پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
نگاهی به کراودفاندینگ در ایران / استارت‌آپ‌ها کنار می‌روند، دولتی‌ها وارد می‌شوند؟
در شرایطی که تنها دستورالعمل مصوب سازمان فرابورس در خصوص تامين مالی جمعی نتوانسته رضایت فعالان این حوزه را تامين کند و صرفا یک مدل از میان چهار مدل تامين مالی جمعی را لحاظ کرده است، حضور بانک‌ها و ارگان‌های دولتی در این عرصه که درصدد ایجاد پلتفرم‌های خاص خود هستند، موجب شده امیدها برای پروبال گرفتن کسب‌وکارهای خصوصی در این حوزه روز‌به‌روز کمرنگ‌تر شود.
ماهنامه عصر تراکنش / کراودفاندينگ يا همان تامين مالي جمعي از جمله حوزه‌هاي مرتبط با فين‌تک است که در دنيا توسعه زيادي پيدا کرده است. کيک‌استارتر و اينديگوگو برجسته‌ترين آنها هستند. ميزان سرمايه‌گذاري در اين بخش از فين‌تک قابل توجه است. تاکنون نزديک به 34 ميليارد دلار سرمايه از طريق کراودفاندينگ‌ها جمع‌آوري شده است.
از اين مبلغ، 25 ميليارد دلار مربوط به بخش وام‌دهي فردبه‌فرد است، 5.5 ميليارد دلار سرمايه از طريق اهدا و پاداش و 5.2 ميليارد دلار در بخش خريد سهام جمعي جمع‌آوري شده است. همچنين انتظار مي‌رود صنعت کراودفاندينگ تا سال 2025، به ميزان 300 ميليارد دلار رشد داشته باشد؛ بنابراين مي‌توان گفت موضوع کراودفاندينگ از موضوعاتي است که در دنيا توانسته جايگاه مشخص و قابل قبولي پيدا کند؛ چه از سمت سرمايه‌گذارها و چه از سمت سرمايه‌پذيرها.
کراودفاندينگ به زبان ساده مي‌شود سرمايه‌گذاري يا تامين مالي جمعي که معمولا از طريق اينترنت انجام مي‌شود تا از تلاش‌هاي يک کارآفرين توسط عموم جامعه يا سازمان‌ها حمايت شود. تامين مالي جمعي طيف‌هاي گسترد‌ه‌اي دارد که مي‌توان آنها را در چهار مدل پايه دسته‌بندي کرد؛ اهدا (Donation)، پاداش (Reward)، وام‌دهي جمعي (Debt) و خريد سهام (Equity).
با وجود همه توسعه و پيشرفت‌هايي که در اين زمينه در دنيا صورت گرفته و همچنين تمام سروصداهايي که استارت‌آپ‌هاي فين‌تک در ايران به پا کرده‌اند، اما حوزه تامين مالي جمعي نتوانسته در ايران به جايگاه قابل قبولي دست پيدا کند. دلايل متعددي مي‌توان براي اين موضوع بيان کرد که از ميان همه آنها چالش‌هاي رگولاتوري اهميت بيشتري دارد.
دونيت، مهربانه، فاندوران، نيک‌استارتر، حامي‌جو و شمعدوني، از جمله استارت‌آپ‌هايي هستند که در زمينه تامين مالي جمعي در ايران فعال هستند. هر کدام از اين استارت‌آپ‌ها با مشکلات ريز و درشتي مواجه هستند و نتوانسته‌اند آنچنان که بايد و شايد در زمينه تامين مالي جمعي پروژه‌ها و ايده‌هاي نوآورانه به موفقيتي دست پيدا کنند.
مهربانه صرفا در حوزه خيريه فعاليت مي‌کند. فعاليت شمعدوني در هاله‌اي از ابهام قرار دارد. فاندوران هرچند از حمايت شرکت بزرگي مثل فناپ برخوردار است، اما نتوانسته تاثير قابل توجهي در اين زمينه داشته باشد. آخرين پروژه موفق حامي‌جو به دو سال قبل بازمي‌گردد.
