پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
علیه بانک / چرا در جریان حوادث آبان ماه، بیشترین آسیب‌ها و خسارت‌ها به بانک‌ها و موسسات مالی وارد شد؟
در آمارهایی که مسئولان پس از حوادث اخیر ارائه کردند، بیشترین آسیب‌ها و خسارت‌ها به اماکن دولتی و… در استان فارس اتفاق افتاده بود. به‌عنوان مثال، از مجموع حدود 800 بانک و سه هزار خودپرداز آسیب‌دیده در کشور، تنها در چهار شهر استان فارس حدود 200 بانک و خودپرداز آسیب دید.
ماهنامه عصر تراکنش شماره 29 / آمارهای اداره نظام‌های پرداخت بانک مرکزی نشان می‌دهد که تا پایان خرداد‌ماه امسال، 21 هزار و 319 هزار شعبه بانکی و ۵۷ هزار و 52 دستگاه خودپرداز در کل شبکه بانکی فعالیت داشته است.
این آمار از این جهت قابل تامل است که بر اساس اعلام مسئولان، در پی حوادث پس از گرانی بنزین، بیشترین حجم و میزان خسارات واردشده در کشور به بانک‌ها و خودپردازها بوده است. خساراتی که به گفته وزیر کشور، موجب خسارت و آسیب به 731 شعبه بانک و حدود سه هزار دستگاه خودپرداز در کشور شد. آماری که با احتساب شمار بانک‌ها و خودپردازهای موجود در کشور، حکایت از آن دارد که در پی این حوادث، حدود چهار درصد از شعب بانکی و چهار درصد از خودپردازها در کشور دچار آسیب شده است.
خسارت به 200 بانک و خودپرداز فارس
از سوی دیگر به گفته برخی مقامات در پی این حوادث، بیشترین خسارات واردشده به بانک‌ها و خودپردازها مربوط به استان فارس و شهر شیراز بوده است. در همین رابطه معاون عمرانی استاندار فارس به «ایلنا» خبر داده که در جریان این حوادث، حدود 200 بانک و خودپرداز در چهار شهر این استان (شیراز، کازرون، نورآباد و صدرا) خسارت دیده و دچار آسیب شده‌اند.
با این حال اما میزان و درجه خسارت‌های واردشده به بانک‌ها نیز متفاوت بوده است؛ از یک سو شماری از بانک‌ها دچار آتش‌سوزی کامل شده و افزون بر نابودی همه اسناد و تجهیزات داخلی، نمای ساختمان شعب نیز آسیب جدی دیده است، به گونه‌ای که برخی شعب برای ازسرگیری فعالیت به بازسازی کامل نیاز دارند.
همچنین در برخی شعب بانکی تجهیزات داخلی، دستگاه‌ها و مبلمان بانک‌ها آسیب دیده و در برخی بانک‌ها نیز آسیب واردشده تنها به شیشه و تابلوی بانک بوده است.
دست‌کم هزار میلیارد تومان خسارت
از سوی دیگر هنوز رقم دقیق خسارت‌های واردشده به بانک‌ها مشخص نشده و مدیران استانی در استان فارس نیز که بیشترین تعداد شعب خسارت‌دیده را داشته است، هنوز مشغول برآورد میزان ریالی این خسارت‌ها هستند. از همین رو و با توجه به تفاوت در نوع خسارت وارده به بانک‌ها، میزان مبلغ مورد نیاز برای بازسازی شعب بانکی نیز متفاوت است.
بررسی‌های کارشناسان بانکی نشان می‌دهد که حداقل خسارت واردشده برای شعبی که به شیشه‌ها و تابلوهای آنها آسیب وارد شده، حدود 50 میلیون تومان است، این رقم اما برای شعبی که به‌طور گسترده تخریب شده‌اند، رقمی بین یک میلیارد تا دو میلیارد تومان است.
