پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
پروژه‌ای مشترک بین دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران و شرکت نبض‌افزار رایان اندیش تحت عنوان «مدلسازی آماری شبکه پرداخت» انجام شده است. این پروژه که توسط محمدجواد حیدریان، عضو تیم تحقیق و توسعه شرکت نبض‌افزار و دانشجوی کارشناسی‌ارشد مهندسی برق دانشگاه تهران، انجام شده یک شبیه‌سازی از شبکه پرداخت در کشور است. او در این پژوهش به ضرروزیان‌هایی پرداخته که پرداخت الکترونیکی در کشور با خود به همراه دارد.
طبق برآوردهای این تحقیق و با فرض 800 میلیون پرداخت روزانه، که البته در واقعیت تعداد پرداخت‌ها کمتر است، اگر تمامی تراکنش‌ها به کمک پول نقد انجام شود هزینه چاپ اسکناس و سکه 2300 میلیارد تومان در سال خواهد بود. اگر پرداخت‌های کمتر از 100هزار تومان به صورت نقد و مبالغ بیشتر به صورت الکترونیکی پرداخت شود، هزینه سالانه مسکوکات حدود 1600 میلیارد تومان و هزینه کارمزدهای بانکی حدود 8500 میلیارد تومان خواهد بود. حال اگر مبالغ کمتر از 20 هزار تومان به صورت نقد پرداخت شود، هزینه سالانه مسکوکات برابر 1000 میلیارد تومان و هزینه کارمزدها حدود 27 هزار میلیارد تومان خواهد بود. شایان ذکر است که هزینه زیرساخت‌های الکترونیکی هنوز در نظر گرفته نشده است. حال اگر تمامی پرداخت‌ها توسط کارت بانکی انجام گیرد هزینه کارمزدها برابر 39 هزار میلیارد تومان خواهد بود. از سوی دیگر هزینه چاپ هر اسکناس 500 تومان وهزینه ضرب هر سکه 800 تومان است. این کار برای سکه‌های 100، 200 و 500 تومانی توجیه اقتصادی ندارد ولی نبود آن ضرر بیشتری دارد.
این اعداد و ارقام بخشی از داده‌هایی است که حیدریان در پژوهش خود به آنها رسیده است. در گفت‌وگویی که با او داشتیم از چگونگی جمع‌آوری این داده‌ها گفت و ضرروزیانی که پرداخت الکترونیکی و نظام کارمزد نادرست برای اقتصاد کشورمان دارد.
در ابتدای این گفت‌وگو حیدریان درباره چگونگی جمع‌آوری این داده‌ها گفت: «داده‌ای برای بررسی وضعیت پرداخت نقد در کشور وجود ندارد و تنها روشی که برای آن وجود دارد مدلسازی و شبیه‌سازی است. داده‌های تراکنش‌های الکترونیکی به راحتی قابل دسترس است اما برای تراکنش‌های نقد، تقریباً داده‌ای وجود ندارد. به همین خاطر ما برای انجام این تحقیق، از داده‌های مربوط به تراکنش‌های یک روز در یک بانک نمونه استفاده کردیم تا مدلسازی و شبیه‌سازی را انجام دهیم.»
محمدجواد حیدریان، عضو تیم تحقیق و توسعه شرکت نبض‌افزار با بیان اینکه مشکل شبکه بانکی ما در حال حاضر این است که از ابزارهای پرداخت به درستی استفاده نمی‌شود، گفت: «سکه و اسکناس یا همان پول نقد جایگاه خیلی ویژه‌ای در کشورهای اروپایی و آمریکا دارند اما در ایران همین ابزار ضعیف‌ترین جایگاه را در تراکنش‌ها به خود اختصاص داده است. این مساله باعث ضرر به شبکه بانکی می‌شود و هزینه‌ای که بانک‌ها برای تراکنش‌های بانکی و زیرساخت‌ها می‌پردازند را چندین برابر می‌کند. در شرایط فعلی، حدود 240 تومان هزینه زیرساخت‌های شبکه به ازای هر تراکنش الکترونیکی است که پرداخت آن بر دوش بانک‌ها است. به طور مثال برای یک تراکنش خرید به مبلغ 25000 تومان، 275 تومان کارمزد پرداخت می‌شود. به عبارتی می‌توانیم بگوییم 240 تومان هزینه زیرساخت و 275 تومان هزینه کارمزد است که جمع این هزینه می‌شود 515 تومان. در حالی که اگر انجام این تراکنش با پول نقد انجام شود، هزینه کمتر از 15 ریال خواهد بود.»
وقتی این هزینه‌ها به بانک‌ها تحمیل می‌شود آنها مجبور می‌شوند حاشیه سود خود را افزایش دهند و نرخ بهره را بالا ببرند. این امر سبب ضرر به چرخه اقتصادی می‌شود. به عنوان مثال، کارگاه‌ها و کارخانه‌های تولیدی مجبور هستند بابت وام‌هایی که دریافت می‌کنند بهره بیشتری را بپردازند که نهایتاً این امر در تولید ناخالص داخلی اثرمی‌گذارد. حیدریان با بیان این مطالب گفت: «بانک‌ها در رقابت با هم هزینه‌ای را بابت خرید ATM و دستگاه‌های کارتخوان می‌پردازند تا این هزینه را جبران کنند. اما این بازی برای آنها باخت باخت است.»
