پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
خرید برخط / بررسی فراگیری و نقش دستگاههای کارتخوان فروشگاهی در نظام پرداخت الکترونیکی مردم ایران
دستگاههای کارتخوان فروشگاهی به سبب تعدد ابزار و نیز تعداد و مبلغ تراکنش‌ها در مقایسه با دیگر ابزارهای پذیرش در شبکه پرداخت الکترونیک کارتی اهمیت ویژه‌ای دارند. ماهانه بیش از دو میلیارد تراکنش روی کارت‌خوان‌ها ثبت می‌شود و طبق داده‌های منتشرشده تنها در سال 1397، این ابزار پرداخت الکترونیک بیش از دو هزار و ۳۰۰ تریلیون تومان را انتقال داده است.
ماهنامه عصر تراکنش شماره 29 / این روزها هر جا که برویم و هر چه با هر مبلغی بخواهیم بخریم، اولین فکری که به ذهن‌مان خطور می‌کند و خیلی زود هم جوابش را می‌گیریم این است که کارت بکشیم. تجربه روزمره در خرید اجناس و کالاها به شیوه مدرن کارت‌کشیدن دیگر به ناخودآگاه همه ما تبدیل شده و چه‌بسا اگر جایی برویم که فروشنده دستگاه کارتخوان نداشته باشد، متعجب شویم.
دستگاههای پایانه فروش یا کارت‌خوان‌ها (POS) که گام‌به‌گام با پیشرفت‌های فناورانه جلو آمده‌اند، از جمله ابزارهای مهم اقتصادی‌اند که بر پایه یک اصل ساده قرار دارند؛ ارتباط با سیستم بانکی و امکان انتقال وجه به حساب صاحب یا فروشنده.
کارت‌خوان‌ها این روزها فراگیرتر از همیشه هستند؛ راه‌حلی فناورانه که جای خود را در اغلب کسب‌وکارها باز کرده و کاربردی چشم‌گیر در ایران هم دارد. دستگاههای پایانه فروش جز اینکه امکان پرداخت را فراهم می‌کنند دارای عملکردهای دیگری از جمله پرداخت قبوض، شارژ سیم‌کارت، اعلام موجودی، دریافت صورت‌حساب و… هم هستند که شاید بزرگ‌ترین مزیت آن بی‌نیازی از مراجعه به شعبه‌های بانکی و بوروکراسی‌های وقت‌گیر و هزینه‌زای آن است.
به عبارت بهتر، کارت‌خوان‌ها با مزایای قابل توجهی که دارند، بانک‌های کوچکی به‌شمار می‌روند که دارندگان کارتهای بانکی را از حمل پول نقد بی‌نیاز می‌کند و این اصل و اساس فراگیرترین ابزار مدرن انتقال مالی در دنیاست.
کارت‌خوان‌ها؛ واسط مالی خریدار و فروشنده
در دنیای امروز که همه‌چیز و حتی پول مسحور دیجیتالیسم شده، ابزارهای مبتنی بر نظام پرداخت کارتی که نقطه قوت‌شان امنیت و راحتی است، با سرعتی سرسام‌آور در حال فراگیرتر شدن هستند. پیشرفت‌های فناورانه کمک کرده که ابزارهای مالی هوشمندتر و کاربردی‌تری هم به بازار بیایند.
مواردی مانند کیف پول دیجیتال و پرداختهای موبایلی و پول‌های رمزنگاری‌شده مبتنی بر زنجیره‌های بلوک و… نیز کم‌وبیش جای خود را در مراودات مالی باز کرده‌اند. با همه اینها می‌توان ادعا کرد دستگاههای کارتخوان که مزیت‌های پرشماری دارند و مردم هم به آنها عادت کرده‌اند، دست‌کم تا سال‌ها حاکم بلامنازع پرداخت‌ها خواهند بود. نظام پرداخت کارتی، زیرساخت اساسی هر کشوری برای اجرای مبادلات بین آحاد جامعه است که خود مبتنی بر کارتهای بانکی الکترونیک، دستگاههای کارتخوان و درگاه‌های پذیرش اینترنتی‌اند و بدون توسل به ابزارهای نقدی، دادوستدهای مالی را ممکن می‌کنند و این روزها هم بار اصلی نقل‌وانتقال‌ها را، چه در ایران و چه در دیگر کشورها به دوش می‌کشند.