از سویی هزینه خرید و نصب هر خودپرداز نیز حدود 30 میلیون تومان است. با برآوردی تقریبی و با احتساب تخمینی به نظر کارشناسان اقتصادی، به حدود هزار میلیارد تومان اعتبار برای جبران خسارات واردشده به شعب بانکی و دستگاه‌های خودپرداز در کشور نیاز است.
در همین راستا رئیس کل بیمه مرکزی ایران نیز از دستور خود برای «ارزیابی» این خسارات خبر داده و اعلام کرده که پس از ارزیابی دقیق از میزان این خسارات، بیمه مرکزی ایران هزینه بازسازی بانک‌های آسیب‌دیده را پرداخت می‌کند.
رفتار جمعی بود
اما چرا در جریان حوادث اخیر، بانک‌ها و موسسات مالی در صدر اماکن آسیب‌دیده قرار داشته‌اند؟ دکتر مریم سروش، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه شیراز در تحلیل این پرسش ابتدا با اشاره به اینکه از منظر جامعه‌شناسی، در حوادث اخیر نمونه‌ای از رفتار جمعی مشاهده شد، می‌گوید: «رفتار جمعی با اعتراض‌های مدنی تفاوت دارد.
به گفته این جامعه‌شناس اعتراض‌های مدنی معمولا دارای شناسنامه و سازمان‌دهی است و گروه‌ها و احزاب با منافع مشخص، اعتراض خود را به شیوه‌ای مدنی و به‌منظور دستیابی به اهداف خود بیان می‌کنند.»
سروش در ادامه می‌افزاید: «در این اعتراض‌های مدنی، به‌ندرت شاهد خشونت و تخریب هستیم و معمولا شکل اعتراض در فضا و شرایطی مسالمت‌آمیز بیان می‌شود.» با این حال به گفته این جامعه‌شناس، هنگامی که اعتراض به‌صورت مدنی انجام نشود، به این معنا که شرایط ابراز آن فراهم نشود یا شرایط به گونه‌ای پیش برود که فرصت اعتراض مدنی مهیا نشود، «رفتار جمعی» اتفاق می‌افتد.
مریم سروش در توضیح رفتار جمعی می‌گوید: «رفتار جمعی بر پایه منطق نیست و احساسات جمعی بر آن حاکم می‌شود.»
موسسات مالی و اعتباری
موسسات مالی و اعتباری نهادهای اقتصادی غیردولتی هستند که بر اساس مصوبه هیات دولت باید در سه مرحله از بانک مرکزی مجوز بگیرند، اما تعدادی از این موسسه‌ها، بدون داشتن این مجوزها به‌صورت غیرقانونی فعالیت می‌کنند.
بروز احساسات منفی مانند خشم
استاد جامعه‌شناسی دانشگاه شیراز در ادامه با بیان اینکه در رفتارهای جمعی، معمولا احساسات جمعی قدرت زیادی پیدا می‌کند، می‌گوید: «اگر این رفتارهای جمعی به‌صورت اعتراضی باشد، احساسات منفی هم در جریان آن افزایش می‌یابد.»
سروش این احساسات را مواردی مانند خشم و ترس عنوان می‌کند و می‌افزاید: «خشم و ترس سبب خشونت و تخریب می‌شود.» به گفته این استاد علوم اجتماعی، در مواقعی که خشم و خشونت بر رفتارهای جمعی غالب می‌شود، object و هدف این خشونت می‌تواند یا افراد و گروه‌های خاصی باشد، یا اماکن و اشیای خاصی.
مریم سروش به‌عنوان مثال رفتارهای جمعی تماشاگران پس از تماشای یک بازی فوتبال را مطرح می‌کند و می‌گوید: «معمولا رفتار جمعی خشونت‌آمیز پس از تماشای فوتبال معطوف به اشیایی مانند صندلی‌های ورزشگاه، اتوبوس و… می‌شود.»
بانک‌ها؛ هدف اصلی تخریب‌ها
عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه شیراز در ادامه با بیان اینکه حوادث اخیر که پس از افزایش قیمت بنزین رخ داد، قطعا اعتراض مدنی نبوده است، می‌گوید: «این حوادث را باید در چارچوب رفتار جمعی تحلیل کرد.»