80 درصد تراکنش‌ها در اروپا هنوز با پول نقد است
او برای اینکه وضعیت شبکه بانکی ایران را با اروپا مقایسه کند به مقاله منتشر شده بانک مرکزی اروپا در سال 2017 اشاره کرد و گفت: «در این تحقیق 65 هزار نفر در 19 کشور عضو اتحادیه اروپا مورد بررسی قرار گرفتند. تعداد رکوردهای این افراد را در یک بازه زمانی ثبت کردند. نتیجه این بود که 80 درصد تراکنش‌های آنان هنوز با پول نقد انجام می‌شود. این موضوع به خاطر کارمزدی است که پذیرنده باید بپردازد. 54 درصد مبالغ تراکنش‌ها با پول نقد است. این موضوع آنقدر مهم است که بانک‌های مرکزی روی آن سرمایه گذاری می‌کنند و در سیاست‌گذاری‌های خود آن را لحاظ می‌کنند. طبق این تحقیق هر اروپایی به طور متوسط 65 یورو به صورت نقد به همراه خود دارد و از آن استفاده می‌کند. درحقیقت استفاده از پول نقد بین مردم کاملاً پذیرفته شده اما در کشور ما کاملاً برعکس است و پول نقد جای خود را به ابزارهای الکترونیکی داده است. در کشورهای اروپایی برای مبالغ تا 45 یورو ترجیح بر این است که پرداخت با پول نقد انجام شود. مبالغ کمتر از 45 یورو حدود 90 درصد تراکنش‌ها را شامل می‌شود. اما در کشور ما برای پرداخت 100 تومان هم از کارت استفاده می‌شود و این به خاطر این است که فرد هزینه‌ای پرداخت نمی‌کند.»
حیدریان تصریح کرد: «در اروپا تمام واحدهای پولی را دارند اما در کشور ما چنین نیست. واحدهای خرد پولی اصلاً در دسترس نیست و واحدهای درشت‌تر هم کم هستند. مشکل در هزینه‌ای است که بانک‌ها باید بپردازند و تأثیری که در تولید ناخالص داخلی دارد و ضربه‌ای که درنهایت به اقتصاد کشور وارد می‌کند. تمام این مواردی که گفتیم باعث شد ما این تحقیق را انجام دهیم. این تحقیق به صورت یک پروژه مشترک بین شرکت نبض‌افزار و دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران درحال انجام است.»
عضو تیم تحقیق و توسعه شرکت نبض‌افزار با یک مثال گفته‌های خود را ادامه داد: «اگر در بدترین حالت، یک تراکنش خرید 25 هزار تومانی با پنج تا پنج هزار تومانی پرداخت شود، هزینه پرداخت شده حدود 12 و نیم ریال می‌شود. اما برای همین مبلغ، اگر تراکنش با کارت انجام شود بانک‌ها حدوداً 500 تومان باید هزینه برای آن بپردازند. طبق تحلیل داده‌ای که در تراکنش‌های یک روزه یک بانک انجام دادیم میانه تراکنش‌ها روی 11 هزار تومان بود. تعداد کل پرداخت‌های روزانه 800 میلیون و جمعیت نیز 80 میلیون در نظر گرفته شده است. ما فرض را بر 800 میلیون تراکنش روزانه و 80 میلیون جمعیتی که کشور دارد، گذاشتیم. شبیه‌سازی را انجام دادیم و هزینه‌ای که کارمزدهای بانکی بابت تراکنش‌ها متحمل می‌شوند، هزینه زیرساخت‌های الکترونیکی شبکه پرداخت، حجم مسکوکات در گردش به تفکیک واحد پولی، سرعت گردش روزانه هر واحد پولی و حجم سالیانه مورد نیاز از هر واحد پولی را به عنوان شاخص محاسبه کردیم. مبالغ تراکنش در حالت کلی یک توزیع لاگ نرمال دارد با یک میانه و میانگین خاص. تقریباً 90 درصد تراکنش‌ها در یک روز زیر 100 هزار تومان است، 50 درصد تراکنش‌ها هم زیر 11 هزار تومان و فقط 10 درصد آن بالای 100 هزار تومان است.. بر مبنای این توزیع 800 میلیون نمونه تراکنش روزانه را شبیه‌سازی کردیم.»
هزینه شبکه پرداخت نقد 20 برابر کمتر از شبکه الکترونیکی است
او تصریح کرد: «با داشتن این آمار، درنهایت هزینه شبکه الکترونیکی را با شبکه پرداخت نقد مقایسه کردیم و به این نتیجه رسیدیم که هزینه شبکه پرداخت نقد به مراتب هزینه‌ای کمتر از شبکه پرداخت الکترونیکی دارد. حدود 20 برابر کمتر است. به حدی هزینه پرداخت نقد کم است که اصلاً صرف نداشته باشد که شبکه، به سمت الکترونیکی شدن کامل برود.»
