پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
نگاهی به کراودفاندینگ در ایران / استارت‌آپ‌ها کنار می‌روند، دولتی‌ها وارد می‌شوند؟
در شرایطی که تنها دستورالعمل مصوب سازمان فرابورس در خصوص تامین مالی جمعی نتوانسته رضایت فعالان این حوزه را تامین کند و صرفا یک مدل از میان چهار مدل تامین مالی جمعی را لحاظ کرده است، حضور بانک‌ها و ارگان‌های دولتی در این عرصه که درصدد ایجاد پلتفرم‌های خاص خود هستند، موجب شده امیدها برای پروبال گرفتن کسب‌وکارهای خصوصی در این حوزه روز‌به‌روز کمرنگ‌تر شود.
ماهنامه عصر تراکنش / کراودفاندینگ یا همان تامین مالی جمعی از جمله حوزه‌های مرتبط با فین‌تک است که در دنیا توسعه زیادی پیدا کرده است. کیک‌استارتر و ایندیگوگو برجسته‌ترین آنها هستند. میزان سرمایه‌گذاری در این بخش از فین‌تک قابل توجه است. تاکنون نزدیک به ۳۴ میلیارد دلار سرمایه از طریق کراودفاندینگ‌ها جمع‌آوری شده است.
از این مبلغ، ۲۵ میلیارد دلار مربوط به بخش وام‌دهی فردبه‌فرد است، ۵.۵ میلیارد دلار سرمایه از طریق اهدا و پاداش و ۵.۲ میلیارد دلار در بخش خرید سهام جمعی جمع‌آوری شده است. همچنین انتظار می‌رود صنعت کراودفاندینگ تا سال ۲۰۲۵، به میزان ۳۰۰ میلیارد دلار رشد داشته باشد؛ بنابراین می‌توان گفت موضوع کراودفاندینگ از موضوعاتی است که در دنیا توانسته جایگاه مشخص و قابل قبولی پیدا کند؛ چه از سمت سرمایه‌گذارها و چه از سمت سرمایه‌پذیرها.
کراودفاندینگ به زبان ساده می‌شود سرمایه‌گذاری یا تامین مالی جمعی که معمولا از طریق اینترنت انجام می‌شود تا از تلاش‌های یک کارآفرین توسط عموم جامعه یا سازمان‌ها حمایت شود. تامین مالی جمعی طیف‌های گسترد‌ه‌ای دارد که می‌توان آنها را در چهار مدل پایه دسته‌بندی کرد؛ اهدا (Donation)، پاداش (Reward)، وام‌دهی جمعی (Debt) و خرید سهام (Equity).
با وجود همه توسعه و پیشرفت‌هایی که در این زمینه در دنیا صورت گرفته و همچنین تمام سروصداهایی که استارت‌آپ‌های فین‌تک در ایران به پا کرده‌اند، اما حوزه تامین مالی جمعی نتوانسته در ایران به جایگاه قابل قبولی دست پیدا کند. دلایل متعددی می‌توان برای این موضوع بیان کرد که از میان همه آنها چالش‌های رگولاتوری اهمیت بیشتری دارد.
دونیت، مهربانه، فاندوران، نیک‌استارتر، حامی‌جو و شمعدونی، از جمله استارت‌آپ‌هایی هستند که در زمینه تامین مالی جمعی در ایران فعال هستند. هر کدام از این استارت‌آپ‌ها با مشکلات ریز و درشتی مواجه هستند و نتوانسته‌اند آنچنان که باید و شاید در زمینه تامین مالی جمعی پروژه‌ها و ایده‌های نوآورانه به موفقیتی دست پیدا کنند.
مهربانه صرفا در حوزه خیریه فعالیت می‌کند. فعالیت شمعدونی در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. فاندوران هرچند از حمایت شرکت بزرگی مثل فناپ برخوردار است، اما نتوانسته تاثیر قابل توجهی در این زمینه داشته باشد. آخرین پروژه موفق حامی‌جو به دو سال قبل بازمی‌گردد.
