راه پرداخت
رسانه فناوری‌های مالی ایران

بورس در خیابان سعدی / گریزی به تاریخچه بورس اوراق بهادار تهران تا پیش از انقلاب اسلامی

اولین تلاش‌ها برای تشکیل بورس اوراق بهادار، به دوران پهلوی اول برمی‌گردد، اما راه‌اندازی این سازمان سال‌ها پس از او در ایران اتفاق افتاده است. در سال 1341 به‌دنبال تحولات اقتصادی و صنعتی در ایران، کمیسیونی متشکل از نمایندگان وزارت بازرگانی و بانک توسعه صنعت و معدن در کشور تشکیل شد. این کمیسیون، بالاخره موافقت‌نامه اولیه تاسیس بورس اوراق بهادار را مصوب کرد

ماهنامه عصر تراکنش شماره 27 / دفتر کوچک بورس در خیابان سعدی جنوبی تهران، در سال 1346 محقرانه‎تر از آنچه فکرش را کنید، دایر شد. کسب‌وکاری جدید که به دلیل وام‎های ارزان، راحت و بلندمدت دولت به صنایع و شرکت‎های آن دوره خیلی نتوانست خودنمایی کند. کم‌بودن متقاضی برای سرمایه‎گذاری در بورس تهران محمدرضاشاه را وادار کرده بود که در وصف بورس کشور، این جمله را به کار ببرد: «این بورس ما کِرکِر می‎‎کند.» آنچه پیش روی شماست، گریزی به تاریخچه بورس اوراق بهادار تهران تا پیش از انقلاب اسلامی است.

اقتصاد کشور در حالت فئودالی قرار داشت و ایران جزء کشورهای صنعتی نبود. تازه رضاخان تصمیم گرفته بود سیستم آموزشی کشور را از مکتب‎خانه به سمت مدرسه سوق دهد. در همان دوره بود که برای نگهداری شهرهای مختلف کشور قرار شد از سیستم شهرداری استفاده شود. ایران روزبه‌روز گام‎های جدیدی به سمت پیشرفت برمی‎داشت که تاسیس دانشگاه از گزینه‎های دیگر این گام‎های نوین بود.

جرقه راه‎اندازی بورس در ایران به دوره پهلوی اول و سال 1313 برمی‎گردد؛ همان زمانی که ایران از نظر اقتصادی از بافت کشاورزی برخوردار و هنوز درآمدهای نفتی به سمت آن سرازیر نشده بود. در سال 1315 طرحی برای تاسیس بورس توسط «وان لوترفلد» بلژیکی با همکاری یک کارشناس هلندی تهیه شد. اجرای طرح «لوترفلد» بلژیکی با آغاز جنگ جهانی دوم و اشغال ایران همراه شد و در نتیجه به ثمر نرسید.

شهریور 1320 ایران توسط نیروهای متفقین اشغال شده بود و کشور در حالت بی‎ثباتی سیاسی قرار داشت. شوروی از خروج نیروهای خود از مناطق اشغالی آذربایجان ایران خودداری می‎کرد. با دخالت ارتش و مردم آذربایجان، اشغالگران سرکوب شدند، اما این داستان نیز نتوانست موجب ثبات سیاسی در کشور شود.

پس از این رویداد کودتای 28 مرداد 1332 اتفاق افتاد و به‌دلیل شرایط سیاسی ناپایدار در کشور، باز هم اقدامی برای تاسیس بورس نشد. در همان سال‎ها بود که با کمک مشاوران آمریکایی هیاتی تشکیل شد و اولین برنامه اقتصادی هفت‌ساله توسعه کشور نوشته شد. با توجه به شرایط سیاسی حاکم در آن دوره این برنامه نتوانست خیلی موفق عمل کند؛ چراکه هنوز زیربنای لازم برای پیاده‎سازی برنامه‎های توسعه صنعتی و اقتصادی در کشور وجود نداشت؛ در چنین اوضاعی راه‎اندازی بورس دور از منطق بود.

بیست‌وهفتمین شماره از ماهنامه عصر تراکنش به طور اختصاصی به ولث‌تک پرداخته و به یک سوال مهم پاسخ داده؛ اینکه آیا با ورود سرمایه‌های سرگردان به بورس ممکن است بار دیگر اتفاقی که برای موسسات مالی رخ داد، تکرار شود؟
این شماره را می‌توانید از فروشگاه راه پرداخت خریداری کنید.


