پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
تحول پول در دالان تاریخ / فتح لیدی نخستین نقطه‌عطف ایران پولی بود
داریوش اولین فرمانروایی بود که در ایران باستان به ضرب سکه‌های طلا و نقره پرداخت. داریوش بزرگ سومین شاه هخامنشی، تصمیم به ضرب پولی گرفت که در همه جا پذیرفته شود و در سراسر کشور اعتبار داشته و فقط ارزش محلی نداشته باشد.
ماهنامه عصر تراکنش شماره ۲۹ / در گذرگاه تاریخ؛ سیاست و اقتصاد با یکدیگر گره خورد و اقتصاد هر حکومت تعیین‌کننده پول و قدرت مالی آن حکومت شد. این در حالی بود که با روی کار آمدن هر فرمانروایی، سکه‌های جدید ضرب و واحدهای پولی تازه‌ای به میدان مبادلات و اقتصاد منطقه، پا می‌گذاشتند.
در ابتدا پول و سکه کاربرد منطقه‌ای داشت، ولی با گذشت زمان داستان به همین منوال ادامه نیافت و کم‌کم کارکرد بین‌المللی پیدا کرد. بسیاری از تاریخ‌شناسان و نیز کارشناسان اقتصادی معتقدند که مسیر تحول پول از گذشته تاکنون چندان روشن نیست و آنچه از آن به‌عنوان ابزار مبادله یاد می‌شود، بیشتر به تخیل انسانی بازمی‌گردد تا مطالعات عینی علمی.
اقتصاد تهاتری؛ نخستین گزینه مبادلات بشر
در آغاز راه مبادلات، انسان قادر نبود تمام نیازهایش را به‌تنهایی تامین کند، بنابراین به سراغ آموختن تخصص ویژه رفت و به تهاتر پرداخت. تهاتر به معاملات و مبادلاتی گفته می‌شد که در آن کالایی در قبال کالای دیگر به فروش می‌رفت.
نکته دیگری که در ابتدای راه مبادلات بشر، به چشم می‌خورد، نفوذ زیاد معابد در میان اقوام و جوامع بود؛ بنابراین از محبوبیت و اعتماد مردم نسبت به کاهنان معابد استفاده و وام‌هایی با بهره‌های کلان به مردم پرداخت می‌شد.
معابد از طریق اقتصاد تهاتری برای خود منفعتی دست و پا می‌کردند و از منظر خودشان، هم خلق خدا و هم خدایشان را راضی نگه می‌داشتند. در این راستا معابد شروع به وام‌دادن کردند و اجناس فاسدشدنی موجود در خزانه را برای مدتی محدود به مردم قرض دادند، البته بازپرداخت این وام‌ها به همراه بهره‌های قابل توجهی بود.
در قرن بیستم باستان‌شناسان در خرابه‌های معبد «اوروک» بین‌النهرین، موفق به کشف نشانه‌های عجیبی به شکل نشانه‌های محاسباتی شدند که مربوط به چهار هزار سال قبل از میلاد مسیح بود. این نشانه‌ها حاکی از آن بود که وام‌دهی به شکلی که تفسیر شد، در معابد بسیار رواج داشته است.
به هر روی ایرادات زیادی به اقتصاد تهاتری وارد بود، اما این شیوه توانست تا مدت‌ها با وجود کاستی‌هایش در تاریخ مبادلات باقی بماند. از جمله مشکلات این روش مبادله، نیاز طرفین بود. یعنی عرضه‌کننده یک کالا باید فردی را پیدا می‌کرد که کالای او را خریداری کند و البته کالای مورد نیاز او را داشته باشد.
وجود چنین مشکلی سرعت مبادلات را کاهش می‌داد و انجام بسیاری از مبادلات به شانس و اقبال طرفین برمی‌گشت. نبود معیار مناسبی جهت مقایسه کالاها با یکدیگر، گزینه دیگری بود که امکان‌سنجی کالا را مشکل می‌کرد. همچنین در این سیستم امکان پس‌انداز و حفظ ذخیره ارزش آینده وجود نداشت.
اقتصاد تهاتری زمینه مشکلاتی چون مبادلات غیرلازم، محدودیت تقسیم و تخصصی‌شدن کار و کاهش مبادلات تجاری را در بازار کاهش می‌داد. همچنین امکان مبادله کالا به‌صورت نسیه وجود نداشت و نیز اشکال کسر قیمت و تقسیم‌ناپذیری در آن به چشم می‌خورد.