در چنین مختصاتی، دستگاههای POS را باید واسط میان بانک، خریدار و فروشنده دانست که روش عملکردی ساده دارند. با نصب و راه‌اندازی این دستگاه‌ها، میان حساب معرفی‌شده از طرف فروشگاه پذیرنده و سوئیچ بانک صادرکننده کارتهای الکترونیکی از طریق خطوط تلفن ثابت یا همراه ارتباط برقرار می‌شود.
در مرحله بعد، مشتری با کشیدن کارت بر دستگاه و ورود رمز و مبلغ، خرید خود را انجام می‌دهد و وجه به‌صورت آنی از حساب مشتری کسر و به حساب بانکی متصل به دستگاه منتقل می‌شود.
چشم‌پوشی بر معایب
معایب دستگاههای کارتخوان فروشگاهی فراوان‌اند و فروشندگان و پرداخت‌کنندگان نیز به اغلب آنها واقف‌اند، اما با این حال این روش پرداخت، فعلا راحت‌ترین راه است و همه ما محدودیت‌های آن را درک می‌کنیم.
مزایا و معایب دستگاههای خودپرداخت
دستگاههای کارتخوان مزایای فراوانی دارند. نخست اینکه منجر به کاهش مراجعه حضوری مشتریان به شعبه‌های بانکی به‌منظور دریافت وجه نقد و همچنین واریز وجه به حساب‌های متمرکز می‌شوند.
در وهله دوم استهلاک دستگاههای خودپرداز بانک‌ها را پایین می‌آورد و در هزینه‌های چاپ و تعویض اسکناس‌های کهنه صرفه‌جویی می‌کند و در نتیجه به حفظ سرمایه‌های ملی منجر می‌شود.
کاهش حجم مبادلات اسناد پایاپای بانکی مانند چک‌ها، کنترل میزان خروجی پول نقد از بانک‌ها و حساب‌ها و رسوب آن در دست مردم، کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل و آلودگی‌ها، افزایش امنیت فروشگاه و به‌خصوص مشتریان، پرداخت کامل قیمت کالاها، مدیریت بهتر حساب‌وکتاب‌ها، کاهش زمان پرداخت و تسویه و افزایش رضایت مشتری از دیگر مشخصه‌‌های کلیدی دستگاههای کارتخوان است.
این دستگاه‌ها در عین حال معایب و نقص‌هایی هم دارند. گرچه همه ما کم‌وبیش در تجربیات روزمره خود با محدودیت‌های نقل‌وانتقال و خرید بر بستر پرداختهای الکترونیکی روبه‌رو می‌شویم، اما واقعیت این است که معایب و مشکلات آنها در مقایسه با مزایایی که دارند، اصلا به چشم نمی‌آیند.
نخست اینکه هزینه نگهداری این دستگاه‌ها نسبتا بالاست و هرازچندگاهی باید برای بهبود عملکرد، نرم‌افزار آنها به‌روزرسانی شود. در مواقع اضطراری و در صورت خرابی خطوط تلفن و اینترنت، برقراری ارتباط و استفاده از دستگاه غیرممکن می‌شود.
حتی در مواقعی هم که یک خط تلفن بیشتر در دسترس نیست، به محض برقراری تماس تلفنی، امکان استفاده از دستگاه وجود نخواهد داشت. همچنین عملکرد دستگاههای کارتخوان در زمان‌هایی که شمار عملیات‌های پرداخت بیشتر می‌شود، به‌شدت کند می‌شود.