دونيت با وجود شور و شوق اوليه بنيان‌گذارانش و حتي جوايز متعددي که در رويدادها و جشنواره‌هاي مختلف استارت‌آپي کسب کرده، ارديبهشت‌ماه سال جاري اعلام کرد که به‌زودي و طي سه مرحله تا اسفند 1398 به‌طور کامل فعاليتش پايان خواهد يافت. مجموع سرمايه جذب‌شده توسط نيک‌استارتر پس از چند سال فعاليت طبق اعلام وب‌سايت اين استارت‌آپ هنوز به دو ميليارد تومان هم نرسيده است.
[mks_pullquote align=”left” width=”740″ size=”18″ bg_color=”#444444″ txt_color=”#ffffff”]
دونيت
دونيت يکي از اولين پلتفرم‌هاي تامين مالي جمعي ايراني است. محي سنيسل، جواد يزداني و ياشار ايمانلو هم‌بنيان‌گذاران اين استارت‌آپ هستند. دونيت در طول سال‌هاي فعاليت خود جوايز متعددي را کسب کرده که از آن ميان مي‌توان به استارت‌آپ برگزيده ايران در رويداد بين‌المللي Seedstars (لوزان، سوئيس) و استارت‌آپ برگزيده ايران در رويداد بين‌المللي PirateSummit (کلن، آلمان) اشاره کرد.
[/mks_pullquote]
.
اين وضعيت نشان مي‌دهد که هنوز سخن‌گفتن از تامين مالي جمعي در ايران خيلي زود است و اين حوزه دوران طفوليت خود را سپري مي‌کند. فعالان بسترهاي کراودفاندينگ در ايران دل پري از مقررات دست‌وپاگير و مشخص‌نبودن رگولاتور دارند. نهادهاي متولي اين حوزه از جمله سازمان بورس پس از چند سال دستورالعملي براي فعاليت در اين حوزه تهيه کرده که تنها يک حوزه از کراودفاندينگ را دربر مي‌گيرد و همان هم با انتقادات متعددي از جانب فعالان اين حوزه مواجه شده است.
با اين حال عدم آشنايي مردم با اين حوزه نيز بي‌تاثير نيست. در حالي که استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکارهاي خصوصي حضورشان در حوزه کراودفاندينگ کمتر و کمتر مي‌شود، اما اين دولتي‌ها هستند که جاي خود را باز مي‌کنند.
.
دستورالعملي که کافي نيست
تهيه دستورالعمل حوزه کراودفاندينگ بر عهده سازمان بورس قرار داده شده و سازمان بورس هم اين وظيفه را به فرابورس محول کرده است. تهيه و تصويب دستورالعمل فرابورس حدود دو سال و نيم طول کشيده است، اين زمان براي تنظيم‌گري فضاي کسب‌وکارهاي نوين اگرچه بسيار طولاني است، اما در مقايسه با ساير فرايندهاي قانون‌گذاري در کشور مي‌توان از آن دفاع کرد.
اما فعالان اين حوزه نسبت به اين دستورالعمل انتقاداتي دارند.
جعفر محمدي، هم‌بنيان‌گذار استارت‌آپ مهربانه در اين رابطه مي‌گويد: «فرابورس در کمال تعجب تنها مدل مشارکت را در اين دستورالعمل نگه داشته و ساير مدل‌هاي کراودفاندينگ را به‌دليل هم‌خوان نبودن با وظايف رگولاتوري مالي کشور کنار گذاشته است. در نتيجه دستورالعملي که اکنون از آن صحبت مي‌شود، فقط شامل حال پلتفرم‌هايي است که در حوزه مشارکت کراودفاندينگ مشغول به کار هستند. در نتيجه اين حرف که اخيرا گفته شده کراودفاندينگ‌هايي که مجوز ندارند بايد بروند و از فرابورس مجوز بگيرند، کاملا حرف اشتباهي است. وقتي فرابورس مجوز مدل‌هاي ديگر را نمي‌دهد، شما نمي‌توانيد بگوييد که بايد برويد و مجوز بگيريد. در نتيجه شما نمي‌توانيد يک فرصت چندماهه براي دريافت مجوزي که اصلا وجود خارجي ندارد، تعيين کنيد. پس هر صحبتي که از مجوز و فرصت مي‌شود، تماما مرتبط با مدل مشارکت است و ما همچنان در کشور براي ساير مدل‌ها بلاتکليف هستيم.»