بانک ملی مجوز چاپ اسکناس را گرفت
بانک شاهنشاهی توسط انگلیسی‌ها تاسیس شد و به مدت 40 سال چاپ اسکناس را بر عهده داشت تا در اردیبهشت 1309 حق انتشار اسکناس از این بانک سلب و به بانک ملی واگذار شد.
پول کالایی؛ گامی ناکافی در مبادلات
گستردگی دامنه تولید کالاها و تنوع آنها، امکان مبادله پایاپای را محدود کرد؛ بنابراین جامعه بشری به سمت پول کالایی حرکت کرد و در آن دوران کالای خاصی به‌عنوان پول کالایی برگزیده شد که معیار انتخاب آن فرهنگ، آب‌وهوا، شرایط اقلیمی و آداب و سنن بود.
در جوامع مختلف به کالاهای عامه‌ای که واسطه‌پذیر بودند، پول‌کالا می‌گفتند. در زمان‌های متفاوت، کالاهای زیادی مانند عاج فیل، چهارپایان، غلات، روغن زیتون، برده، خرمهره، کنیز، نمک، دندان نهنگ، سیگار، مس، مفرغ، آهن، نیکل، برنج، ورشو، الماس، طلا، نقره و تنباکو به‌عنوان پول‌کالا برای مبادلات استفاده می‌شد.
در کتب تاریخی آمده که در دوران هخامنشی، وضع دادوستد و پرداخت مزد کارگران و صنعتگران بیشتر جنسی و نیز گوسفند پایه و میزان پرداخت بود. در میان فلزات نیز طلا و نقره به‌خاطر داشتن ویژگی‌های اقتصادی زمان زیادی توانستند نقش پول‌کالا را ایفا کنند. ویژگی‌های طلا از دلایل محکمی بود که باعث تقویت پول‌کالا شد.
ببینید: نخستین اسکناس تماما ایرانی، کدام اسکناس است؟
پول رایج خوب چند ویژگی داشت که استاندارد بودن، مهم‌ترین آنها محسوب می‌شد. یعنی همه بتوانند آن را به‌عنوان یک واحد پول بپذیرند و قابل تقسیم به واحدهای کوچک باشد تا با آن بتوان کالاهای کوچک خرید. از دیگر گزینه‌های پول خوب، حمل‌ونقل راحت، اعتبار و ماندگاری آن بود.
فلزات نقش پول را ایفا کردند
تا زمان‌های اخیر فلزات رایج‌ترین پول در دنیا و همچنین ایران محسوب می‌شدند. در گذشته از آهن و مس برای این امر استفاده می‌شد که با گذشت زمان و نیز پیشرفت امور در بخش کشف معادن و همچنین ذوب فلزات، جای خود را به طلا و نقره دادند.
طلا و نقره علاوه بر داشتن خاصیت کمیابی از نظر شیمی نیز در مقابل هوا زنگ نمی‌زدند و غیرقابل تجزیه و اکسید بودند. بنابراین طلا و نقره را در دوران‌های متفاوت به کار می‌بردند و از ارزش آنها کاسته نمی‌شد.
همچنین تقسیم آنها به قطعات کوچک‌تر، چیزی از ارزش آنها کم نمی‌کرد. در درجه اول طلا و بعد نقره به‌عنوان پول اصلی و حقیقی پایه و معیار سایر اقلام پول مطرح بودند. در بیشتر کشورهای شرقی و آسیایی، فلز حلقه‌ای‌شکل در مبادلات کالا استفاده می‌شد.
قدمت این فلزات حلقه‌ای‌شکل، به سه هزار سال قبل از میلاد مسیح بازمی‌گشت که می‌توان از آن به‌عنوان قدیمی‌ترین وسیله مبادله پیش از اختراع سکه یاد کرد.
اسناد تاریخی نشان می‌دهد که در قرن ششم قبل از میلاد مسیح در مراکز بازرگانی و معابد یونانیان ضرب سکه آغاز شد. تاریخ‌نویسان یونان باستان می‌نویسند که لیدی‌ها اولین ملتی بودند که در قرن هفتم قبل از میلاد سکه ضرب کرده و از مسکوک طلا و نقره برای مبادلات استفاده کردند.
کوروش از جمله پادشاهان ایرانی بود که با تصرف لیدی و به آتش‌کشیدن پایتخت آن، به نظام پولی پایه طلای لیدی پایان داد؛ ولی حقیقت این بود که طلا به‌عنوان وسیله مبادله در خاورمیانه پذیرفته شده بود.