اخذ کارمزد و مالیات‌ها از پایانه‌های فروش و صاحبان دستگاههای کارتخوان، احتمال بروز اشتباه در واردکردن مبالغ هنگام خرید، طولانی‌تر شدن مدت‌زمان برگشت وجه در صورت انجام‌نشدن عملیات و… از دیگر معایب دستگاههای کارت‌خوان‌ها است.
سابقه 23ساله دستگاههای کارتخوان
ایران از نظر تعداد دستگاههای کارت‌خوان‌ها فعال و مدل‌های کسب‌وکار شرکتهای فعال در این حوزه، کمی متفاوت از سایر کشورهاست. صنعت پرداخت الکترونیک نزدیک به دو دهه است وارد کشور شده و ضریب نفوذ آن نیز آن‌قدر بالاست که ایران را در زمینه کاربردپذیری پایانه‌های فروش از دیگر کشورها متمایز می‌کند.
کافی است به آمار و عجیب‌وغریبی که همه‌ساله از این طریق جابه‌جا می‌شود، نگاه کنیم. طبق داده‌های بانک مرکزی میزان تراکنش‌های صورت‌گرفته بر این بستر تا پایان سال گذشته، به بیش از 2300 تریلیون میلیارد تومان رسیده است.
اگر بانک سپه را نخستین بانک ایرانی بدانیم که موفق به نصب دستگاه خودپرداز و صدور کارت الکترونیکی در سیستم بانکی شده، بانک ملی اولین بانکی بود که در سال 1376، دستگاههای کارتخوان را در فروشگاه‌ها و مراکز خرید نصب كرد.
در سال‌های نخست ظهور این صنعت، دو شرکت غیربانکی به حوزه صدور کارت ورود کردند، اما با مخالفت بانک مرکزی که ورود هر بازیگر غیربانکی را به این عرصه قدغن کرده بود، مقرر شد تنها بانک‌ها به صدور کارت بانکی الکترونیک و به‌کارگیری ابزارهای پرداخت بپردازند.
بانک‌ها اما ساختار و زیرساخت‌های این کار را نداشتند و در نتیجه از خردادماه 1383 موظف شدند با شرکتهای خارج از بانک برای ارائه خدمات پرداخت الکترونیک (PSP) جهت پیاده‌سازی خدمات بانکی برای عموم قرارداد امضا کنند.
شرکتهای PSP عموما شرکت‌هایی بزرگ در حوزه پولی و مالی هستند که واسط بین بانک‌ها و مشتریان هستند و خدمات دستگاههای پرداخت مانند دستگاه کارتخوان، درگاه‌های پرداخت اینترنتی، اپلیکیشن‌های پرداخت و… را برای مشتریان انجام می‌دهند.
این شرکت‌ها که تعدادشان به 12 شرکت می‌رسد، با بانک مرکزی، بانک‌ها و شاپرک، نظامی هوشمند و شفاف جهت پرداخت ایجاد کرده‌اند و با واسطه‌گری میان بانک‌ها و ارائه‌کنندگان خدمت، امکان پرداخت الکترونیک راحت و امن را برای مشتری‌ها در زمان خرید کالا یا خدمات یا کالا از پذیرنده و مهم‌تر از آن حذف اسکناس از معاملات فراهم می‌کنند.
بانک ملی، اولین نصاب کارت‌خوان‌های فروشگاهی
نخستین بانک ایرانی در کشور که نصب دستگاه عابربانک و صدور کارت الکترونیکی در سیستم بانکی را انجام داد، بانک سپه بود. بانک ملی ایران نیز اولین بانکی بود که 23 سال پیش حدود 600 دستگاه کارتخوان فروشگاهی را در مراکز خرید و فروشگاه‌ها نصب کرد.