دونیت با وجود شور و شوق اولیه بنیان‌گذارانش و حتی جوایز متعددی که در رویدادها و جشنواره‌های مختلف استارت‌آپی کسب کرده، اردیبهشت‌ماه سال جاری اعلام کرد که به‌زودی و طی سه مرحله تا اسفند ۱۳۹۸ به‌طور کامل فعالیتش پایان خواهد یافت. مجموع سرمایه جذب‌شده توسط نیک‌استارتر پس از چند سال فعالیت طبق اعلام وب‌سایت این استارت‌آپ هنوز به دو میلیارد تومان هم نرسیده است.
[mks_pullquote align=”left” width=”740″ size=”18″ bg_color=”#444444″ txt_color=”#ffffff”]
دونیت
دونیت یکی از اولین پلتفرم‌های تامین مالی جمعی ایرانی است. محی سنیسل، جواد یزدانی و یاشار ایمانلو هم‌بنیان‌گذاران این استارت‌آپ هستند. دونیت در طول سال‌های فعالیت خود جوایز متعددی را کسب کرده که از آن میان می‌توان به استارت‌آپ برگزیده ایران در رویداد بین‌المللی Seedstars (لوزان، سوئیس) و استارت‌آپ برگزیده ایران در رویداد بین‌المللی PirateSummit (کلن، آلمان) اشاره کرد.
[/mks_pullquote]
.
این وضعیت نشان می‌دهد که هنوز سخن‌گفتن از تامین مالی جمعی در ایران خیلی زود است و این حوزه دوران طفولیت خود را سپری می‌کند. فعالان بسترهای کراودفاندینگ در ایران دل پری از مقررات دست‌وپاگیر و مشخص‌نبودن رگولاتور دارند. نهادهای متولی این حوزه از جمله سازمان بورس پس از چند سال دستورالعملی برای فعالیت در این حوزه تهیه کرده که تنها یک حوزه از کراودفاندینگ را دربر می‌گیرد و همان هم با انتقادات متعددی از جانب فعالان این حوزه مواجه شده است.
با این حال عدم آشنایی مردم با این حوزه نیز بی‌تاثیر نیست. در حالی که استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکارهای خصوصی حضورشان در حوزه کراودفاندینگ کمتر و کمتر می‌شود، اما این دولتی‌ها هستند که جای خود را باز می‌کنند.
.
دستورالعملی که کافی نیست
تهیه دستورالعمل حوزه کراودفاندینگ بر عهده سازمان بورس قرار داده شده و سازمان بورس هم این وظیفه را به فرابورس محول کرده است. تهیه و تصویب دستورالعمل فرابورس حدود دو سال و نیم طول کشیده است، این زمان برای تنظیم‌گری فضای کسب‌وکارهای نوین اگرچه بسیار طولانی است، اما در مقایسه با سایر فرایندهای قانون‌گذاری در کشور می‌توان از آن دفاع کرد.
اما فعالان این حوزه نسبت به این دستورالعمل انتقاداتی دارند.
جعفر محمدی، هم‌بنیان‌گذار استارت‌آپ مهربانه در این رابطه می‌گوید: «فرابورس در کمال تعجب تنها مدل مشارکت را در این دستورالعمل نگه داشته و سایر مدل‌های کراودفاندینگ را به‌دلیل هم‌خوان نبودن با وظایف رگولاتوری مالی کشور کنار گذاشته است. در نتیجه دستورالعملی که اکنون از آن صحبت می‌شود، فقط شامل حال پلتفرم‌هایی است که در حوزه مشارکت کراودفاندینگ مشغول به کار هستند. در نتیجه این حرف که اخیرا گفته شده کراودفاندینگ‌هایی که مجوز ندارند باید بروند و از فرابورس مجوز بگیرند، کاملا حرف اشتباهی است. وقتی فرابورس مجوز مدل‌های دیگر را نمی‌دهد، شما نمی‌توانید بگویید که باید بروید و مجوز بگیرید. در نتیجه شما نمی‌توانید یک فرصت چندماهه برای دریافت مجوزی که اصلا وجود خارجی ندارد، تعیین کنید. پس هر صحبتی که از مجوز و فرصت می‌شود، تماما مرتبط با مدل مشارکت است و ما همچنان در کشور برای سایر مدل‌ها بلاتکلیف هستیم.»