دستورالعمل فرابورس در حالي صرفا مدل مشارکت را در نظر گرفته که اين اميدواري وجود داشت كه با گسترش استارت‌آپ‌هاي فين‌تک در کشور موضوع وام‌دهي همتابه‌همتا (p2p lending) رونق بگيرد و انحصار پرداخت وام از سوي نهادها و موسسات مالي و بانکي برداشته شود و تحولي در حوزه وام‌دهي در کشور ايجاد شود.
اين در حالي است که بنا بر شواهد و قرائن در پيش‌نويس اين دستورالعمل همه مدل‌ها در نظر گرفته شده بود و وقتي وارد فرابورس مي‌شود، حتي از جنبه‌هاي حقوقي و پولشويي و… هم مورد تاييد قرار مي‌گيرد، اما زماني که وارد شوراي عالي بورس شد، صرفا مدل مشارکت مورد تاييد قرار گرفته است.
[mks_pullquote align=”left” width=”740″ size=”18″ bg_color=”#444444″ txt_color=”#ffffff”]
کيک‌استارتر
کيک‌استارتر شرکتي آمريکايي براي کمک به پروژه‌هاي نوآورانه در زندگي بشر است که از استارت‌آپ‌هايي با ايده‌هاي نوين و خلاقانه استقبال مي‌کند. ايده‌هاي جديد در همه زمينه‌ها؛ از فناوري گرفته تا آشپزي، در وب‌سايت اين شرکت براي جذب سرمايه عمومي تحت پوشش قرار مي‌گيرد. اين وب‌سايت در اصل براي طرح و ايده‌هاي جديد، سرمايه لازم را براي توليد و انبوه‌سازي فراهم مي‌کند. در حال حاضر بيش از 115.000 پروژه خلاقانه از جمله فيلم و موسيقي و… تامين مالي شده است.
[/mks_pullquote]
.
محي سنيسل، بنيان‌گذار استارت‌آپ دونيت که يکي از قديمي‌ترين پلتفرم‌هاي تامين مالي جمعي است نيز در رابطه با چارچوب تعيين‌شده از سوي فرابورس مي‌گويد: «کراودفاندينگ سهام‌محور به‌دليل ماهيتش بايد رگوله مي‌شد، ولي اينکه آيا اين چارچوب مفيد است يا خير، اهميت دارد. به نظر من اتفاقي که در عمل افتاده اين است که دقيقا بندها و مواد دستورالعمل متضاد با انتظارات و توقعات بخش خصوصي است، چون يکي از الزامات اخذ مجوز کراودفاندينگ اين است که شما يا بايد يک نهاد مالي باشيد يا اينکه با يک نهاد مالي قرارداد همکاري امضا کنيد، در واقع اين دستورالعمل فضا را براي بانک‌ها و موسسات مالي باز کرده تا بتوانند در اين عرصه حضور داشته باشند و از طرف ديگر جلوي کارآفرينان بخش خصوصي را گرفته است. به نظرم ايراد اصلي اين دستورالعمل اين است که حوزه کراودفاندينگ را حياط‌خلوت يکسري نهاد و سازمان‌هاي خاص کرده است.»
.
ورود دولتي‌ها
دولت که نتوانسته چارچوب‌ها و الزامات حوزه رگولاتوري را براي فعالان اين حوزه فراهم کند، به‌تدريج خود را به‌عنوان يکي از بازيگران اصلي مطرح کرده است. اين در حالي است که هنوز دستورالعمل فرابورس که مي‌توان از آن به‌عنوان تنها چارچوبي که مي‌تواند حوزه تامين مالي جمعي را در ايران رگوله کند، نام برد، کم‌و‌کاستي‌هاي زيادي دارد و مدل‌هاي مختلف کراودفاندينگ را در نظر نگرفته است.
[mks_pullquote align=”left” width=”740″ size=”18″ bg_color=”#444444″ txt_color=”#ffffff”]
فاندوران
فاندوران يک بستر تامين مالي جمعي است. افرادي که در زمينه هنر، فناوري، طراحي محصول، آي‌تي و امور اجتماعي و خيريه فعال هستند و ايده‌هاي خلاقانه دارند، براي پروژه خود در فاندوران کمپين طراحي مي‌کنند و شروع به جذب حمايت‌هاي مالي از مخاطبان فاندوران مي‌کنند. پشتيبانان در ازاي دريافت پاداش‌هاي مشخص، از کمپين‌هاي فعال در فاندوران حمايت مي‌کنند. فاندوران در شهريور 1394، با تمرکز روي فعاليت‌هاي اجتماعي و طراحي محصول شروع به کار کرد و تا امروز توانسته به تحقق چند ده پروژه کمک کند که اين روند با شتاب ادامه دارد.