ایران صنعتی متولد شد


اواسط دهه 40 بالاخره ایران به کشوری صنعتی در منطقه تبدیل شد و قانون مالیات‎ها و سرمایه‎گذاری خارجی، به نفع سرمایه‎گذاری‎های مولد تغییر پیدا کرد. از دیگر سو از الگوی موسسه بازسازی صنایع ایتالیا به نام «ایری»، برای ایجاد صنعت در ایران استفاده شد. پس از جنگ جهانی دوم به‌طور تقریبی تمام صنایع ایتالیا مانند شرکت هواپیمایی ملی، بانک‎ها و سایر صنایع مانند فولادسازی، کشتی‎سازی و ساخت ماشین‎آلات صنعتی بر عهده این نهاد بود. به تاسی از این موسسه، ایران سازمان گسترش و نوسازی صنایع را تاسیس کرد که در ایجاد صنایع نوین بسیار موثر واقع شد.

همچنین شرکت‎های بزرگی مانند ماشین‎سازی اراک، تراکتورسازی تبریز، آلومینیوم اراک، بلبرینگ‎سازی تبریز، آذرآب و موتوژن به وجود آمدند و این روند تا سال 1356 ادامه داشت. بانک توسعه صنعت و معدن ایران هم با مشارکت بانک‎های خارجی برای وام‎های یارانه‎ای و بلند‎مدت به سرمایه‎گذاران تاسیس شده بود که به پیشرفت صنعت کشور کمک شایانی‎ کرد.

باری در سال 1341 به‌دنبال تحولات اقتصادی و صنعتی در ایران، کمیسیونی متشکل از نمایندگان وزارت بازرگانی و بانک توسعه صنعت و معدن در کشور تشکیل شد. این کمیسیون، بالاخره موافقت‌نامه اولیه تاسیس بورس اوراق بهادار را مصوب کرد.

اواخر سال 1341 هیاتی از بروکسل برای مشارکت در راه‎اندازی بورس ایران به کشور دعوت شدند. این هیات نحوه تاسیس و اداره بورس، تشکیلات و سازمان آن و کیفیت تصدی‎‎گری دولت را تا حدودی مشخص کرد. در اردیبهشت 1343 لایحه بورس اوراق بهادار تهیه شد و به مجلس رفت. این لایحه بعد از گذشت 18 ماه، در آذر 1344 در دستور کار مجلس قرار گرفت و در اردیبهشت 1345 به تصویب رسید.

بورس در دنیا
تاریخچه تاسیس بورس به قرن پانزدهم میلادی برمی‎گردد؛ همان زمانی که بازرگانان و کسبه شهری به نام «بورژو» در شمال غربی بلژیک، در میدانی به نام «تروبورس» و در مقابل خانه «واندر بورس» به خریدوفروش کالای خود بر اساس حراج می‎پرداختند. از آن زمان به بعد مکان‎هایی که مردم در آنجا به حراج کالا مبادرت می‎کردند، به‌تدریج توسعه‌یافته‎تر شد و بورس نام گرفت.

قانون تاسیس بورس اوراق بهادار از سوی وزارت اقتصاد به بانک مرکزی ابلاغ شد تا نسبت به اجرای مفاد قانون مزبور اقدام کند. به علت آماده‌نبودن بخش صنعتی و بازرگانی ایران، اجرای این قانون به تعویق افتاد. سرانجام بورس اوراق بهادار کشور، در اول آبان 1346 به‎صورت رسمی افتتاح شد، ولی شروع‌به‌کار آن در نیمه بهمن‌ماه بود. دکتر «فریدون مهدوی»، دبیرکل وقت بورس در ساختمان بانک کارگشایی با حضور خود به این بازار رسمیت داد.

اهداف بورس ایران شامل تامین منابع مالی برای کارخانجات و شرکت‎ها، انتشار اوراق قرضه و اسناد خزانه برای کنترل نقدینگی و کاهش نرخ تورم بود. بورس تهران تا حدودی توانست به اهداف خود دست یابد؛ تامین منابع مالی مورد نیاز اصلاحات ارضی و تملک زمین‎های عباس‎آباد توسط شهرداری تهران از طریق اوراق قرضه میسر شد. همچنین استفاده از بورس ابزاری برای تامین منابع مالی مورد نیاز سرمایه‎گذاری‎های بخش خصوصی، کنترل نقدینگی و کاهش تورم بود.


بورس روی دوش دولت


ذهنیت شاه در جهت تحول بنیادی و سریع اقتصاد ایران از اواسط دهه 40 رنگ‌وبوی دیگری به خود گرفت. دولت منصور که در آن دوره وظیفه اجرای اصلاحات اقتصادی را بر عهده داشت، وعده گسترش نقش بخش خصوصی را در اقتصاد ایران داد. در آن دوره بخش خصوصی با توجه به فرمان‎های ‎مکرر شاهنشاهی، فضای زیادی برای تنفس نداشت. از این رو با توجه به آشنا نبودن بخش خصوصی با موضوعاتی مانند بورس؛ تاسیس و سازمان‎دهی به دولت واگذار شد.

