پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
تاریخچه ماشینهای پرداخت پول در ایران و جهان/خودپرداز چگونه به خیابان‌های ایران راه یافت؟
تحقیقی از زینب مهنایی، کارشناس بانکداری الکترونیک؛
تاریخچه اختراع و نوآوری خودپرداز در دنیا به دهه ۱۹۶۰ میلادی برمی‌گردد. تاریخچه شکلگیری این صنعت، علیرغم جوان بودن با کشمکش‌هایی روبرو بوده است و حداقل ۴ مدعی متفاوت تا پای دادگاه بر سر ثبت اختراع آن، اختلاف نظر داشته‌اند. اولین و شاید موثقترین ادعای اختراع، به لحاظ شواهد و مدارک اختراع، مربوط به اختراعی در انگلیس است که توسط یکی از مهندسین خبره شرکت صنایع اسمیت با همکاری شرکت گاو صندوق و قفل به نام CHUBB به ثبت رسید.
سیستم CHUBB اولین بار در 31 جولای 1967 در شعبه ویکتوریایِ بانک وستمینستر نصب گردید. این نصب به دنبال همکاری بانک و شرکت CHUBB به منظور ارائهی این محصول به بازار، 4 ماه به طول انجامید. ولی جهت شفاف شدن موضوع ثبت اختراع، تحقیقات مفصلی صورت پذیرفته است و بر اساس نظرسنجی از مردم و کارکنان شبکه بانکی و حداقل خصوصیات مورد انتظار برای این دستگاه، نهایتا اختراع به نام شخص “جان شفرد بارون” از شرکت De La Rue در 27 ژوئن 1967 (یکماه قبل از ثبت CHUBB)، ثبت گردید.
بانک تهران نیز در دهه 1350 شمسی (معادل 1971 میلادی 4 سال پس از ثبت اختراع ماشین پرداخت پول)، اقدام به ورود و بکارگیری دستگاه خودپرداز از یکی از مدعیان این اخترع (CHUBB) نمود و بعد از ورود 6 دستگاه و نصب آنها در تهران، تعداد آنها را به 12 دستگاه در کشور افزایش داد. این تحقیق به منظور شفاف نمودن جزییات و پردهبرداری از فعالیتهای ناگفته بانک تهران در آن زمان و نیز مستند نمودن زحمات همکاران شبکه بانکی و تاریخچه بانکداری الکترونیک، در گذشتهای نه چندان دور در ایران صورت پذیرفته است.
ماشین پرداخت پول در ایران
بیش از یازده سال از شروع فعالیت تخصصیام در شبکه بانکی در زمینه نظام‌های پرداخت میگذرد. ولی در اواخر سال 88 که خود را کارشناس مسایل پرداخت می‌پنداشتم همچنان این سوال در ذهنم باقی بود که ایده استفاده از یک کارت پلاستیکی برای دسترسی مشتری بانک به حساب بانکی خود، بدون مراجعه به شعبه بانک و در تمام ساعات شبانه روز، ایده چه کسی بود و آیا واقعا اولین باری که بشر تصمیم گرفت بدون دخالت نیروی انسانی کالا و یا خدماتی را به دیگران ارایه دهد این ایده به ذهن بانکی‌ها رسید؟ ایرانی‌ها کی به فکر استفاده از این دستگاه افتادند؟
گفته میشود هیرو در اسکندریه (مشهور به هرون) مهندس و ریاضیدان یونانی قرن اول میلادی سازنده اولین دستگاه خودپرداز است . وی ساکن شهر اسکندریه مصر بود، مصری که در آن زمان یکی از ایالات امپراطوری روم محسوب میشد.
ماشین خودپردازی که هرون ساخت در مقابل دریافت سکههای برنزی مقداری آب مقدس تحویل میداد . وقتی که سکه وارد دستگاه میشد بر روی صفحهای میافتاد که به اهرمی متصل بود، اهرم سوپاپی را باز می‌کرد که باعث خارج شدن آب میشد. صفحه به خاطر وزن سکه به تدریج شروع به کج شدن می‌کرد تا زمانی که سکه از روی آن بیفتد . افتادن سکه باعث برگشتن صفحه و در نتیجه اهرم به جای خود میشد که در نهایت موجب بسته شدن سوپاپ و قطع جریان آب میگردید.