[/mks_pullquote]
.
در ادامه تنها سه مورد از حضور سازمان‌ها و نهادهاي دولتي را بررسي مي‌کنيم. اين در حالي است که بسياري از بانک‌ها نيز درصدد ساخت پلتفرم‌هايي هستند که به‌تدريج وارد اين حوزه شوند.
.
دي‌ماه 1396؛ وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات
وزير ارتباطات در ديداري که با وزير اقتصاد داشت، از مدل جديد تامين مالي کسب‌وکارهاي نوپا خبر داد و محل انجام اين تامين مالي را هم بورس معرفي کرد.
آذري‌جهرمي در اين ديدار طرح پيشنهادي را اين‌چنين معرفي کرده است: «بر اساس اين طرح، افراد مي‌توانند ايده‌هاي خود را در بورس عرضه کرده و منابع مالي پروژه را از طريق پول‌هاي خرد که عموما 10 تا 50 ميليون تومان است، تامين کنند. اين تامين مالي جمعي از سه طريق سرمايه‌گذاري اعانه‌اي يا نذر اشتغال، شراکت و دريافت سهم شرکت استارت‌آپ و سرمايه‌گذاري براي دريافت بخشي از کالاهاي توليدي شرکت استارت‌آپي در آينده صورت مي‌گيرد. مردم با توجه به کاهش سود بانکي مي‌توانند با آوردن سرمايه‌هاي خرد خود به عرصه سرمايه‌گذاري در کسب‌وکارهاي نوپا زمينه‌ساز رشد و توسعه اين نوع کسب‌وکارها نيز بشوند.»
.
مهر 1397؛ بانک ملي ايران
با رونمايي از وب‌سايت پروژه ملي‌فاند بانک ملي ايران، تامين مالي جمعي و مشارکت در طرح‌هاي عام‌المنفعه و غيرانتفاعي براي متقاضيان در بستر شبکه اجتماعي مجازي عملياتي شد.
آن‌طور که روابط عمومي بانک ملي ايران اشاره کرده است: «در واقع اين محصول نوعي جديد از روش تامين مالي است که با فراهم‌شدن بستر آن از سوي بانک، از افراد براي مشارکت در طرح‌هاي خاص و فعاليت‌هاي مختلف نيازمند تامين مالي، دعوت مي‌شود و متقاضيان مي‌توانند در طرح‌هاي غيرانتفاعي و خيرخواهانه و در فاز بعدي در طرح‌هاي انتفاعي به‌صورت مشارکت در سود و زيان طرح شرکت کنند. از سويي در اين طرح اشخاص مي‌توانند ايده يا مساله‌اي را به اشتراک گذاشته تا با کمک ديگر افراد گروه يا جامعه دوستان يا همفکران خود در بستر شبکه مجازي ايجادشده در قالب عقد قرض‌الحسنه يا بلاعوض اقدام به تجميع منابع لازم براي مساله مورد نظر کنند. محصول ملي‌فاند ضمن ارائه فرصت‌هاي کسب‌وکار جديد از قبيل ارائه روش‌هاي نوين تامين مالي، کمک به صنعت، ايجاد اشتغال، کاهش بيکاري و بهبود مسئوليت اجتماعي بانک‌ها در جامعه و ارائه خدمات نوين در کسب‌وکارهاي مختلف، مفاهيم دنياي فيزيکي بانکداري مانند اعتبار، وثيقه، ضمانت، وفاداري مشتريان، اجتماعات مالي و غيره را به‌صورتي متفاوت و جديد براي کاربران تعريف و قابل استفاده مي‌کند.»
.
[mks_pullquote align=”left” width=”740″ size=”18″ bg_color=”#444444″ txt_color=”#ffffff”]
اينديگوگو
اينديگوگو پلتفرمي است که به صاحبان ايده کمک مي‌کند که در هر مرحله‌اي که هستند، محصول خود را تکميل کرده و به بازار عرضه کنند.