دستورالعمل فرابورس در حالی صرفا مدل مشارکت را در نظر گرفته که این امیدواری وجود داشت که با گسترش استارت‌آپ‌های فین‌تک در کشور موضوع وام‌دهی همتابه‌همتا (p2p lending) رونق بگیرد و انحصار پرداخت وام از سوی نهادها و موسسات مالی و بانکی برداشته شود و تحولی در حوزه وام‌دهی در کشور ایجاد شود.
این در حالی است که بنا بر شواهد و قرائن در پیش‌نویس این دستورالعمل همه مدل‌ها در نظر گرفته شده بود و وقتی وارد فرابورس می‌شود، حتی از جنبه‌های حقوقی و پولشویی و… هم مورد تایید قرار می‌گیرد، اما زمانی که وارد شورای عالی بورس شد، صرفا مدل مشارکت مورد تایید قرار گرفته است.
[mks_pullquote align=”left” width=”740″ size=”18″ bg_color=”#444444″ txt_color=”#ffffff”]
کیک‌استارتر
کیک‌استارتر شرکتی آمریکایی برای کمک به پروژه‌های نوآورانه در زندگی بشر است که از استارت‌آپ‌هایی با ایده‌های نوین و خلاقانه استقبال می‌کند. ایده‌های جدید در همه زمینه‌ها؛ از فناوری گرفته تا آشپزی، در وب‌سایت این شرکت برای جذب سرمایه عمومی تحت پوشش قرار می‌گیرد. این وب‌سایت در اصل برای طرح و ایده‌های جدید، سرمایه لازم را برای تولید و انبوه‌سازی فراهم می‌کند. در حال حاضر بیش از ۱۱۵.۰۰۰ پروژه خلاقانه از جمله فیلم و موسیقی و… تامین مالی شده است.
[/mks_pullquote]
.
محی سنیسل، بنیان‌گذار استارت‌آپ دونیت که یکی از قدیمی‌ترین پلتفرم‌های تامین مالی جمعی است نیز در رابطه با چارچوب تعیین‌شده از سوی فرابورس می‌گوید: «کراودفاندینگ سهام‌محور به‌دلیل ماهیتش باید رگوله می‌شد، ولی اینکه آیا این چارچوب مفید است یا خیر، اهمیت دارد. به نظر من اتفاقی که در عمل افتاده این است که دقیقا بندها و مواد دستورالعمل متضاد با انتظارات و توقعات بخش خصوصی است، چون یکی از الزامات اخذ مجوز کراودفاندینگ این است که شما یا باید یک نهاد مالی باشید یا اینکه با یک نهاد مالی قرارداد همکاری امضا کنید، در واقع این دستورالعمل فضا را برای بانک‌ها و موسسات مالی باز کرده تا بتوانند در این عرصه حضور داشته باشند و از طرف دیگر جلوی کارآفرینان بخش خصوصی را گرفته است. به نظرم ایراد اصلی این دستورالعمل این است که حوزه کراودفاندینگ را حیاط‌خلوت یکسری نهاد و سازمان‌های خاص کرده است.»
.
ورود دولتی‌ها
دولت که نتوانسته چارچوب‌ها و الزامات حوزه رگولاتوری را برای فعالان این حوزه فراهم کند، به‌تدریج خود را به‌عنوان یکی از بازیگران اصلی مطرح کرده است. این در حالی است که هنوز دستورالعمل فرابورس که می‌توان از آن به‌عنوان تنها چارچوبی که می‌تواند حوزه تامین مالی جمعی را در ایران رگوله کند، نام برد، کم‌و‌کاستی‌های زیادی دارد و مدل‌های مختلف کراودفاندینگ را در نظر نگرفته است.
[mks_pullquote align=”left” width=”740″ size=”18″ bg_color=”#444444″ txt_color=”#ffffff”]
فاندوران
فاندوران یک بستر تامین مالی جمعی است. افرادی که در زمینه هنر، فناوری، طراحی محصول، آی‌تی و امور اجتماعی و خیریه فعال هستند و ایده‌های خلاقانه دارند، برای پروژه خود در فاندوران کمپین طراحی می‌کنند و شروع به جذب حمایت‌های مالی از مخاطبان فاندوران می‌کنند. پشتیبانان در ازای دریافت پاداش‌های مشخص، از کمپین‌های فعال در فاندوران حمایت می‌کنند. فاندوران در شهریور ۱۳۹۴، با تمرکز روی فعالیت‌های اجتماعی و طراحی محصول شروع به کار کرد و تا امروز توانسته به تحقق چند ده پروژه کمک کند که این روند با شتاب ادامه دارد.