اختراع دستگاه خودپرداز
انگیزه‌های مختلفی برای اختراع دستگاههای خودپرداز در بانکداری ذکر میگردد. که مهمترین آنها عبارتند از:
- کاهش رودرویی با کارمند باجه‌نشین
- سهولت دستیابی به پول نقد آن هم بدون ارائه هر گونه مشخصات فردی و یا سوال و جواب اضافی
- دسترسی به پول نقد در ساعات و ایام تعطیل
مطالعات متعددی درباره تاریخچه ماشینهای تحویلداری خودکار (ATMs) صورت پذیرفته است. البته هنوز در مورد انتساب اصل و اساس این ماشین‌ها به یک شخص، عقیده واحدی وجود ندارد. این مقاله نگاهی به تولد تجهیزاتِ پرداخت به شکل امروزی دارد، اجداد ATM های فعلی. حداقل چهار مورد ادعای نوآوری به صورت جداگانه، بعنوان اصل و منشاء می‌توانند منطقی به نظر برسند. علی ایحال، سوال در مورد شخص مخترع کم اهمیت تر از روشن شدن فرایند خود نوآوری و چگونگی ورود این تناقض در توسعه مفهوم امروزیی همچون ATM می‌باشد. تحقیقات زیادی بر اساس نظرات کاربران این نوآوری در یک نظرسنجی از سوابق تجاری و از کارکنان بانک در برآورد نیازمندی‌ها و انتخاب از بین راهکارهای مختلف در مسیر پیادهسازی اولین نسل فناوری است. این مورد (بیشتر از سایر موارد) بیانگر نقش کاربران در مسیر تکامل و شکلگیری توسعه فناوری است.
ابهامات بسیاری بر سر این موضوع که چه کسی بایستی به عنوان مخترع ماشین پرداخت پول (cash dispenser) {فناوریی که پدر ماشینهای تحویلداری فعلی محسوب میگردند} در نظر گرفته شود، وجود دارد. عمدتا به دلیل توسعههایی که توسط کمپانی‌های مختلف در هر دو سوی جهان اتفاق افتاد – که هریک از بخش‌های مختلف و با سابقه رقابتی خود آمدهاند.
تلاش برای ساخت اولین خودپرداز به شکل امروزی، در بانکداری مستقلاً و تقریباً به‌طور همزمان در کشورهای ژاپن، سوئد، ایالات متحده امریکا و انگلستان صورت گرفته است.
اختراعاتی که به آنها پرداخته شده است منعکس کننده این مطلب است که تولید ماشینهای پرداخت پول امروزی و سیر تکاملی از ماشین پرداخت پول به ATMهای فعلی نتیجه همگرائی تکنولوژی‌های متفاوت و تاثیر متقابل آنها بر نیاز بانک‌ها بوده است. در واقع تکنولوژی ATM را میتوان نمونهای از نیاز و نقش خلاقیت کاربر دانست و در واقع بانک‌ها طراحی و توسعه تکنولوژی را به شدت تحت تاثیر قرار دادهاند.
همزمان با فرایند نوآوری، تعاملات تکنولوژی و روش کسب و کار بانک‌ها اثر به سزایی در تکمیل این دستگاه داشت. با این همه، مشخص نمودن ریشه این تکنولوژی مهم است چون زمینههایی برای بروز ابهام در توسعه این تکنولوژی به طرق مختلف وجود دارد.
در امریکا، نام “لوتر جورج سیمجیان” (Luther George Simjian) اشتباهاً به‌عنوان مخترع ماشین پرداخت پول ثبت گردیده است. در حالیکه ماشین ایشان، پولی پرداخت نمیکرد. بلکه فقط از شما پول میگرفت.
در واقع معرفی این دستگاه (که بنکوگراف نامیده شد) به بازار 2 سال طول کشید. نسخه آزمایشی دستگاه در CityBank نیویورک در سال 1961 نصب گردید و لیکن 6 ماه بعد به دلیل عدم استقبال عمومی جمع شد. این دستگاه سپردهگذاری پاکتی (سکه، اسکناس و چک) را مورد پشتیبانی قرار میداد و البته فاقد امکان پرداخت پول بود.
اولین نمونه ماشین پرداخت پول در توکیو در سال 1966 به ثبت رسیده است. که البته این پول در قالب اعتبار و از طریق کارت اعتباری به مشتریان اعطا میگردید و مشتریان به حساب خود دسترسی نداشتند. این دستگاه درآن زمان مشابه بینالمللی دیگری نداشت.
اولین و شاید موثقترین ادعای اختراع، به لحاظ شواهد اختراع، مربوط به اختراعی در انگلیس است که توسط یکی از مهندسین خبره شرکت صنایع اسمیت با همکاری شرکت گاو صندوق و قفل به نام chubb و پسران به ثبت رسید. ایده دستگاه Chubb توسط Sir Archibald Forbes مطرح گردید، مدیر Midland Bank که Lord Hayter (مدیر شرکت Chubb) را به یک زمین گلف دعوت کرد تا ایده تولید این دستگاه را برای رفع مشکل تعطیلی روزهای یکشنبه مطرح نماید.
