانه تراکنشها، ترافیک شبکه و درصد خطاهای تراکنشی و… متعیرهایی واجد اثرگذاری بر نتیجه‌گیری نهایی‌اند با این حال ما به دلیل محدودیت روشی، آنها را در تحلیل‌مان ثابت فرض کرده‌ایم.
تصویری کلی از بازدهی و افت عملکرد PSPها
بررسی‌های ما نشان می‌دهد در زمینه اختلاف سهم از تعداد تراکنش‌های کارت‌خوان‌های فروشگاهی 58 درصد شرکت‌ها در فروردین ماه افت عملکرد داشته‌اند، 16.6درصد شرکت‌ها وضعی ثابت و تنها 25.3 درصد شرکت‌ها عملکردی مثبت داشته‌اند که در این میان همانطور که اشاره کردیم پربازده‌ترین شرکت PSP، آسان پرداخت پرشین بوده است.
در شاخص اختلاف سهم از تعداد تراکنش‌های ابزار پذیرش اینترنتی، بازده 33.3 درصد شرکت‌ها منفی، 16.6 درصد شرکت‌ها وضعی ثابت و حدود نیمی از شرکت‌ها نیز عملکردشان بهبود را نشان می‌دهد که در این مورد نیز بدترین و بهترین عملکرد را به ترتیب آسان پرداخت پرشین و پرداخت الکترونیک سامان داشته‌اند. در شاخص سوم که عبارت است از سهم PSPها از تعداد تراکنش‌های ابزار موبایلی، یافته‌ها حاکی از آن است که 25 درصد شرکت‌ها در این زمینه نسبت به اسفندماه بهتر عمل نکرده‌اند، عملکرد 41 درصد شرکت‌ها تغییری را نشان نمی‌دهد و 33.3 درصد شرکت‌ها و در راس آنها آسان پرداخت پرشین افت کرده‌اند.
مقایسه سهم شرکت‌های PSP از مبلغ تراکنش‌های هریک از ابزارهای پذیرش نیز گویای این است که در ماه گذشته 58.3 شرکت‌ها در مبلغ تراکنش‌های کارت‌خوان فروشگاهی نسبت اسفندماه سهمشان کاهش یافته و 41.6 درصد شرکت‌ها نیز بازدهی مثبت از خود نشان داده‌اند. در شاخص سهم از مبلغ تراکنش‌های ابزار اینترنتی، به جز شرکت الکترونیک کارت دماوند که به نظر می‌رسد خدمات آن محدود به کارت‌خوان‌های فروشگاهی است، دیگر شرکت‌ها طی بازه‌ای یک ماهه موفق‌تر عمل کرده‌اند. در زمینه ابزار موبایلی نیز 41.6 درصد شرکت‌ها سهمشان از مبالغ تراکنش‌های موبایلی کاهش یافته، در عملکرد 33.3 درصد شرکت‌ها تفاوت معناداری دیده نمی‌شود و 25 درصد شرکت‌ها نیز سالی موفقیتآمیز را شروع کرده‌اند. این آمارها در عین حال از یک واقعیت هم پرده برمی‌دارد و آن اینکه تغییرات سهم مبلغی تراکنش‌های شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات پرداخت در مقایسه با سهم تعدادی، لزوما همسو نیست و حتی ممکن است میزان آنها هم‌اندازه نباشند.
آینده چه شکلی است؟
به هر روی آنچه شاید کمتر به آن پرداخت شده، جایگاه صنعت پرداخت الکترونیک در برآوردها و سناریوهای ارزیابی آثار شیوع ویروس کرونا بر اقتصاد است. گرچه افت محسوس تعداد تراکنش‌های شبکه پرداخت در یک یا دو ماه گذشته را می‌توان به متغیرها و روندهای داخلی و بیرونی و از ساحت‌های مختلف نسبت داد، به نظر می‌رسد بیشترین تاثیر نیز از همین ناحیه بوده است. چرا که به طور معمول در ماه پایانی سال و ماه بعد از آن کسبوکارها و اصناف دوران رونق خود را سپری می‌کنند و انتظار هم می‌رود حجم و تعداد تراکنشها رو به رشد باشد که این را تجربه سالیان گذشته و گزارش‌هایی که همه ساله شرکت شاپرک منتشر می‌کند، نشان می‌دهد. امسال اما این اتفاق نیفتاد و از آن سو نیز پیش‌بینی‌ها حاکی از ادامه‌دار بودن رکود و شکننده‌تر شدن فعالیت اقتصادی و قدرت خرید خانوار است که همه این‌ها مانعی اساسی در برابر تحریک تقاضاست که به افت تراکنشها هم ختم می‌شود. در این صورت شاید چندان غیرمعمول نباشد در شرایط استمرار تلاطم‌های اقتصادی فعلی که ویروس کرونا هم بر عمق و دامنه آن افزوده، در تراز عملکرد شرکت‌های PSP تفاوت چندانی ایجاد شود.