دولت نیز با توجه به اینکه بسیار پرمشغله بود، در تشکیل بورس هیچ شتابی نشان نمی‎داد. سرانجام ریاست بورس به رئیس بانک مرکزی رسید و طی 10 سال بین پنج نفر دست به دست شد. «مهدی سمیعی»، در اسفند 1345 تا آذر 1347، «خداداد فرمانفرماییان» از آذر 1347 تا خرداد 1349، «مهدی سمیعی» از خرداد 1349 تا خرداد 1350، «عبدالعلی جهانشاهی» از خرداد 1350 تا مرداد 1352، «محمد یگانه» از مرداد 1352 تا آبان 1354 و «حسنعلی مهران» از آبان 1354 تا اسفند 1355 به‌ترتیب مدیران بورس طی این مدت بودند.

«مهدی سمیعی» اولین رئیس شورای بورس اعتقاد داشت بورس در آن دوره زود آغاز به ‎کار کرده است. چیزی نگذشت که در همان ابتدا، شورای بورس متوجه شد که هیچ موردی جز اسناد خزانه را در اختیار ندارد. بورس تهران تنها با پذیرش سهام بانک توسعه صنعت و معدن ایران که بزرگ‌ترین مجتمع واحدهای تولیدی و اقتصادی آن دوران بود، با 2192 سهم آغاز به کار کرد.

اهداف تاسیس بورس
بورس به‌منظور راه‎های تامین منابع مالی برای کارخانجات، شرکت‎ها، انتشار اوراق قرضه، اسناد خزانه برای کنترل نقدینگی و کاهش نرخ تورم به ‎وجود آمد که به اهداف خود نیز رسید.

بعد از آن پذیرش سهام شرکت نفت پارس، اوراق قرضه دولتی، اسناد خزانه و اوراق قرضه عباس‎آباد اتفاق افتاد؛ بنابراین شرایطی وضع شد که در صورت تمایل دولت برای تشکیل بورس و توسعه آن، باید انواع اوراق قرضه را با بهره‎ها و مدت‌زمان مختلف منتشر کند.

قبل از انقلاب شرکت سرمایه‎گذاری ملی ایران به‌صورت دولتی تاسیس شد و به‌عنوان ابزاری برای دادوستد اوراق بهادار در بازار سرمایه به کار گرفته شد. تمرکز روی این موضوع، عملکرد بسیار خوبی در سرمایه‎گذاری‎ها می‎گذاشت. کارشناسان این شرکت برای آموختن امور سرمایه‎گذاری به شعبه بانک سرمایه‎گذاری «مری‌لینچ» در لندن اعزام می‎شدند که این خود گزینه مهمی برای تقویت بورس به‎شمار می‎رفت.

سهام شرکت‎هایی که در بورس مورد توجه قرار می‎گرفت، بسیار کم بود و برای داشتن سهام قابل معامله، باید شرایطی مهیا می‎شد. در ابتدا قانون و طرح ناقص شرکت‎ها اصلاح شد تا هیات‌مدیره و موسسان نتوانند هر کاری را انجام دهند و اطلاعات لازم را در اختیار صاحبان سهام و مردم قرار دهند.

همچنین قانون مالیات بر درآمد باید شرکت‎های سهامی را حمایت می‎کرد. برقراری معافیت‎های مالیاتی برای شرکت‎ها و موسسات پذیرفته‌شده در بورس، یکی از گزینه‎های تشویقی شرکت‎ها برای عرضه سهام خود در بورس اوراق بهادر تهران بود.


فقر بودجه در بورس تهران


بورس تهران در چهارساله ابتدای راه خود از امکانات زیادی برخوردار نبود. یک دفتر و سالن معاملات نسبتا کوچک در خیابان سعدی جنوبی، اموال بورس تهران به‌شمار می‎رفت. به‌دلیل بودجه محدودی که به بورس تهران تعلق گرفته بود؛ تجهیز دفتر، استخدام نیروی انسانی و فراهم‌آوردن محلی مناسب‎تر امکان‎پذیر نبود. جمع کل کارگزاران 15 نفر بود که 13 نفر آنها نماینده بانک‎ها بودند و تنها دو نفر کارگزاران بخش خصوصی را تشکیل می‎دادند.

انقلاب سفید و بورس
انقلاب سفید یا همان انقلاب شاه و مردم سبب تغییرات اقتصادی و اجتماعی شد که از اصول آن سهیم‌کردن کارگران در سود کارخانه‎ها، فروش سهام به کارگران واحدهای بزرگ صنعتی یا قانون گسترش مالکیت واحدهای تولیدی بود. این اصول در ایجاد بورس تهران تاثیرگذار شد.