ابزارهای پرداخت الکترونیک و اقتصاد
اولین نکته‌ای که درباره تراکنش‌های مبتنی بر نظام پرداخت کارتی و به‌ویژه دستگاههای کارتخوان باید بیان کرد، سهم بالای این قبیل ابزارها از تولید ناخالص داخلی و نسبت‌شان با نقدینگی و دیگر شاخص‌های کلان اقتصادی است.
برای نمونه نسبت ارزش تراکنش‌های شاپرک به نقدینگی در سال‌های اخیر همواره دارای برآیند صعودی بوده و از 6.61 درصد در فروردین‌ماه 1392به 12.08 درصد در خردادماه امسال رسیده است. این در حالی است که درصد اسکناس و مسکوک در دست مردم به نقدینگی در طول این مدت روندی کاهشی داشته و از 6.07 درصد به 2.54 درصد رسیده است.
به عبارت دیگر، گسترش نفوذ ابزارهای پذیرش، یکی از دلایل کاهش 3.5 درصدی نسبت اسکناس و مسکوک به نقدینگی در مدت مورد بررسی بوده که انتظار می‌رود این روند کاهشی همچنان تداوم داشته باشد.
محاسبه سهم ارزش پرداختهای الکترونیکی کارتی شاپرک از کل GDP نیز به‌خوبی نمایانگر جایگاه و گستره فعالیت شبکه شاپرک با توجه به اندازه اقتصاد ملی است. این شاخص طی سال‌های اخیر همواره روندی صعودی داشته و از 82.82 درصد در بهار 1394 به 121.47 درصد رسیده است.
23سالگی کارت‌خوان‌های فروشگاهی
اگر نگاهی به آمارهای سالانه و دوره‌ای بیندازیم که شبکه پرداخت الکترونیکی پرداخت کارت کشور از ضریب نفوذ، تعداد و ارقام تراکنش‌ها و گستره کارت‌خوان‌ها منتشر می‌کند، وضع کمی روشن می‌شود.
بر اساس آخرین گزارش شرکت شاپرک که مربوط به آبان‌ماه امسال است، در هشت ماه گذشته، در مجموع 2.2 میلیارد تراکنش به ارزش 2500 تریلیون تومان در شبکه پرداخت الکترونیکی کشور انجام شده که نسبت به مدت‌زمان مشابه در سال قبل از نظر تعداد 24.13 و از نظر مبلغ 13.96 درصد رشد داشته است.
سوئیچ شرکت شاپرک در مجموع سه نوع ابزار «اینترنتی»، «موبایلی» و «کارتخوان فروشگاهی» را پشتیبانی می‌کند که بر اساس داده‌های این شرکت، تا پایان آبان‌ماه، هفت میلیون و 830 هزار دستگاه کارتخوان فروشگاهی در کشور فعال بوده که 1.08 درصد بیشتر از آمارهای مهرماه است.
طبق گزارش فصلی منتشرشده، کارت‌خوان‌های فروشگاهی با 88.2 درصد از تعداد کل تراکنش‌ها، سهمی بیش از دو ابزار پذیرش دیگر (اینترنتی و موبایلی) دارد. در شاخص سرانه ابزارهای پذیرش فعال سیستمی به ازای هر 10 هزار نفر بالای 18 سال مصرف‌کننده، در آبان امسال بیش از 1707 ابزار شاپرکی در کشور وجود داشته که از این تعداد 1313 ابزار، کارتخوان فروشگاهی بوده است.
شرکت شاپرک در تدوین گزارش خود از داده‌های سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395 استفاده کرده و در محاسبات خود آورده که طی آبان‌ماه امسال به ازای هر فرد بالای 18سال 37.34 عدد تراکنش پرداخت الکترونیکی انجام شده که بیشترین سرانه تعداد تراکنش متعلق به کارت‌خوان‌های فروشگاهی با 32.95 تراکنش برای هر فرد است.