[/mks_pullquote]
.
در ادامه تنها سه مورد از حضور سازمان‌ها و نهادهای دولتی را بررسی می‌کنیم. این در حالی است که بسیاری از بانک‌ها نیز درصدد ساخت پلتفرم‌هایی هستند که به‌تدریج وارد این حوزه شوند.
.
دی‌ماه ۱۳۹۶؛ وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات
وزیر ارتباطات در دیداری که با وزیر اقتصاد داشت، از مدل جدید تامین مالی کسب‌وکارهای نوپا خبر داد و محل انجام این تامین مالی را هم بورس معرفی کرد.
آذری‌جهرمی در این دیدار طرح پیشنهادی را این‌چنین معرفی کرده است: «بر اساس این طرح، افراد می‌توانند ایده‌های خود را در بورس عرضه کرده و منابع مالی پروژه را از طریق پول‌های خرد که عموما ۱۰ تا ۵۰ میلیون تومان است، تامین کنند. این تامین مالی جمعی از سه طریق سرمایه‌گذاری اعانه‌ای یا نذر اشتغال، شراکت و دریافت سهم شرکت استارت‌آپ و سرمایه‌گذاری برای دریافت بخشی از کالاهای تولیدی شرکت استارت‌آپی در آینده صورت می‌گیرد. مردم با توجه به کاهش سود بانکی می‌توانند با آوردن سرمایه‌های خرد خود به عرصه سرمایه‌گذاری در کسب‌وکارهای نوپا زمینه‌ساز رشد و توسعه این نوع کسب‌وکارها نیز بشوند.»
.
مهر ۱۳۹۷؛ بانک ملی ایران
با رونمایی از وب‌سایت پروژه ملی‌فاند بانک ملی ایران، تامین مالی جمعی و مشارکت در طرح‌های عام‌المنفعه و غیرانتفاعی برای متقاضیان در بستر شبکه اجتماعی مجازی عملیاتی شد.
آن‌طور که روابط عمومی بانک ملی ایران اشاره کرده است: «در واقع این محصول نوعی جدید از روش تامین مالی است که با فراهم‌شدن بستر آن از سوی بانک، از افراد برای مشارکت در طرح‌های خاص و فعالیت‌های مختلف نیازمند تامین مالی، دعوت می‌شود و متقاضیان می‌توانند در طرح‌های غیرانتفاعی و خیرخواهانه و در فاز بعدی در طرح‌های انتفاعی به‌صورت مشارکت در سود و زیان طرح شرکت کنند. از سویی در این طرح اشخاص می‌توانند ایده یا مساله‌ای را به اشتراک گذاشته تا با کمک دیگر افراد گروه یا جامعه دوستان یا همفکران خود در بستر شبکه مجازی ایجادشده در قالب عقد قرض‌الحسنه یا بلاعوض اقدام به تجمیع منابع لازم برای مساله مورد نظر کنند. محصول ملی‌فاند ضمن ارائه فرصت‌های کسب‌وکار جدید از قبیل ارائه روش‌های نوین تامین مالی، کمک به صنعت، ایجاد اشتغال، کاهش بیکاری و بهبود مسئولیت اجتماعی بانک‌ها در جامعه و ارائه خدمات نوین در کسب‌وکارهای مختلف، مفاهیم دنیای فیزیکی بانکداری مانند اعتبار، وثیقه، ضمانت، وفاداری مشتریان، اجتماعات مالی و غیره را به‌صورتی متفاوت و جدید برای کاربران تعریف و قابل استفاده می‌کند.»
.
[mks_pullquote align=”left” width=”740″ size=”18″ bg_color=”#444444″ txt_color=”#ffffff”]
ایندیگوگو
ایندیگوگو پلتفرمی است که به صاحبان ایده کمک می‌کند که در هر مرحله‌ای که هستند، محصول خود را تکمیل کرده و به بازار عرضه کنند.