او تاکید کرد: «البته الکترونیکی شدن مزایای خود را دارد و منکر آن نمی‌شویم. اما شبکه پرداخت نقد کاملاً توجیه اقتصادی دارد و ما باید به سمت تقویت سکه و اسکناس در کشورمان حرکت کنیم. کارمزدی که بانک‌ها، به عنوان مثال، برای تراکنش خرید به مبلغ 25 هزار تومان می‌پردازند 275 تومان است اما هزینه استفاده از اسکناس در هر مرتبه استفاده از آن حدود دوونیم ریال است. که اگر پرداخت با 5 تا 5 هزار تومانی انجام شود هزینه‌ای برابر با 5/12 ریال خواهد داشت. تا 110 میلیون تومان استفاده از پرداخت نقد، به‌صرفه است اما از این رقم بالاتر، پرداخت نقد، توجیه اقتصادی ندارد. یعنی تا این حد استفاده از پول نقد ارزان و به صرفه است.»
در این شبیه‌سازی، حجمی که از هرواحد در گردش لازم است، سرعت گردش، حجم سالانه مورد نیاز و هزینه‌ای که به شبکه تحمیل می‌شود به دست آمده است. حیدریان با توضیح این موضوع گفت که شاخص هزینه را برای این به دست آوردیم که بگوییم شبکه پرداخت نقد خیلی ارزان‌تر از شبکه الکترونیکی است. حجم در گردش برای 100، 200 و 500 تومانی، باید 300 میلیون باشد ولی در حال حاضر تعداد آن شاید چند صد هزار قطعه باشد. درحالی که این ابزارها به خصوص واحدهای خردتر که سرعت گردش بالایی دارند، خیلی کاربردی هستند. 500 تومانی به مقدار قابل قبول هست اما شبکه پرداخت ما به شدت تضعیف شده است.
متضرر اصلی شبکه پرداخت الکترونیکی مردم هستند
او در پاسخ به این سؤال که در این شبکه چه نهادهایی بیش از همه منتفع می‌شوند، گفت: «شرکتهای ارائه‌دهنده خدمات پرداخت، شتاب و شاپرک از تراکنش‌های خرید سود می‌برند. لازم به ذکر است که برای تراکنش‌های خرد کمتر از 5 هزار تومان، شتاب و شاپرک بیشتر از 70درصد سهم کارمزدها را دریافت می‌کنند و بانک‌ها در این میان بیشترین صدمه را می‌بینند. تخمین زده می‌شود که در سال 96 کل کارمزدها 10هزار میلیارد تومان بوده است. این رقم در سال 97 به حدود 13هزار میلیارد تومان و در سال 98 به بیش از 15 هزار میلیارد تومان می‌رسد که این امر سبب بالا رفتن هزینه تمام شده پول و در نهایت تورم خواهد شد و در این بین مردم متضرر اصلی هستند.»
حیدریان همچنین به مساله گرد کردن اعداد به بالا در پرداخت‌ها اشاره کرد و گفت: «از آنجایی که 90 درصد مبالغ تراکنش رو به بالا گرد می‌شود، این هزینه رقم قابل توجهی است. این برای مصرف‌کننده هزینه دارد. تخمین اولیه این است که روی هر تراکنش افراد 40 تومان بیشتر پرداخت می‌کنند. اگر فرض کنیم تمامی پرداخت‌ها به صورت نقد انجام شود، با فرض 40 تومان پرداخت بیشتر در هر پرداخت روزانه و در طی یک سال به رقم قابل توجه 12 هزار میلیارد تومان می‌رسیم. بنابراین واحد پولی خرد خیلی تاثیرگذار است. هزینه ضرب هر سنت آمریکا 2.6 صدم سنت است و بیشترین واحد پولی که در آنجا ضرب می‌شود همین سکه‌های یک سنتی هستند که 30 سال عمر مفید دارند و از آن خیلی زیاد استفاده می‌شود. هزینه‌ای که دولت آمریکا می‌کند به ضرر آن است اما کمک می‌کند خطای کمی‌سازی کاهش یابد و ضرر آن را در اقتصاد نگذارد. همان مساله‌ای که در رابطه با گرد کردن به سمت بالا گفتم. این در حالی است که بانک مرکزی با ضرب سکه 500 تومانی به بهانه اینکه 800 تومان هزینه دارد مخالف است و آن را تولید نمی‌کند. در حالی که حذف واحد 100 تومانی 0/16 درصد و حذف واحدهای 100، 200 و 500 تومانی حداقل 0/8 درصد تورم را بالا می‌برد.»
او تصریح کرد: «اگر بخواهیم مانند آمریکا باشیم، باید تا واحد 100 تومانی در جامعه موجود باشد و با توجه به سطح قیمت‌ها، که تا حدود 10 برابر در آمریکا بیشتر است، باید سکه 10 تومانی هم در جامعه وجود داشته باشد. حاکمیت معتقد است که به خاطر تورمی بودن کشور چاپ و ضرب سکه و اسکناس به صرفه نیست. این در حالی است که همین موضوع از ریشه‌های افزایش هزینه تمام شده پول در سیستم بانکی و در نهایت تورم است.»