نبود توازن منطقه‌ای
در ایران اختلاف میان استان‌های دارای بیشترین و کمترین دستگاه کارتخوان به 53 برابر می‌رسد. رعایت‌نشدن اصل توازن در نصب پایانه‌های فروش، موجب شده که بسیاری از مردم، به‌خصوص در شهرهای کوچک که طبق عادت‌شان پول نقد همراه ندارند، مایوسانه از فروشگاه‌ها خارج شوند.
از نظر نفوذ منطقه‌ای، استان‌های تهران، خراسان رضوی، اصفهان، فارس و خوزستان بیشترین فراوانی دستگاههای کارتخوان فعال را دارند و کمترین تعداد دستگاههای کارتخوان هم متعلق به استان‌های ایلام، زنجان، کهگیلویه‌و‌بویراحمد، سمنان و چهارمحال‌و‌بختیاری است.
بیشترین تعداد دستگاههای کارتخوان با 1.63 میلیون دستگاه در استان تهران توزیع شده که سهمی 93.5 برابری نسبت به استان ایلام دارد که تعداد دستگاههای کارتخوان آن 57342 دستگاه است.
مقایسه سهم تعدادی هر یک از ابزارهای پذیرش فعال سیستمی از کل ابزارهای بازار نیز نشان می‌دهد کارتخوان فروشگاهی با سهم 88.23 درصدی، بیشترین تعداد تراکنش را در میان ابزارهای پذیرش شبکه پرداخت کارتی داشته‌اند.
سرانه تعداد کارتخوان فروشگاهی فعال سیستمی هر استان نیز قابل ملاحظه است. بیشترین تعداد سرانه کارتخوان فروشگاهی به‌ترتیب به استان‌های یزد، تهران و بوشهر و کمترین آن به‌ترتیب به استان‌های سیستان و بلوچستان، لرستان و کرمانشاه تعلق گرفته است.
همچنین بر اساس آمارهای منتشرشده، دستگاههای کارتخوان در مجموع 1.96 میلیارد تراکنش را انجام داده‌اند که متوسط تراکنش به ازای هر ابزار نیز 251 تراکنش است. ارزش تراکنش‌هایی که از طریق کارت‌خوان‌ها در آبان‌ماه صورت گرفته، حدود 228 هزار میلیارد تومان است که متوسط مبلغ هر کدام از آنها حدود 29.1 میلیون تومان محاسبه شده است.
به عبارت دیگر متوسط مبلغ هر تراکنش کارت‌خوان‌های فروشگاهی در آبان‌ماه 16 هزار تومان بوده است. ترسیم دامنه مبلغی تراکنش ابزارهای کارتخوان نیز نشان می‌دهد بیشترین تعداد تراکنش‌ها دارای مبلغی بین پنج هزار تومان و 15 هزار تومان بوده، 22.6 درصد تعداد تراکنش‌ها مبالغ کمتر از پنج هزار تومان داشته، 39.18 درصد تراکنش‌ها در بازه مبلغی 25-5 هزار تومان بوده‌اند و 32.81 درصد تراکنش‌ها با مبلغی بیش از 25 هزار تومان انجام شده‌اند. در مجموع، طبق این گزارش حدود 90 درصد تراکنش‌های ابزار پذیرش کارتخوان فروشگاهی دارای مبلغی کمتر 500 میلیون تومان بوده‌اند.
الگوهای رفتاری دهک‌های درآمدی
وجود محدودیت انجام تراکنش روی ابزار پذیرش موبایلی، تعداد بالای ابزار کارتخوان فروشگاهی، فراگیر بودن این ابزار، بی‌نیازی این ابزار به تجهیزات مکمل دیگر نظیر کامپیوتر یا موبایل و عواملی از این دست را می‌توان از جمله عوامل تاثیرگذار بر تعداد تراکنش‌های ابزار پذیرش کارتخوان فروشگاهی دانست.