- میزان سرمایه‌گذاری از آغاز تاکنون: بیش از ۹۵۰ میلیون دلار؛
- میزان سرمایه‌گذاری در پروژه‌هایی با هدف بیشتر از ۶۵۰ هزار دلار: بیش از ۱۱ میلیون دلار؛
- تعداد کشورهایی که ایندیگوگو در آنها جنبشی راه‌اندازی کرده: ۲۲۳ کشور؛
- بهترین پروژه از نظر جمع‌آوری سرمایه: ۱۷۳۸۶ درصد هدف خودش پول جمع کرده، یعنی تقریبا ۱۷۴ برابر هدف.
[/mks_pullquote]
.
تیرماه ۱۳۹۸؛ وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی
وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی متاخرترین سازمان و نهاد دولتی است که پا به عرصه تامین مالی جمعی گذاشته است. در دوره‌ای که همه‌جا صحبت از استارت‌آپ‌ها و حمایت از آنهاست، وزارت کار نیز دست به کار شده تا در این عرصه از همتایان خود عقب نماند.
سامانه تامین مالی خرد تضمین‌شده قرار است تا چند ماه دیگر آغاز به کار کند و آن‌گونه که محمد کبیری، معاون وزیر کار می‌گوید؛ استارت‌آپ‌ها می‌توانند از هم‌اکنون طرح‌های خود را در این سامانه ثبت کنند تا پس از بررسی و تایید جذب سرمایه‌شان شروع شود. تفاوت عمده این تامین مالی جمعی با طرح‌های دیگر این است که در این طرح اصل سرمایه مردم از سوی وزارت کار تضمین می‌شود.
.
حضور دولتی‌ها؛ شوآف یا تاثیرگذار
حضور نهادها و ارگان‌های دولتی در حوزه تامین مالی جمعی همان‌طور که پیش‌بینی می‌شد، چندان به مذاق فعالان این حوزه خوش نمی‌آید. استارت‌آپ‌هایی که تا چند سال گذشته برای عمق پیدا کردن بازارشان تلاش می‌کردند، حال خود را در مقابل غول‌های بزرگی می‌بینند که از پشتوانه حاکمیتی و مالی زیادی برخوردار هستند.
محی سنیسل، حضور ارگان‌های دولتی را منفی و کارکرد این فعالیت‌ها را صرفا برای شوآف مسئولان دولتی و ارائه گزارش کار قلمداد می‌کند: «من حضور نهادهای دولتی در این عرصه را صد درصد منفی ارزیابی می‌کنم. بانک‌ها و نهادهای بزرگ به‌طور معمول با رویکرد تمامیت‌خواهی جلو می‌آیند و اگر روی پلتفرم‌های موجود سرمایه‌گذاری می‌کردند، اتفاق بهتری رقم می‌خورد، ولی وقتی این نهادها خودشان راسا به این حوزه وارد می‌شوند و پلتفرم راه‌اندازی می‌کنند، قضیه فرق می‌کند. آنها با پشتوانه حاکمیتی که از آن برخوردار هستند، برخی از محدودیت‌ها و چالش‌هایی که بخش خصوصی با آن مواجه است را ندارند و می‌توانند به‌راحتی فضا را برای بخش خصوصی تنگ کنند. بالاخره بحث پول زیادی در میان است و دولت هر جا بوی پول به مشامش خورده، خود را به‌عنوان یک بازیگر معرفی کرده است.»
[mks_pullquote align=”left” width=”740″ size=”18″ bg_color=”#444444″ txt_color=”#ffffff”]
وام‌دهی همتابه‌همتا
در ساده‌ترین حالت وام‌دهی همتابه‌همتا، به جای اینکه منابع مالی توسط یک موسسه مالی تامین شود، توسط یک پلتفرم آنلاین (وب‌سایت) وام‌دهی همتابه‌همتا، وام‌دهنده‌ها به وام‌گیرنده‌ها متصل شده و تامین مالی وام‌ها توسط مردم و سرمایه‌گذاران کوچک به وام‌گیرنده‌ها رخ می‌دهد. وام‌گیرنده‌ها هم معمولا افراد یا شرکت‌ها هستند.
[/mks_pullquote]
.