مریم سروش با اشاره به خشونت و تخریب‌هایی که در جریان این حوادث مشاهده شد، می‌گوید: «اگر بخواهیم تنها خشونت واردشده نسبت به اماکن و اشیا را در نظر بگیریم، متوجه می‌شویم که در این خشونت‌ها بیشترین هدف تخریب‌ها بانک‌ها بوده‌اند.»
سروش البته با تاکید بر اینکه تنها بانک‌ها هدف تخریب نبوده‌اند، می‌افزاید: «به‌عنوان مثال، در شهر شیراز ساختمان‌های سه شهرداری منطقه 4، 5 و 9 و همچنین یک ساختمان متعلق به جهاد دانشگاهی و یک ساختمان متعلق به اداره ورزش و جوانان نیز آسیب دید.»
او با اشاره به اینکه آسیب‌رساندن به جایگاه سوخت قابل فهم است، زیرا زمینه اعتراض‌ها مربوط به افزایش قیمت بنزین بوده است، می‌گوید: «اما واقعیت آن است که غیر از جایگاه‌های سوخت، بیشترین هدف آسیب‌ها و تخریب‌ها، بانک‌ها بوده است.»
بانک‌ها به مثابه عامل پولی
اما چرا در رفتار جمعی اخیر بانک‌ها هدف اصلی تخریب‌ها بودند؟ مریم سروش معتقد است با تحلیل چارچوب ذهنی معترضان، اماکنی مورد خشونت قرار گرفته که از نظر معترضان نماینده دولت و پول بوده است.
به باور این جامعه‌شناس، بانک به این سبب که خود عامل پولی دولت است و زمینه اعتراض‌ها نیز به افزایش قیمت‌ها، تورم و… بوده است، هدف اصلی تخریب‌ها قرار گرفته است.
هرچند سروش معتقد است اگر واقع‌بینانه نگاه کنیم، هدف اصلی خشم در رفتار جمعی اخیر، دولت بوده است؛ «به همین خاطر گرچه شهرداری و جهاد دانشگاهی یک نهاد عمومی غیردولتی است، اما چون در چارچوب ذهنی افراد، این نهادها نیز نماینده دولت تلقی می‌شود، به آنها نیز آسیب و خسارت وارد شد.»
اثرگذاری اختلاس‌ها در افزایش بی‌اعتمادی
استاد جامعه‌شناسی دانشگاه شیراز در ادامه با اشاره به اینکه تنها بانک‌های دولتی هدف تخریب‌ها قرار نگرفته و بانک‌های خصوصی نیز دچار تخریب و آسیب شده‌اند، می‌گوید: «به نظر می‌رسد در رفتار جمعی اخیر، معترضان تفاوتی میان بانک‌های خصوصی و دولتی قائل نبوده‌اند.» اما چرا؟
مریم سروش معتقد است این موضوع به این خاطر بوده که از نظر آنها مدیران بانک‌های خصوصی نیز خود نماینده‌ای از دولت و احیانا برخوردار از رانت‌های دولتی هستند.
مریم سروش باور دارد بانک‌ها تنها به این خاطر مورد خشونت و آسیب قرار نگرفتند و عامل دیگری هم موجب این تخریب‌ها بوده است. به باور او بانک‌ها از این جهت که محل وقوع بسیاری از اختلاس‌های کلان در سال‌های اخیر بوده‌اند، مورد بی‌اعتمادی و خشم قرار گرفته‌اند.
از این منظر این جامعه‌شناس معتقد است با این دو پیش‌زمینه ذهنی، وقتی افراد در متن یک رفتار جمعی قرار می‌گیرند، علیه بانک‌ها دست به تخریب و آسیب می‌زنند.
رانت
رانت امتیازات و انحصارهایی است که برای افرادی خاص در نظر گرفته می‌شود. رانت‌خوارها با استفاده از نفوذ سیاسی، اطلاعاتی، اقتصادی، اجتماعی و… به ثروت‌های کلانی می‌رسند و نتیجه آن توزیع ناعادلانه ثروت و گسترش تبعیض است.