حال اگر پرداختهای صورت‌گرفته در کارت‌خوان‌های فروشگاهی را با نسبت شاخص دهکی بسنجیم، وضعیت اقتصادی صاحبان آنها و پرداخت‌کنندگان هم مشخص می‌شود. از شاخص دهک‌بندی‌ها به‌طور معمول برای اندازه‌گیری نابرابری در توزیعی استفاده می‌شود و محاسبه آن برای تراکنش‌های نظام پرداخت الکترونیک کارتی موید توزیع نابرابری مبلغی تراکنش‌ها هم خواهد بود.
بررسی‌ها نشان می‌دهد در طول زمان تراکنش‌های با مبالغ بسیار ریز و بزرگ در کشور کمتر شده‌اند. برای نمونه در آبان‌ماه میانگین تراکنش‌های دهک دهم یک میلیون تومان بوده که این میانگین در دهک اولی‌ها حدود 1600 تومان بوده است. نسبت دهکی تراکنش‌ها در آبان‌ماه 615 محاسبه شده است. این شاخص در آبان‌ماه سال گذشته 798.5 محاسبه شده که 22.1 درصد از ارقام امسال بالاتر بوده است.
اطلاعات مربوط به متوسط مبالغ هر دهک قیمتی «خرید کالا و خدمات» به تفکیک ابزارهای پذیرش نیز بیانگر آن است که دهک اولی‌ها به‌طور متوسط 1700 تومان از طریق کارت‌خوان‌های فروشگاهی کالا و خدمات خریداری کرده‌اند. این رقم برای دهک دهمی‌ها باز هم در حدود یک میلیون تومان است.
با توجه به اینکه ارائه خدمت خرید کالا و خدمات از طریق ابزار پذیرش موبایلی ممنوع و متوقف شده، برای مقایسه سهم تراکنش‌های دستگاههای کارتخوان باید به آمارهای مربوط به ابزار پذیرش اینترنتی توجه کرد.
طبق گزارش شرکت شاپرک، در آبان‌ماه دهک اولی‌ها به‌طور متوسط 982 تومان در هر تراکنش اینترنتی کالا و خدمات خریداری کرده‌اند، اما دهک آخری‌ها پنج میلیون تومان. یعنی متوسط مبلغ تراکنش‌های خرید کالا و خدمات در دهک آخر قیمتی در ابزار پذیرش اینترنتی بالاتر از ابزار کارتخوان فروشگاهی است.
از سوی دیگر داده‌ها نشان می‌دهد به‌طور متوسط90 درصد تراکنش‌های 9 دهک در هر دو ابزار کارتخوان فروشگاهی و اینترنتی مربوط به خرید کالا و خدمات با مبلغ کمتر از 100 هزار تومان بوده است. آنچه می‌توان از این داده‌ها برداشت کرد این است که کارت‌خوان‌های فروشگاهی و خرید نقدی برای مردم فارغ از دهک‌‌هایشان مطلوبیت دارد و هر دو گروه مرفه و کمتر برخوردار به‌خوبی از ابزار پرداخت کارتی برای تراکنش‌های خود بهره گرفته‌اند.
مشاغل غیررسمی و معضل فروش کارتخوان
تا چند سال پیش گرفتن دستگاه کارتخوان شرایط خاص خود را داشت و هر بانکی هم دستگاه مخصوص به خود را عرضه می‌کرد، اما به‌مرور و بعد از اعمال اصلاحات بانکی و یکسان‌سازی خدمات، همه بانک‌ها مکلف شدند از یک دستگاه کارتخوان خاص استفاده کنند. این بدان معناست که بازار تبلیغات و فروش این دستگاه‌ها هم حسابی داغ است.
دلایل فراگیری دستگاههای کارتخوان
فراگیری کارت‌خوان‌های فروشگاهی و بی‌نیازی آن به تجهیزات مکمل نظیر کامپیوتر یا موبایل در کنار محدودیت‌های تراکنش در ابزار پذیرش موبایلی و اینترنتی، تعداد تراکنش‌های ابزار پذیرش کارتخوان فروشگاهی را در ایران بالا برده است.