کوروش از تجربه لیدی برای ضرب سکه استفاده نکرد، اما داریوش اولین فرمانروایی بود که در ایران باستان به ضرب سکه‌های طلا و نقره پرداخت. داریوش بزرگ سومین شاه هخامنشی، تصمیم به ضرب پولی گرفت که در همه‌جا پذیرفته شود و در سراسر کشور اعتبار داشته و فقط ارزش محلی نداشته باشد؛ بنابراین نخستین سکه باقی‌مانده از آن دوران سکه داریوش است که شهرت جهانی دارد.
این سکه را یونانی‌ها «دریکوس» می‌نامند که به مفهوم داریوش است. سکه داریوشی از زر ناب و ضرب سکه طلا تنها در انحصار مرکز بود و سایر حکومت‌ها با اجازه داریوش، تنها می‌توانستند از نقره سکه ضرب کنند. همچنین در دوران ایران باستان سکه طلا را «دریک» و سکه نقره را «شکل» می‌نامیدند.
رابطه بین دریک و شکل یک به 13.5 بود. طلا و نقره نقش پولی خود را در اقتصاد بین‌الملل و داخلی ایفا می‌کردند و تا سال 1933 میلادی تداوم داشتند؛ تا اینکه بالاخره در سال 1971 میلادی این داستان پایان پذیرفت.
داریوش ضرب سکه طلا را انحصاری کرد
در زمان داریوش ضرب سکه طلا تنها در انحصار پادشاه بود. نخستین سکه‌ای که از آن زمان باقی مانده سکه داریوش است که شهرت جهانی دارد. یونانی‌ها این سکه را «دریکوس» یا داریوش می‌نامند.
پول بد، پول خوب را بی‌اعتبار می‌کند
کشورها از نظر نظام پولی فلزی به چند دسته تقسیم می‌شدند؛ دسته اول سیستم پولی دوفلزی طلا و نقره داشتند، دسته دوم سیستم پولی تک‌فلزی پایه طلا و دسته سوم دارای سیستم پولی تک‌فلزی پایه نقره بودند.
با پیدایش پول فلزی تغییرات زیادی پدید آمد و نقش زرگران، صراف‌ها و تحصیلداران مالیات پررنگ شد. در سیستم پولی دوفلزی، طلا و نقره به دو صورت وجود داشت؛ در شکل اول سکه‌های طلا و نقره بدون داشتن هیچ‌گونه رابطه قانونی به‌عنوان پول اصلی در جریان بودند و در شکل دوم بین سکه‌های طلا و نقره یک رابطه تبدیل قانونی، حاکم بود.
حل مشکلات کاربرد دو فلز به‌عنوان پشتوانه پول برای نخستین‌بار در سال 1558میلادی توسط «توماس گرشام» مورد توجه قرار گرفت. در قانون گرشام گفته می‌شود که «پول بد، پول خوب را از اعتبار می‌اندازد». قانون گرشام بیان می‌کند که چرا به کار بردن یک استاندارد دوفلزی برای دولت‌ها سخت است؛ بنابراین از قرن نوزدهم به بعد بسیاری از کشورها به سیستم تک‌فلزی گرایش پیدا کردند.
خروج سکه‌های طلا از دایره پولی
سکه‌های طلا با غلبه اسکندر بر ایران، کمیاب و از جریان خارج شدند؛ بنابراین در نبود سکه‌های طلا، سلوکیان در معاملات خود از نقره استفاده می‌کردند. اشکانیان نیز به تقلید از سلوکیان پرداختند و علاوه بر نقره از مس و مفرغ نیز برای ضرب سکه بهره بردند.
صفویان و سکه عباسی
ایران صفوی در قرن 16 میلادی دوباره به‌صورت یک قدرت سیاسی درآمد و نظام پولی ایران را مجموعه‌ای از مسکوک طلا، نقره، مس و ورشو تشکیل می‌داد. این مجموعه به‌صورت محلی، منطقه‌ای و سراسری رواج داشتند. دکتر «سیبیلا شوستر والسر» معتقد است در دوره صفوی مانند ساسانیان پشتوانه نقره مرسوم و نقره تنها وسیله پرداخت بوده است. در آن دوران مسکوک طلا نیز برای فرستادن هدیه توسط پادشاهان ضرب می‌شد و تنها جنبه نمایشی داشت.