- ميزان سرمايه‌گذاري از آغاز تاکنون: بيش از 950 ميليون دلار؛
- ميزان سرمايه‌گذاري در پروژه‌هايي با هدف بيشتر از 650 هزار دلار: بيش از 11 ميليون دلار؛
- تعداد کشورهايي که اينديگوگو در آنها جنبشي راه‌اندازي کرده: 223 كشور؛
- بهترين پروژه از نظر جمع‌آوري سرمايه: 17386 درصد هدف خودش پول جمع کرده، يعني تقريبا 174 برابر هدف.
[/mks_pullquote]
.
تيرماه 1398؛ وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعي
وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعي متاخرترين سازمان و نهاد دولتي است که پا به عرصه تامين مالي جمعي گذاشته است. در دوره‌اي که همه‌جا صحبت از استارت‌آپ‌ها و حمايت از آنهاست، وزارت کار نيز دست به کار شده تا در اين عرصه از همتايان خود عقب نماند.
سامانه تامين مالي خرد تضمين‌شده قرار است تا چند ماه ديگر آغاز به کار کند و آن‌گونه که محمد کبيري، معاون وزير کار مي‌گويد؛ استارت‌آپ‌ها مي‌توانند از هم‌اکنون طرح‌هاي خود را در اين سامانه ثبت كنند تا پس از بررسي و تاييد جذب سرمايه‌شان شروع شود. تفاوت عمده اين تامين مالي جمعي با طرح‌هاي ديگر اين است که در اين طرح اصل سرمايه مردم از سوي وزارت کار تضمين مي‌شود.
.
حضور دولتي‌ها؛ شوآف يا تاثيرگذار
حضور نهادها و ارگان‌هاي دولتي در حوزه تامين مالي جمعي همان‌طور که پيش‌بيني مي‌شد، چندان به مذاق فعالان اين حوزه خوش نمي‌آيد. استارت‌آپ‌هايي که تا چند سال گذشته براي عمق پيدا کردن بازارشان تلاش مي‌کردند، حال خود را در مقابل غول‌هاي بزرگي مي‌بينند که از پشتوانه حاکميتي و مالي زيادي برخوردار هستند.
محي سنيسل، حضور ارگان‌هاي دولتي را منفي و کارکرد اين فعاليت‌ها را صرفا براي شوآف مسئولان دولتي و ارائه گزارش کار قلمداد مي‌کند: «من حضور نهادهاي دولتي در اين عرصه را صد درصد منفي ارزيابي مي‌کنم. بانک‌ها و نهادهاي بزرگ به‌طور معمول با رويکرد تماميت‌خواهي جلو مي‌آيند و اگر روي پلتفرم‌هاي موجود سرمايه‌گذاري مي‌کردند، اتفاق بهتري رقم مي‌خورد، ولي وقتي اين نهادها خودشان راسا به اين حوزه وارد مي‌شوند و پلتفرم راه‌اندازي مي‌کنند، قضيه فرق مي‌کند. آنها با پشتوانه حاکميتي که از آن برخوردار هستند، برخي از محدوديت‌ها و چالش‌هايي که بخش خصوصي با آن مواجه است را ندارند و مي‌توانند به‌راحتي فضا را براي بخش خصوصي تنگ کنند. بالاخره بحث پول زيادي در ميان است و دولت هر جا بوي پول به مشامش خورده، خود را به‌عنوان يک بازيگر معرفي کرده است.»
[mks_pullquote align=”left” width=”740″ size=”18″ bg_color=”#444444″ txt_color=”#ffffff”]
وام‌دهي همتابه‌همتا
در ساده‌ترين حالت وام‌دهي همتابه‌همتا، به جاي اينکه منابع مالي توسط يک موسسه مالي تامين شود، توسط يک پلتفرم آنلاين (وب‌سايت) وام‌دهي همتابه‌همتا، وام‌دهنده‌ها به وام‌گيرنده‌ها متصل شده و تامين مالي وام‌ها توسط مردم و سرمايه‌گذاران کوچک به وام‌گيرنده‌ها رخ مي‌دهد. وام‌گيرنده‌ها هم معمولا افراد يا شرکت‌ها هستند.
[/mks_pullquote]
.