با بحران وال‌استریت قابل مقایسه نیست
مریم سروش در ادامه با اشاره به رفتار جمعی مشابهی که 11 سال پیش و در جریان بحران وال‌استریت در آمریکا رخ داد و به بانک‌ها و موسسات مالی مانند بنگاه‌های بورس آسیب وارد شد، می‌گوید: «واقعیت آن است که رفتارهای جمعی که در هر جامعه‌ای به وقوع پیوسته یا به وقوع خواهد پیوست، باید در همان جامعه مورد بررسی قرار گیرد.»
او با تاکید بر اینکه جامعه‌شناسی جوامع مختلف با یکدیگر تفاوت دارد، می‌افزاید: «در این زمینه نظر متفکری همچون نوام چامسکی درباره دلایل خشم جوانان آمریکایی از بانک‌ها و موسسات مالی وال‌استریت، تحلیلی صحیح است، اما نمی‌توان این تحلیل را درباره جامعه ایران یا کشوری مانند فرانسه (که تاریخ معاصرش بر پایه یک سنت اعتراضی شکل گرفته است)، به کار برد.»
به باور این جامعه‌شناس، این نظریه که در جوامع سرمایه‌داری مانند آمریکا بانک نماینده اقتصاد سرمایه‌داری است، نظریه‌ای قابل قبول و و قابل تایید است، اما این چارچوب نظری را نمی‌توان به‌راحتی در کانتکست جامعه ایران نیز بیان کرد.
مریم سروش با بیان اینکه به‌صورت کلی، چارچوب‌های اصلی نظری در همه جوامع به یک گونه است، می‌گوید: «اما جزئیات و محتوای این نظریه‌ها و مکانیسم عمل آنها به بستر آن جامعه بستگی دارد.» سروش به‌عنوان مثال از اتفاقی که هفت سال پیش در شهر یزد رخ داد، نمونه می‌آورد و می‌افزاید: «در آن زمان شایعه‌ای در خصوص ارتکاب بزه از سوی یک افغان مطرح شد و چندی بعد عده‌ای در چارچوب یک رفتار جمعی، خانه برخی افغان‌های آن شهر را به آتش کشیدند.»
جنبش وال‌استریت
جنبش وال‌استریت اشاره به اعتراض‌های خیابانی جوانان آمریکایی نسبت به اوضاع وخیم اقتصادی و اختلاف طبقاتی این کشور در سال 2011 در وال‌استریت نیویورک دارد. خواسته اشغال‌کنندگان وال‌استریت رفع نابرابری‌های اقتصادی و از بین بردن نفوذ غول‌های پولی در دولت آمریکا بود.
چرا فارس؟ نیازمند داده‌های بیشتر هستیم
در آمارهایی که مسئولان پس از حوادث اخیر ارائه کردند، بیشترین آسیب‌ها و خسارت‌ها به اماکن دولتی و… در استان فارس اتفاق افتاده بود. به‌عنوان مثال، از مجموع حدود 800 بانک و سه هزار خودپرداز آسیب‌دیده در کشور، تنها در چهار شهر استان فارس حدود 200 بانک و خودپرداز آسیب دید.
مریم سروش در پاسخ به چرایی این اتفاق در فارس می‌گوید: «به نظر می‌رسد در ارائه آمارهای مربوط به خسارت‌ها به اماکن و نهادهای دولتی، نمی‌توان تنها به مورد بانک‌ها و خودپردازها بسنده کرد و باید این پرسش را مطرح کرد که چرا استان فارس بیشترین حجم تخریب و آسیب‌های واردشده را در رفتار جمعی اخیر داشته است.»
این جامعه‌شناس معتقد است تحلیل این پرسش، نیازمند زمان و پژوهش‌های بیشتر است و باید داده‌های اجتماعی را در این زمینه مورد تحقیق و پژوهش قرار داد.
نویسنده: احسان اکبرپور