همان‌طور که قبلا نیز به آن اشاره شد، ضرب سکه‌ها به‌صورت منطقه‌ای بود و هر منطقه و حکومت سکه ویژه خود را ضرب می‌کرد. بنابرایندر شهر «لار» سکه‌های مسی «غاز» یا «غازکی» ضرب می‌شد. این سکه‌ها که شکل ویژه‌ای داشتند، در محل خاصی ضرب می‌شدند و در سراسر حوزه خلیج فارس به نام «لاری» رواج داشت.
ببینید: کوره‌های پول سوزی / نگاهی به روش سنتی عملیات امحای اسکناس
لاری از یک مفتول نقره به هم پیچیده‌شده به ضرب مهر تشکیل شده بود و در سال 1640 میلادی 1250 دینار ارزش داشت. در دورانی که شاه‌عباس اول توانست لار را به تصرف خود درآورد، نام خود را روی این سکه‌ها ضرب زد؛ بنابراین تا قرن هجدهم میلادی این سکه‌ها برای مبادلات در جنوب ایران به کار می‌رفت.
در زمان شاه‌اسماعیل اول صفوی، قطعه یکصد دیناری نقره به وزن 18.6 گرم به نام «تنگا» که از زمان تیموریان باقی مانده بود، به کار می‌رفت. در زمان شاه‌طهماسب اول نیز سکه 50 دیناری نقره، «شاهی» و در عهد سلطان خدابنده قطعه یکصد دیناری «خدابنده» نامیده می‌شد.
در زمان شاه صفوی اول «محمودی» متداول شد و در سال 1587 میلادی در زمان شاه‌عباس اول سکه نقره 200 دیناری به نام «عباسی» به وزن 9.3 گرم رواج یافت و در زمان سقوط صفویان در سال 1772 میلادی یک عباسی 4.6 گرم وزن داشت. در دوره نادرشاه نیز واحد پولی «نادری» به وجود آمد که 10 شاهی ارزش داشت.
صفوی و سکه عباسی
سکه‌های عصر صفوی از طلا، نقره و مس بود. سکه‌های زمان شاه‌عباس، «عباسی» نامیده می‌شد. هر 50 عباسی یک تومان محسوب می‌شد که 10 هزار دینار قیمت داشت.
حکومت‌ها سکه‌های اختصاصی ضرب می‌کردند
در قرن سیزدهم میلادی واحد پولی «تومان» توسط مغولان وارد ایران شد و رواج پیدا کرد. تومان برابر با 10 هزار دینار و دینار یک سکه طلا معادل با نیم‌سکه شاهی بود. در دوران صفویان تومان معادل 10 هزار دینار طلا بود و در زمان شاه‌عباس اول با 50 عباسی برابر شد. تومان طلا اولین‌بار در زمان فتحعلی‌شاه قاجار ضرب شد.
در زمان سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار «قران» برای اولین‌بار با عیار 900 در هزار و به وزن 6.9 گرم نقره ضرب شد که با یک‌هزار دینار برابر بود. یک قران نقره معادل با پنج عباسی یا 20 شاهی و یک‌دهم تومان محسوب می‌شد. در آن دوران شاهی به‌صورت سکه مسی درآمده بود و ایران سه شکل سکه داشت؛ این سکه‌ها شامل سکه‌های تومان طلایی و اجزای آن، سکه‌های قران نقره‌ای و اجزای آن و سکه‌های شاهی مسی و اجزای آن بود.
پول دوره قاجار تا اوایل دوره پهلوی رواج داشت و طلا پشتوانه پول نبود. طلا در سال 1308 شمسی پشتوانه پول شد و مسکوک نقره یک‌ریالی به نمایندگی ریال طلا، در ایران رواج پیدا کرد و بساط قران جمع شد. ریال یک واژه اسپانیایی به مفهوم شاهی بود.
در دوره رضاشاه پهلوی بر اساس قانون مصوب سال 1310 شمسی مجلس شورای ملی، طلا در ایران به‌عنوان مسکوک قانونی در نظر گرفته شد و سکه پهلوی طلا به ارزش یکصد ریال ضرب شد. این سکه عیاری برابر با 900 در هزار داشت و دارای عکس شیر و خورشید بود. پس از انقلاب 1357 در بهار 1358 سکه طلای ایرانی ضرب شد که بهار آزادی نام داشت و با همان عیار پهلوی بود.
