پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
بورس در خیابان سعدی / گریزی به تاریخچه بورس اوراق بهادار تهران تا پیش از انقلاب اسلامی
اولین تلاش‌ها برای تشکیل بورس اوراق بهادار، به دوران پهلوی اول برمی‌گردد، اما راه‌اندازی این سازمان سال‌ها پس از او در ایران اتفاق افتاده است. در سال 1341 به‌دنبال تحولات اقتصادی و صنعتی در ایران، کمیسیونی متشکل از نمایندگان وزارت بازرگانی و بانک توسعه صنعت و معدن در کشور تشکیل شد. این کمیسیون، بالاخره موافقت‌نامه اولیه تاسیس بورس اوراق بهادار را مصوب کرد
ماهنامه عصر تراکنش شماره 27 / دفتر کوچک بورس در خیابان سعدی جنوبی تهران، در سال 1346 محقرانهتر از آنچه فکرش را کنید، دایر شد. کسب‌وکاری جدید که به دلیل وامهای ارزان، راحت و بلندمدت دولت به صنایع و شرکتهای آن دوره خیلی نتوانست خودنمایی کند. کم‌بودن متقاضی برای سرمایهگذاری در بورس تهران محمدرضاشاه را وادار کرده بود که در وصف بورس کشور، این جمله را به کار ببرد: «این بورس ما کِرکِر می‌کند.» آنچه پیش روی شماست، گریزی به تاریخچه بورس اوراق بهادار تهران تا پیش از انقلاب اسلامی است.
اقتصاد کشور در حالت فئودالی قرار داشت و ایران جزء کشورهای صنعتی نبود. تازه رضاخان تصمیم گرفته بود سیستم آموزشی کشور را از مکتبخانه به سمت مدرسه سوق دهد. در همان دوره بود که برای نگهداری شهرهای مختلف کشور قرار شد از سیستم شهرداری استفاده شود. ایران روزبه‌روز گامهای جدیدی به سمت پیشرفت برمیداشت که تاسیس دانشگاه از گزینههای دیگر این گامهای نوین بود.
جرقه راه‌اندازی بورس در ایران به دوره پهلوی اول و سال 1313 برمی‌گردد؛ همان زمانی که ایران از نظر اقتصادی از بافت کشاورزی برخوردار و هنوز درآمدهای نفتی به سمت آن سرازیر نشده بود. در سال 1315 طرحی برای تاسیس بورس توسط «وان لوترفلد» بلژیکی با همکاری یک کارشناس هلندی تهیه شد. اجرای طرح «لوترفلد» بلژیکی با آغاز جنگ جهانی دوم و اشغال ایران همراه شد و در نتیجه به ثمر نرسید.
شهریور 1320 ایران توسط نیروهای متفقین اشغال شده بود و کشور در حالت بیثباتی سیاسی قرار داشت. شوروی از خروج نیروهای خود از مناطق اشغالی آذربایجان ایران خودداری میکرد. با دخالت ارتش و مردم آذربایجان، اشغالگران سرکوب شدند، اما این داستان نیز نتوانست موجب ثبات سیاسی در کشور شود.
پس از این رویداد کودتای 28 مرداد 1332 اتفاق افتاد و به‌دلیل شرایط سیاسی ناپایدار در کشور، باز هم اقدامی برای تاسیس بورس نشد. در همان سال‌ها بود که با کمک مشاوران آمریکایی هیاتی تشکیل شد و اولین برنامه اقتصادی هفت‌ساله توسعه کشور نوشته شد. با توجه به شرایط سیاسی حاکم در آن دوره این برنامه نتوانست خیلی موفق عمل کند؛ چراکه هنوز زیربنای لازم برای پیادهسازی برنامههای توسعه صنعتی و اقتصادی در کشور وجود نداشت؛ در چنین اوضاعی راه‌اندازی بورس دور از منطق بود.
بیست‌وهفتمین شماره از ماهنامه عصر تراکنش به طور اختصاصی به ولث‌تک پرداخته و به یک سوال مهم پاسخ داده؛ اینکه آیا با ورود سرمایه‌های سرگردان به بورس ممکن است بار دیگر اتفاقی که برای موسسات مالی رخ داد، تکرار شود؟
این شماره را می‌توانید از فروشگاه راه پرداخت خریداری کنید.