شرکت Chubb تاسیس سال 1818، که سال‌ها در راستای ارائه خدمات امنیتی به موسسات مالی تجربه داشت (از جمله تولید گاوصندوق)، شریک ایدهآلی برای توسعه بدنه فیزیکی دستگاه و سایر قطعات مکانیکی مثل پرداخت پول و بازاریابی دستگاه که مدت طولانی با بانک‌ها سروکار داشتند، به نظر می‌رسید.
سیستم Chubb اولین بار در 31 جولای 1967 در شعبه ویکتوریا بانک وستمینستر نصب گردید. این نصب به دنبال 4 ماه همکاری بانک و شرکت Chubb به منظور ارائهی این محصول به بازار به طول انجامید. در ابتدا، این سیستم میبایست در 8 شعبه دیگر نصب میشد. ولیکن خیلی زود سیل تقاضای بانک‌ها به سمت شرکت Chubb سرازیر گردید.
ولی اولین خودپرداز با مشخصات امروزی، در دنیا در انفیلد تاون لندن در یکی از شعب بانک بارکلی در تاریخ 27 ژوئن 1967 (یکماه قبل از ثبت CHUBB) نصب گردید. هر چند در این زمان نمونههای دیگری نیز در امریکا موجود بوده است، اما با توجه به حداقل قابلیت‌های مورد انتظار باید مورد فوق را اولین آنها دانست.
این خودپرداز با نادیده گرفتن تلاش سایر مهندسین شرکت دلارو (De La Rue) که در طراحی قطعات مختلف آن دست داشتند به نام شخص “جان شفرد بارون” و نه شرکت “دلارو” ثبت گردید. و این شخص در سال 2005 جایزه این ثبت را در OBE نیویورک دریافت نمود. اولین کسی که از این دستگاه پول نقد بیرون کشید از کارکنان یک شبکه تلویزیونی بود. وی Reg Varney نام داشت.
“جان شفرد بارون” ‘ پدر دستگاهی که توانست مفهوم مبادلات بانکی را تغییر دهد در 23 ژوئن 1925 در اسکاتلند متولد و در 20 می 2010 در زادگاه خود درگذشت.
با اختلاف 9 روز پس از ثبت ماشین DACS[3] توسط شرکت دلارو در انگلیس، شرکت متیور (Metior) و بانک سپردهگذاری سوئد (the Swedish saving banks’)، ماشین پرداخت پولی به نام (بنکومات Bankomat) و با اختلاف یک ماه Westminster Bank’s-Smith Industries-Chubbماشینی به نام (Chubb MD2) را ثبت نمودند.
عدم موفقیت در حفظ انحصار در تامین تجهیزات امن Chubbمنجر به این شد تا Midland Bank راسا و از طریق Speytec دستگاه خود را سرمایهگذاری نماید.
با همکاری شرکت تازهکار Speytec و بانک میدلند، ماشین چهارمی به ثبت رسید که بعد از 1969 وارد بازار اروپا و توسط شرکت Burroughs Corporation وارد امریکا گردید.
هر دو ماشین DACS دلارو و MD2 توکن و یا وچرهای یکبارمصرفی استفاده می‌نمودند که توسط ماشین نگه داشته میشد درحالی که ماشین Speytec با کارتی حاوی یک نوار مغناطیسی در پشت آن کار می‌کرد.
ایده استفاده از رمز ذخیره شده روی کارت توسط یک مهندس انگلیسی شاغل در MD2 به نام جیمز گودفیلو در سال 1965 مطرح گردید (ثبت اختراع در 2 می 1966 توسط آنتونی دیویس). نتیجه این سیستم, امکان شناسایی مشتری بدون دخالت انسان بود. همچنین این اختراع اولین نمونه کامل “پرداخت وجه” توسط دستگاه خودپرداز در سوابق ثبت شده محسوب میگردد. اختراع رمز تاثیر ژرفی بر این صنعت گذارد. و سیستم رمز گودفیلو بعدها در ماشینهای پرداخت پول NCR و نیز IBM به کار گرفته شد.
بعد از تجربیات گوناگون صورت پذیرفته در این بازار در اروپا، در سال 1968 شخصی به نام دونالد وتزل که مدیر بخش کیف دستی خودکار در شرکت Docutel بود شبکه خودپردازها در دالاس تگزاس را گسترش داد. در 1995، موزه ملی آثار تاریخی در امریکا داکتل و وتزل را بعنوان مخترعین شبکه خودپردازها تشخیص داد. شرکت امریکائی Doctuel (در 7 اکتبر 1971) ادعا نمود منشاء اصلی ATMها می‌باشند. شاید دلیل این مدعا حضور نمایشگر برای اولین بار در سوابق اختراع, یک ماشین تحویلداری کاملا مستقل, نسبت به ماشینهای بارون و گودفللو است.