شرکتهای خصوصی با شرایطی آسان‌تر از شرکتهای پی‌اس‌پی اقدام به فروش و اتصال دستگاههای مذکور به حساب بانکی و شبکه پرداخت می‌کنند و این موضوع برای صاحبان کسب‌وکارهای خانگی، دست‌فروشان و حتی افراد فاقد جواز کسب نیز جذابیت‌هایی دارد؛ چراکه از سخت‌گیری‌های شرکتهای پرداخت الکترونیک و شرط و شروطی مانند داشتن حداقل تراکنش به‌منظور دریافت کارتخوان خبری نیست.
یعنی افراد می‌توانند به سراغ این شرکت‌ها بروند و دستگاهی را با ارائه استشهاد خریداری کنند که برخی از این دستگاه‌ها با اطلاعات هویتی افراد دیگر در شبکه پرداخت ثبت و متصل می‌شود و هویت آن با بهره‌بردار دستگاه مغایرت دارد. موضوعی که مدیر نظارت بر پرداخت شاپرک هم گفته نه‌تنها غیرقانونی نیست؛ بلکه شاید به کسب‌وکارها کمک کند.
محمدرضا عباسی چندی پیش به یکی از خبرگزاری‌ها گفته که بانک مرکزی و شرکت شاپرک برای اعطای قانونی دستگاه کارتخوان سیار به دست‌فروشان و خرده‌فروشی‌های سیار با اطلاعات هویتی حداقلی معتبر اقدام می‌کند.
طبق گفته‌های عباسی فروش دستگاه کارتخوان هزینه شرکتهای پرداخت و بانک‌ها را در واگذاری پایانه فروش کاهش می‌دهد و کیفیت سرویس پرداخت برای مشتری نسبت به استفاده از چند دستگاه که معمولا توسط شرکتهای پرداخت الکترونیک ارائه می‌شوند، افزایش می‌یابد.
دلیل شرکت شاپرک برای ممنوع‌ندانستن فروش دستگاههای کارتخوان این است که این دستگاه‌ها دارای هویت هستند و حتی اگر هویت ارائه‌شده با هویت استفاده‌کننده دستگاه مغایرت داشته باشد، ایرادی ندارد.
قوانین بانک مرکزی و شاپرک می‌گویند دارندگان پایانه‌های فروش باید کد ملی، تاریخ تولد، نام پدر و… را به‌عنوان اطلاعات هویتی خود اعلام کنند تا به شبکه پرداخت متصل شوند و همین کافی است.
رویکردی که بانک مرکزی و شرکت شاپرک دارند، این است که فرایند پرداخت خدمات تا جایی که ممکن است تسهیل شود و اگر کسی دارای جواز کسب مثلا در کسب‌وکارهای خانگی و دست‌فروشی نباشد و بخواهد پایانه فروش خریداری کند، چون این نوع مشاغل جرم نیستند، از فعالیت آنها جلوگیری نمی‌شود.
اعطای کارتخوان سیار به دست‌فروشان
امروزه سخت‌گیری‌های سابق در زمینه اعطای مجوز استفاده از دستگاههای کارتخوان کمتر شده و حتی دست‌فروشان هم از این دستگاه‌ها استفاده می‌کنند. تا آنجا که بانک مرکزی هم طرحی در دست دارد که دستگاههای کارتخوان سیار را در اختیار کسب‌وکارهای غیررسمی قرار دهد.
تاکنون آمارهای تفکیکی درباره میزان استفاده از دستگاههای کارتخوان در کسب‌وکارهای قانونی و زیرزمینی منتشر نشده و مشخص نیست چند درصد از دستگاه‌ها در هر بخش فعال‌اند، اما گویا این دو نهاد می‌خواهند خلأهای دسترسی کسب‌وکارهای سالم دارای هویت به دستگاه کارتخوان و استفاده از خدمات شبکه پرداخت را رفع کنند.