با وجود این حرف‌های تند و آتشین، اما محی سنیسل با خوش‌بینی به آینده می‌نگرد: «اگر نخواهم به‌صورت بدبینانه به موضوع نگاه کنم، پیش‌بینی من از آینده کراودفاندینگ در ایران بدین صورت خواهد بود که همه پلتفرم‌های دولتی و بانکی وارد این حوزه می‌شوند، ولی هیچ محبوبیتی به دست نخواهند آورد و یکی، دو پلتفرم خصوصی با خلاقیت‌شان می‌توانند بازار را در دست بگیرند. پیش‌بینی من این نیست که پلتفرم‌های دولتی از بین می‌روند، اما به سرنوشت باقی پروژه‌های دولتی در حوزه استارت‌آپی و محلی برای شوآف و ارائه گزارش کار تبدیل می‌شوند.»
جعفر محمدی، هم‌بنیان‌گذار مهربانه و عضو هیات‌مدیره سازمان نظام صنفی و رایانه‌ای نیز حضور سازمان‌ها و ارگان‌های دولتی در حوزه کراودفاندینگ را تلاشی توصیف می‌کند که در نهایت با شکست همراه می‌شود.
او درباره حضور بانک‌ها اعم از خصوصی و دولتی در این حوزه می‌گوید: «کراودفاندینگ می‌تواند مکمل سرویس‌های بانک‌ها باشد، اگر نگاهی به طرح قانون بانکداری جدید بیندازیم که قرار است جایگزین قانون قبلی شود، کراودفاندینگ را شیوه‌ای کارا و مفید پیش‌بینی کرده که بانک‌ها می‌توانند از این شیوه استفاده کنند و این موضوع برای تسهیلات بالای یکصد میلیارد تومان مناسب است. این عدد هم به این خاطر عنوان شده که بانک‌ها نهادهایی هستند که چابکی زیادی ندارند و فرایندهایشان زمانبر است و صرفه اقتصادی ندارد که برای ارقام پایین‌تر از این مشارکت کنند. روش کراودفاندینگ کاملا مطابق با عقود اسلامی در تامین مالی خرد است. موضوعی که باعث شده بانک‌های ما در طول ۴۰ سال گذشته نتوانند چنین کاری انجام دهند. حالا این جای سوال است که در حال حاضر که چند استارت‌آپ آمده‌اند روی کراودفاندینگ دست گذاشته‌اند، این توهم برای بانک‌ها به وجود آمده که کاری را که در ۴۰ سال گذشته نتوانسته‌اند انجام دهند، الان می‌توانند انجام دهند. در نتیجه از دید من این ورود، نتیجه‌ای جز شکست نخواهد داشت؛ مگر اینکه بانک‌ها روی پلتفرم‌های چابک بخش خصوصی سرمایه‌گذاری کنند، ولی اینکه هر بانک بخواهد یک پلتفرم برای خود ایجاد کند، تجربه ۴۰ سال گذشته نشان داده که نتیجه‌ای در پی ندارد.»
[mks_pullquote align=”left” width=”740″ size=”18″ bg_color=”#444444″ txt_color=”#ffffff”]
وزارت کار وارد می‌شود!
وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی متاخرترین سازمان و نهاد دولتی است که پا به عرصه تامین مالی جمعی گذاشته است. در دوره‌ای که همه‌جا صحبت از استارت‌آپ‌ها و حمایت از آنهاست، وزارت کار نیز دست به کار شده تا در این عرصه از همتایان خود عقب نماند.
[/mks_pullquote]
.
محمدی می‌گوید: «به نظر من درباره آینده کراودفاندینگ در ایران، قطعا پلتفرم‌های خصوصی باقی خواهند ماند و از میان بانک‌ها هم آنهایی در این فضا می‌مانند که روی سایر پلتفرم‌های خصوصی سرمایه‌گذاری کرده‌اند. در واقع بانک‌ها نیازمند چیزی به‌عنوان کراودفاندینگ نبودند و اگر برنامه‌ای در این مسیر داشتند، قبلا هم می‌توانستند این کار را انجام دهند؛ بنابراین اکنون هم نمی‌توانند به موفقیتی دست پیدا کنند.»
نویسنده: قاسم سرافرازی