ایران صنعتی متولد شد
اواسط دهه 40 بالاخره ایران به کشوری صنعتی در منطقه تبدیل شد و قانون مالیاتها و سرمایهگذاری خارجی، به نفع سرمایهگذاریهای مولد تغییر پیدا کرد. از دیگر سو از الگوی موسسه بازسازی صنایع ایتالیا به نام «ایری»، برای ایجاد صنعت در ایران استفاده شد. پس از جنگ جهانی دوم به‌طور تقریبی تمام صنایع ایتالیا مانند شرکت هواپیمایی ملی، بانکها و سایر صنایع مانند فولادسازی، کشتیسازی و ساخت ماشینآلات صنعتی بر عهده این نهاد بود. به تاسی از این موسسه، ایران سازمان گسترش و نوسازی صنایع را تاسیس کرد که در ایجاد صنایع نوین بسیار موثر واقع شد.
همچنین شرکتهای بزرگی مانند ماشینسازی اراک، تراکتورسازی تبریز، آلومینیوم اراک، بلبرینگسازی تبریز، آذرآب و موتوژن به وجود آمدند و این روند تا سال 1356 ادامه داشت. بانک توسعه صنعت و معدن ایران هم با مشارکت بانکهای خارجی برای وامهای یارانهای و بلندمدت به سرمایهگذاران تاسیس شده بود که به پیشرفت صنعت کشور کمک شایانی کرد.
باری در سال 1341 به‌دنبال تحولات اقتصادی و صنعتی در ایران، کمیسیونی متشکل از نمایندگان وزارت بازرگانی و بانک توسعه صنعت و معدن در کشور تشکیل شد. این کمیسیون، بالاخره موافقت‌نامه اولیه تاسیس بورس اوراق بهادار را مصوب کرد.
اواخر سال 1341 هیاتی از بروکسل برای مشارکت در راه‌اندازی بورس ایران به کشور دعوت شدند. این هیات نحوه تاسیس و اداره بورس، تشکیلات و سازمان آن و کیفیت تصدیگری دولت را تا حدودی مشخص کرد. در اردیبهشت 1343 لایحه بورس اوراق بهادار تهیه شد و به مجلس رفت. این لایحه بعد از گذشت 18 ماه، در آذر 1344 در دستور کار مجلس قرار گرفت و در اردیبهشت 1345 به تصویب رسید.
بورس در دنیا
تاریخچه تاسیس بورس به قرن پانزدهم میلادی برمی‌گردد؛ همان زمانی که بازرگانان و کسبه شهری به نام «بورژو» در شمال غربی بلژیک، در میدانی به نام «تروبورس» و در مقابل خانه «واندر بورس» به خریدوفروش کالای خود بر اساس حراج میپرداختند. از آن زمان به بعد مکانهایی که مردم در آنجا به حراج کالا مبادرت میکردند، به‌تدریج توسعهیافتهتر شد و بورس نام گرفت.
قانون تاسیس بورس اوراق بهادار از سوی وزارت اقتصاد به بانک مرکزی ابلاغ شد تا نسبت به اجرای مفاد قانون مزبور اقدام کند. به علت آماده‌نبودن بخش صنعتی و بازرگانی ایران، اجرای این قانون به تعویق افتاد. سرانجام بورس اوراق بهادار کشور، در اول آبان 1346 به‌صورت رسمی افتتاح شد، ولی شروع‌به‌کار آن در نیمه بهمن‌ماه بود. دکتر «فریدون مهدوی»، دبیرکل وقت بورس در ساختمان بانک کارگشایی با حضور خود به این بازار رسمیت داد.
اهداف بورس ایران شامل تامین منابع مالی برای کارخانجات و شرکتها، انتشار اوراق قرضه و اسناد خزانه برای کنترل نقدینگی و کاهش نرخ تورم بود. بورس تهران تا حدودی توانست به اهداف خود دست یابد؛ تامین منابع مالی مورد نیاز اصلاحات ارضی و تملک زمینهای عباسآباد توسط شهرداری تهران از طریق اوراق قرضه میسر شد. همچنین استفاده از بورس ابزاری برای تامین منابع مالی مورد نیاز سرمایهگذاریهای بخش خصوصی، کنترل نقدینگی و کاهش تورم بود.
بورس روی دوش دولت
ذهنیت شاه در جهت تحول بنیادی و سریع اقتصاد ایران از اواسط دهه 40 رنگ‌وبوی دیگری به خود گرفت. دولت منصور که در آن دوره وظیفه اجرای اصلاحات اقتصادی را بر عهده داشت، وعده گسترش نقش بخش خصوصی را در اقتصاد ایران داد. در آن دوره بخش خصوصی با توجه به فرمانهای مکرر شاهنشاهی، فضای زیادی برای تنفس نداشت. از این رو با توجه به آشنا نبودن بخش خصوصی با موضوعاتی مانند بورس؛ تاسیس و سازماندهی به دولت واگذار شد.