اسکناس کاغذی مبادلات را دگرگون کرد
با متحول‌شدن نظام مبادلاتی از اواسط قرن هفدهم میلادی، استفاده از پول کاغذی در اروپا متداول شد. در قرون هفدهم و هجدهم در اروپا و آمریکای شمالی پدیده پول کاغذی تحول عظیمی در دنیای مبادلات ایجاد کرد. «بنک پالمستروخ» اولین بانک ناشر اسکناس در جهان بود. واژه اسکناس از Assignat گرفته شده که در زمان انقلاب کبیر فرانسه در سال‌های 1798 و 1799 به اوراقی گفته می‌شد که از طرف دولت انقلابی منتشر می‌شد.
قدیمی‌ترین اسکناسی که در ایران شناخته شده، مربوط به اسکناس یک‌درهمی است که روی آن نقش‌های لااله‌الاالله و محمد رسول‌الله بود. این اسکناس در سال 693 هجری قمری و در زمان فرمانروایی «کی‌تون» مغول در تبریز به چاپ رسید و به آن «چاو» مبارک می‌گفتند. بانک جدید شرق اولین بانکی بود که اسکناس‌های ایران را چاپ می‌کرد.
مرکز این بانک در لندن و در آسیا عملیات بانکی داشت. مبلغ اسکناس‌هایی که توسط این بانک چاپ می‌شد، پنج قران به بالا بود و در بانک بازرگانی انتشار پیدا می‌کرد. ناصرالدین‌شاه امتیاز تاسیس بانک شاهنشاهی و نیز نشر انحصاری اسکناس را به مدت 60 سال به یک تبعه انگلیس به نام «بارون جولیوس دوریتو» داده بود.
سال 1267 هجری قمری امتیاز نشر اسکناس از بانک جدید شرق به بانک شاهنشاهی منتقل شد؛ بنابراین چاپ اسکناس توسط بانک جدید شرق صورت می‌گرفت و انتشار و توزیع آن بر عهده بانک شاهنشاهی بود. با تصویب تاسیس بانک ملی توسط مجلس شورای ملی و شروع به کار این بانک در سال 1307 اقتصاد پولی از دست خارجی‌ها خارج شد.
قرن هفتم و تجربه پول کاغذی
اولین پول رسمی کاغذی در ایران به‌وسیله بانک شاهنشاهی در سال 1267 هجری شمسی در ایران متداول شد. اما سابقه پول کاغذی در ایران به قرن هفتم هجری بازمی‌گردد.
در سال 1310 شمسی نیز اسکناس‌های قبلی از رده خارج شدند و حق انحصاری انتشار اسکناس برای مدت 10 سال طبق ماده 5 قانون اصلاح و در مقابل 200 هزار لیره به بانک ملی واگذار شد. اسکناس بانک ملی ایران در سال 1310 در کشور رواج یافت و اولین اسکناس با عکس رضاشاه و امضای دکتر «لیندن بلاک»، مدیرکل بانک و دکتر علامیر، بازرس دولت وارد چرخه مبادلات شد. در سال 1339 بود که نشر اسکناس از بانک ملی به بانک مرکزی سپرده شد.
سازمان تولید اسکناس از سال 1351 تاسیس و طرح چاپخانه آن تهیه شد. در سال 1361 ساختمان چاپ اسکناس تکمیل شد و برای اولین‌بار اسکناس‌های 200ریالی به‌طور رسمی در ایران چاپ شد. سال 1367 بود که دو خط دیگر چاپ اسکناس در ایران راه‌اندازی شد و از آن به بعد تمام اسکناس‌ها در داخل ایران به چاپ می‌رسید.
پول الکترونیکی و حذف اسکناس
انقلاب الکترونیکی توانسته وسیله پرداخت سکه، اسکناس، انواع چک و انواع کارت پلاستیکی را نیز تحت تاثیر قرار دهد؛ به‌طوری که این روزها حرف از پول الکترونیکی است. بنابراین پول از اسکناس کاغذی به یک کارت الکترونیکی تبدیل شده است. امروزه پول الکترونیکی بیشتر در دادوستدهای بین‌المللی استفاده می‌شود.
در واقع این روزها استفاده از کامپیوترهای عظیم در سیستم بانکی اجتناپ‌ناپذیر است. این نوع از مبادلات پولی همراه با امنیت و سهولت در جابه‌جایی وجوه است که صرفه اقتصادی نیز دارد. در کشورهای مختلف پول الکترونیکی به جای پول کاغذی و حتی چک به کار می‌رود. تاریخ تلاش دارد که با رسوخ و رواج پول الکترونیکی در عرصه تجارت اسکناس را از دایره پول حذف کند.
نویسنده: شهناز دیواندری