بورس تهران با 11 سال فعالیت خود قبل از انقلاب اسلامی، توانست تعداد بانک‎ها، شرکت‎ها و شرکت‎های پذیرفته‌شده خود را از شش بنگاه با 6.2 میلیارد ریال سرمایه در سال 1346 به 105 بنگاه با 230 میلیارد ریال سرمایه در سال 1357 افزایش دهد. فعالیت‎های شرکت‎های افزوده‌شده حول محور تولید سیمان، تولید مواد غذایی، صنعت بانکداری، محصولات ساختمانی و صنعتی، وسایل ‎خانگی، تولیدات نساجی، تولید مواد شیمیایی، سرمایه‎گذاری، حمل‎ونقل، خودرو و تولید محصولات کاغذی بود.

بورس اوراق بهادار تهران در این 11 سال رونق زیادی نداشت، اما رشد محصولات ناخالص داخلی و ارزش‌افزوده بخش صنعت، حضور اوراق قرضه دولتی و اصلاحات ارضی، افزایش حجم معاملات بورس را به‌دنبال داشت.


اول راه و فعال‌ترین دوره بورس


شورای بورس در 10ساله ابتدای راه، بسیار فعال بود و چهارماهه اول آن را می‎توان فعال‌ترین دوره این شورا خواند. در این دوره شورای بورس وظایف هیات‌مدیره و هیات پذیرش سازمان یا زیرمجموعه‎های غایب را بر عهده گرفت.

در سه‌ماهه اول سال 1346 بانک مرکزی امور صلاحیت کارگزاری بانک‎ها را انجام داد و در اولین مرحله 12 بانک تصویب شدند که به‌ترتیب شامل بانک اعتبارات ایران، بانک اعتبارات صنعتی، بانک ایران و انگلیس، بانک ایران و خاورمیانه، بانک ایران و ژاپن، بانک ایرانیان، بانک بازرگانی ایران، بانک تجارت خارجی ایران، بانک توسعه صنعت و معدن ایران، بانک تهران، بانک صادرات ایران و بانک ملی ایران بود.

اصلاح اقتصادی و نیاز به بورس
نیاز به بورس زمانی هویدا شد که اقتصاد ایران در دوران پهلوی به سمت اصلاح پیش رفت. ایجاد شرکت‎های سرمایه‎گذار بانک‎های ایران و موسسه‎های اعتباری از جمله گزینه‎های اصلاح اقتصادی بود.

در این بین، بانک اصناف به‌دلیل مناسب‌نبودن وضع مالی‎اش مورد قبول بانک مرکزی قرار نگرفت. اوراق قرضه اصلاحات ارضی شاه، بیشترین اوراقی بود که در سال‎های اولیه تاسیس بورس معامله ‎شد. لازم به ذکر است که قبل از انقلاب وام‎های بانکی آسان و بلندمدت به‌راحتی در اختیار شرکت‎های بزرگ صنعتی قرار می‎گرفت؛ بنابراین نیاز به بازار سرمایه، کاهش می‎یافت.

به‌واسطه تصویب قانونی مربوط به گسترش مالکیت واحدهای تولیدی، در دومین ماه سال 1354 موسسه‎های دولتی و خصوصی مکلف شدند به‌ترتیب 49 و 99 درصد از سهام خود را به مردم عرضه کنند. این اقدام، عرضه سهام واحدهای اقتصادی در بورس را افزایش داد و یکی از انگیزه‌های لازم برای ورود شرکت‎ها به بورس شد.


بورس تهران تعطیل شد!


با بروز اعتصابات و شلوغی‎های جریان انقلاب، بسیاری از واحدهای تولیدی و بازرگانی تعطیل شدند؛ این اتفاق در نیمه دوم سال 1357 افتاد و بورس تهران نیز در این دوره از این داستان در امان نماند. بورس اوراق بهادار تهران به‌دلیل بی‎اعتمادی به دولت، وضع مالی نامناسب شرکت‎ها و فرار سرمایه با سقوط سهام خود به حالت نیمه‌تعطیل درآمد.

در بورس تهران نیز تعداد بسیار کمی سرمایه‎گذار خارجی وجود داشت که با وقوع انقلاب، بسیاری از آنها که آمریکایی و اروپایی بودند از بورس خارج شدند. در تیرماه سال 1358 قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران، صنایع را به چهار دسته‎ تقسیم کرد و سازمان صنایع ملی ایران برای اداره امور آنها تاسیس شد.

به این ترتیب به‌خاطر ملی‌شدن بانک‎ها، بیمه و صنایع کشور، تعداد زیادی از بنگاه‎های اقتصادی پذیرفته‌شده در بورس از آن خارج شدند. همزمان با چنین رویدادی دادوستد اوراق قرضه به‌دلیل داشتن بهره مشخص، ربا تشخیص داده شد و این امر در بورس اوراق بهادار تهران تا سال 1361 تقریبا متوقف شد.

نویسنده: شهناز دیواندری

ارسال یک پاسخ

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.