دولت نیز با توجه به اینکه بسیار پرمشغله بود، در تشکیل بورس هیچ شتابی نشان نمیداد. سرانجام ریاست بورس به رئیس بانک مرکزی رسید و طی 10 سال بین پنج نفر دست به دست شد. «مهدی سمیعی»، در اسفند 1345 تا آذر 1347، «خداداد فرمانفرماییان» از آذر 1347 تا خرداد 1349، «مهدی سمیعی» از خرداد 1349 تا خرداد 1350، «عبدالعلی جهانشاهی» از خرداد 1350 تا مرداد 1352، «محمد یگانه» از مرداد 1352 تا آبان 1354 و «حسنعلی مهران» از آبان 1354 تا اسفند 1355 به‌ترتیب مدیران بورس طی این مدت بودند.
«مهدی سمیعی» اولین رئیس شورای بورس اعتقاد داشت بورس در آن دوره زود آغاز به کار کرده است. چیزی نگذشت که در همان ابتدا، شورای بورس متوجه شد که هیچ موردی جز اسناد خزانه را در اختیار ندارد. بورس تهران تنها با پذیرش سهام بانک توسعه صنعت و معدن ایران که بزرگ‌ترین مجتمع واحدهای تولیدی و اقتصادی آن دوران بود، با 2192 سهم آغاز به کار کرد.
اهداف تاسیس بورس
بورس به‌منظور راههای تامین منابع مالی برای کارخانجات، شرکتها، انتشار اوراق قرضه، اسناد خزانه برای کنترل نقدینگی و کاهش نرخ تورم به وجود آمد که به اهداف خود نیز رسید.
بعد از آن پذیرش سهام شرکت نفت پارس، اوراق قرضه دولتی، اسناد خزانه و اوراق قرضه عباسآباد اتفاق افتاد؛ بنابراین شرایطی وضع شد که در صورت تمایل دولت برای تشکیل بورس و توسعه آن، باید انواع اوراق قرضه را با بهرهها و مدت‌زمان مختلف منتشر کند.
قبل از انقلاب شرکت سرمایهگذاری ملی ایران به‌صورت دولتی تاسیس شد و به‌عنوان ابزاری برای دادوستد اوراق بهادار در بازار سرمایه به کار گرفته شد. تمرکز روی این موضوع، عملکرد بسیار خوبی در سرمایهگذاریها میگذاشت. کارشناسان این شرکت برای آموختن امور سرمایهگذاری به شعبه بانک سرمایهگذاری «مری‌لینچ» در لندن اعزام میشدند که این خود گزینه مهمی برای تقویت بورس به‌شمار میرفت.
سهام شرکتهایی که در بورس مورد توجه قرار میگرفت، بسیار کم بود و برای داشتن سهام قابل معامله، باید شرایطی مهیا میشد. در ابتدا قانون و طرح ناقص شرکتها اصلاح شد تا هیات‌مدیره و موسسان نتوانند هر کاری را انجام دهند و اطلاعات لازم را در اختیار صاحبان سهام و مردم قرار دهند.
همچنین قانون مالیات بر درآمد باید شرکتهای سهامی را حمایت میکرد. برقراری معافیتهای مالیاتی برای شرکتها و موسسات پذیرفته‌شده در بورس، یکی از گزینههای تشویقی شرکتها برای عرضه سهام خود در بورس اوراق بهادر تهران بود.
فقر بودجه در بورس تهران
بورس تهران در چهارساله ابتدای راه خود از امکانات زیادی برخوردار نبود. یک دفتر و سالن معاملات نسبتا کوچک در خیابان سعدی جنوبی، اموال بورس تهران به‌شمار میرفت. به‌دلیل بودجه محدودی که به بورس تهران تعلق گرفته بود؛ تجهیز دفتر، استخدام نیروی انسانی و فراهم‌آوردن محلی مناسبتر امکانپذیر نبود. جمع کل کارگزاران 15 نفر بود که 13 نفر آنها نماینده بانکها بودند و تنها دو نفر کارگزاران بخش خصوصی را تشکیل میدادند.
انقلاب سفید و بورس
انقلاب سفید یا همان انقلاب شاه و مردم سبب تغییرات اقتصادی و اجتماعی شد که از اصول آن سهیم‌کردن کارگران در سود کارخانهها، فروش سهام به کارگران واحدهای بزرگ صنعتی یا قانون گسترش مالکیت واحدهای تولیدی بود. این اصول در ایجاد بورس تهران تاثیرگذار شد.