با وجود اين حرف‌هاي تند و آتشين، اما محي سنيسل با خوش‌بيني به آينده مي‌نگرد: «اگر نخواهم به‌صورت بدبينانه به موضوع نگاه کنم، پيش‌بيني من از آينده کراودفاندينگ در ايران بدين صورت خواهد بود که همه پلتفرم‌هاي دولتي و بانکي وارد اين حوزه مي‌شوند، ولي هيچ محبوبيتي به دست نخواهند آورد و يکي، دو پلتفرم خصوصي با خلاقيت‌شان مي‌توانند بازار را در دست بگيرند. پيش‌بيني من اين نيست که پلتفرم‌هاي دولتي از بين مي‌روند، اما به سرنوشت باقي پروژه‌هاي دولتي در حوزه استارت‌آپي و محلي براي شوآف و ارائه گزارش کار تبديل مي‌شوند.»
جعفر محمدي، هم‌بنيان‌گذار مهربانه و عضو هيات‌مديره سازمان نظام صنفي و رايانه‌اي نيز حضور سازمان‌ها و ارگان‌هاي دولتي در حوزه کراودفاندينگ را تلاشي توصيف مي‌کند که در نهايت با شکست همراه مي‌شود.
او درباره حضور بانک‌ها اعم از خصوصي و دولتي در اين حوزه مي‌گويد: «کراودفاندينگ مي‌تواند مکمل سرويس‌هاي بانک‌ها باشد، اگر نگاهي به طرح قانون بانکداري جديد بيندازيم که قرار است جايگزين قانون قبلي شود، کراودفاندينگ را شيوه‌اي کارا و مفيد پيش‌بيني کرده که بانک‌ها مي‌توانند از اين شيوه استفاده کنند و اين موضوع براي تسهيلات بالاي يكصد ميليارد تومان مناسب است. اين عدد هم به اين خاطر عنوان شده که بانک‌ها نهادهايي هستند که چابکي زيادي ندارند و فرايندهايشان زمانبر است و صرفه اقتصادي ندارد که براي ارقام پايين‌تر از اين مشارکت کنند. روش کراودفاندينگ کاملا مطابق با عقود اسلامي در تامين مالي خرد است. موضوعي که باعث شده بانک‌هاي ما در طول 40 سال گذشته نتوانند چنين کاري انجام دهند. حالا اين جاي سوال است که در حال حاضر که چند استارت‌آپ آمده‌اند روي کراودفاندينگ دست گذاشته‌اند، اين توهم براي بانک‌ها به وجود آمده که کاري را که در 40 سال گذشته نتوانسته‌اند انجام دهند، الان مي‌توانند انجام دهند. در نتيجه از ديد من اين ورود، نتيجه‌اي جز شکست نخواهد داشت؛ مگر اينکه بانک‌ها روي پلتفرم‌هاي چابک بخش خصوصي سرمايه‌گذاري کنند، ولي اينکه هر بانک بخواهد يک پلتفرم براي خود ايجاد کند، تجربه 40 سال گذشته نشان داده که نتيجه‌اي در پي ندارد.»
[mks_pullquote align=”left” width=”740″ size=”18″ bg_color=”#444444″ txt_color=”#ffffff”]
وزارت کار وارد مي‌شود!
وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعي متاخرترين سازمان و نهاد دولتي است که پا به عرصه تامين مالي جمعي گذاشته است. در دوره‌اي که همه‌جا صحبت از استارت‌آپ‌ها و حمايت از آنهاست، وزارت کار نيز دست به کار شده تا در اين عرصه از همتايان خود عقب نماند.
[/mks_pullquote]
.
محمدی می‌گوید: «به نظر من درباره آينده کراودفاندينگ در ايران، قطعا پلتفرم‌هاي خصوصي باقي خواهند ماند و از ميان بانک‌ها هم آنهايي در اين فضا مي‌مانند که روي ساير پلتفرم‌هاي خصوصي سرمايه‌گذاري کرده‌اند. در واقع بانک‌ها نيازمند چيزي به‌عنوان کراودفاندينگ نبودند و اگر برنامه‌اي در اين مسير داشتند، قبلا هم مي‌توانستند اين کار را انجام دهند؛ بنابراين اكنون هم نمي‌توانند به موفقيتي دست پيدا کنند.»
نویسنده: قاسم سرافرازی