آن‌طور که عباسی گفته، دستورالعملی به شرکتهای پرداخت الکترونیک ابلاغ می‌شود که به افرادی مانند دست‌فروشان یا خرده‌فروشی‌های سیار که دستگاه کارتخوان سیار نیاز دارند، با یکسری اطلاعات حداقلی صحیح خودشان، دستگاه کارتخوان اعطا شود.
چالش‌هایی که باید رفع شوند
گرچه در دو دهه گذشته اکثر بانک‌ها توسعه فرهنگ بانکداری الکترونیک و ترغیب مردم به استفاده از کارتهای الکترونیکی و استفاده از دستگاههای خودپرداز و کارتخوان را با جدیت دنبال می‌کنند؛ یا اینکه سالانه بیش از 19 میلیارد تراکنش با محوریت دستگاههای کارتخوان اجرا می‌شود، اما همچنان این حوزه با مشکلاتی روبه‌روست.
بخشی از معضلات مانند مشخص‌نبودن مدل‌های کسب‌وکار و چالش دریافت کارمزد، از گذشته وجود داشته و برخی دیگر مانند رشد روزافزون دستگاههای کارتخوان و قانونمندی و ضابطه‌مند شدن نصب آنها جدیدترند که باید هرچه زودتر نظام سیاست‌گذاری فکری به حال آنها بکند.
برای مثال با اینکه تراکنش‌ها دائما و به روش‌های مختلف پایش می‌شوند و شرکتهای ارائه‌دهنده خدمات پرداخت و شبکه پرداخت الکترونیکی کشور (شاپرک)، می‌کوشند تراکنش‌ها را رصد کنند، ولی گزارش‌های زیادی درباره تخلف؛ اعم از انجام تراکنش یا ارائه خدمات به کارت‌خوان‌های خارج از کشور یا استفاده از درگاه‌های پرداخت اینترنتی در سوءاستفاده گردانندگان سایت‌های قمار و شرط‌بندی و دیگر مصادیق مجرمانه منتشر شده است.
12 شرکت ارائهکننده دستگاه کارتخوان
شرکتهای ارائهکننده خدمات پرداخت الکترونیک (PSP) فعال در بازار پرداخت الکترونیک کارتی ایران 12 شرکت‌اند. شرکت تجارت الکترونیک پارسیان در آبان‌ماه امسال 16.55 درصد تراکنش‌های کارت‌خوان‌های فروشگاهی را به خود اختصاص داده که بیش از دیگر شرکت‌هاست.
طبق آماری که واحد نظارت بر شبکه شاپرک ارائه داده، تنها در سال 1397، 1304 پایانه فروشگاهی خارج از کشور شناسایی و غیرفعال شدند و از ابتدای سال 1397 تا انتهای آذرماه همین سال هم در مجموع 3540 پایانه متعلق به 3134 پذیرنده که از درگاه‌های ثبت‌شده به نام آنها در سایت‌های قمار و… استفاده می‌شده، غیرفعال شده‌اند.
افزایش تعداد دستگاههای کارتخوان در عین حال به راکد شدن و خروج بسیاری از دستگاه‌ها از چرخه فعالیت هم منجر شده است. تا آنجا که بانک مرکزی هم برای دارندگان دستگاه‌ها شرط و شروطی گذاشته و گفته تعداد تراكنش‌های كارت‌خوان‌ها طی هر ماه باید به حدنصاب لازم برسد، در غیر این صورت جمع‌آوری خواهند می‌شوند. سوءاستفاده از دستگاههای کارتخوان و فروش دستگاههای تقبلی و غیراصل نیز هر کدام حکایت خود را دارند.
نویسنده: مسعود شاه‌حسینی