بورس تهران با 11 سال فعالیت خود قبل از انقلاب اسلامی، توانست تعداد بانکها، شرکتها و شرکتهای پذیرفته‌شده خود را از شش بنگاه با 6.2 میلیارد ریال سرمایه در سال 1346 به 105 بنگاه با 230 میلیارد ریال سرمایه در سال 1357 افزایش دهد. فعالیتهای شرکتهای افزوده‌شده حول محور تولید سیمان، تولید مواد غذایی، صنعت بانکداری، محصولات ساختمانی و صنعتی، وسایل خانگی، تولیدات نساجی، تولید مواد شیمیایی، سرمایهگذاری، حملونقل، خودرو و تولید محصولات کاغذی بود.
بورس اوراق بهادار تهران در این 11 سال رونق زیادی نداشت، اما رشد محصولات ناخالص داخلی و ارزش‌افزوده بخش صنعت، حضور اوراق قرضه دولتی و اصلاحات ارضی، افزایش حجم معاملات بورس را به‌دنبال داشت.
اول راه و فعال‌ترین دوره بورس
شورای بورس در 10ساله ابتدای راه، بسیار فعال بود و چهارماهه اول آن را میتوان فعال‌ترین دوره این شورا خواند. در این دوره شورای بورس وظایف هیات‌مدیره و هیات پذیرش سازمان یا زیرمجموعههای غایب را بر عهده گرفت.
در سه‌ماهه اول سال 1346 بانک مرکزی امور صلاحیت کارگزاری بانکها را انجام داد و در اولین مرحله 12 بانک تصویب شدند که به‌ترتیب شامل بانک اعتبارات ایران، بانک اعتبارات صنعتی، بانک ایران و انگلیس، بانک ایران و خاورمیانه، بانک ایران و ژاپن، بانک ایرانیان، بانک بازرگانی ایران، بانک تجارت خارجی ایران، بانک توسعه صنعت و معدن ایران، بانک تهران، بانک صادرات ایران و بانک ملی ایران بود.
اصلاح اقتصادی و نیاز به بورس
نیاز به بورس زمانی هویدا شد که اقتصاد ایران در دوران پهلوی به سمت اصلاح پیش رفت. ایجاد شرکتهای سرمایهگذار بانکهای ایران و موسسههای اعتباری از جمله گزینههای اصلاح اقتصادی بود.
در این بین، بانک اصناف به‌دلیل مناسب‌نبودن وضع مالیاش مورد قبول بانک مرکزی قرار نگرفت. اوراق قرضه اصلاحات ارضی شاه، بیشترین اوراقی بود که در سالهای اولیه تاسیس بورس معامله شد. لازم به ذکر است که قبل از انقلاب وامهای بانکی آسان و بلندمدت به‌راحتی در اختیار شرکتهای بزرگ صنعتی قرار میگرفت؛ بنابراین نیاز به بازار سرمایه، کاهش مییافت.
به‌واسطه تصویب قانونی مربوط به گسترش مالکیت واحدهای تولیدی، در دومین ماه سال 1354 موسسههای دولتی و خصوصی مکلف شدند به‌ترتیب 49 و 99 درصد از سهام خود را به مردم عرضه کنند. این اقدام، عرضه سهام واحدهای اقتصادی در بورس را افزایش داد و یکی از انگیزه‌های لازم برای ورود شرکتها به بورس شد.
بورس تهران تعطیل شد!
با بروز اعتصابات و شلوغیهای جریان انقلاب، بسیاری از واحدهای تولیدی و بازرگانی تعطیل شدند؛ این اتفاق در نیمه دوم سال 1357 افتاد و بورس تهران نیز در این دوره از این داستان در امان نماند. بورس اوراق بهادار تهران به‌دلیل بیاعتمادی به دولت، وضع مالی نامناسب شرکتها و فرار سرمایه با سقوط سهام خود به حالت نیمه‌تعطیل درآمد.
در بورس تهران نیز تعداد بسیار کمی سرمایهگذار خارجی وجود داشت که با وقوع انقلاب، بسیاری از آنها که آمریکایی و اروپایی بودند از بورس خارج شدند. در تیرماه سال 1358 قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران، صنایع را به چهار دسته تقسیم کرد و سازمان صنایع ملی ایران برای اداره امور آنها تاسیس شد.
به این ترتیب به‌خاطر ملی‌شدن بانکها، بیمه و صنایع کشور، تعداد زیادی از بنگاههای اقتصادی پذیرفته‌شده در بورس از آن خارج شدند. همزمان با چنین رویدادی دادوستد اوراق قرضه به‌دلیل داشتن بهره مشخص، ربا تشخیص داده شد و این امر در بورس اوراق بهادار تهران تا سال 1361 تقریبا متوقف شد.
نویسنده: شهناز دیواندری