ادبیات موضوع
در بخش تاریخچهی کتاب‌ها و مقالات و پروژههای دانشجویی در ایران که در زمینه بانکداری الکترونیکی و یا پرداخت‌های الکترونیکی نگاشته شدهاند جمله زیر را به کرات شاهد بودهام:
“سابقه فعالیتهای بانکداری الکترونیک در ایران به سال 1350 بر میگردد. در آن زمان بانک‌های تهران با در اختیار گرفتن بین 7 تا 10 دستگاه خودپرداز در شعب خود، نخستین پرداخت اتوماتیک پول را تجربه کردند”
اطلاعات بیشتری در هیچیک از آنها دیده نمیشد. سوالات ذیل در ذهنم شکل گرفت:
- چقدر این موضوع در دهه 50، صحت دارد؟ و از کجا میتوان اطلاعات بیشتری در این زمینه کسب نمود؟
- آیا مرجعی و مستندی برای نگهداری تاریخچه بانکداری الکترونیک در کشور وجود دارد؟
این بود که برای یافتن پاسخ سوالات فوق دست به کار شدم
روش تحقیق
از کتابخانه ها و مستندات قدیمی شروع کردم. کتابخانه اسناد ملی تا کتابخانه های قدیمی و زیر زمینی، همزمان به جستجوی بازنشستگان شبکه بانکی و قدیمیترها که دهه 50 را در بانک تجربه نموده بودند، پرداختم. بعد از قریب به 3 هفته بررسی مجلات، کتاب‌ها و مستندات مرتبط قدیمی در نشریهای به نام “تهران اکونومیست، در شماره 1096″، یک آگهی از “بانک تهران” با عنوان “خدمات استثنایی بانک تهران” توجهام را جلب کرد:
آگهی بانک تهران در نشریه تهران اکونومیست در سال 1354
یکی از این خدمات استثنایی بانک تهران، عبارت بود از:
چک کارت: کارتی برای دریافتهای نقدی در تمام مدت شبانهروز از ماشینهای اتوماتیک
اکنون، تکلیفم تا حدودی مشخصتر شده بود و از بازنشستگان که پیدا کردن نام و نشان هر یک از آنها خود حکایت مفصلی دارد می‌توانستم درباره متولی “چک کارت” بپرسم. دو نفر از این گنجینهها، مسئول چک کارت (آقای فاطمی) را به یاد داشتند یکی از این عزیزان در کشور نبود و از طریق پست الکترونیکی با ایشان در ارتباط بودم و دیگری که در ایران بود نام کوچک وی و همچنین نشانی از او در اختیار نداشت.
پیدا کردن (آقای فاطمی) مسئول چک کارت و یا معاون وقت ایشان آقای (نبیالله ….) اصلا کار سادهای نبود. چون اداره بازنستگی بانک ملت (که حاصل از ادغام چند بانک از جمله بانک تهران بود) در حدود چند صد بازنشسته با نام فامیل (فاطمی) داشت. تلاشهایم و وقت اختصاصی به این تحقیق را برای یافتن ایشان، دو چندان کردم و تا آن زمان مطمئن شده بودم مرجعی برای ثبت وقایع و تاریخچه بانکداری الکترونیک در کشور وجود ندارد.
در جستجوهایم و مصاحبه با بازنشستگانی که سه تن از آنها در تهران نبودند و یک نفر مسئول پولگذاری این دستگاه در شهر چالوس بود. به مجلهی یادبود بانک تهران، برخوردم که نام و نامخانوادگی و عکس کلیه کارکنان این بانک در کلیه حوزهها و سمت‌ها (استخدامی قبل از 1342) را در خود جای داده بود و گمشده خود را در این بین یافتم:
آقای محمدرضا فاطمی مسیول چک کارت بانک تهران
باز هم گامی به جلو ….
مجددا سراغ اداره بازنشستگی بانک ملت رفتم و این بار فقط 4 “محمدرضا فاطمی” یافتم که شواهد و قراین و بازه استخدامی فقط 2 نفر را کاندید و مورد نظر من نشان میداد. که متاسفانه هیچیک، شماره تلفن و یا شماره حساب متمرکزی در سیستم نداشتند. ولی با پیگیری‌ها و کمک کارشناسان و دوستان شاغل در اداره کل بانکداری الکترونیک بانک ملت، و دنبال کردن و ردگیری تراکنش‌های کارتی ایشان، متوجه شدم که یکی از دو نفر مورد نظر من، حقوق بازنشستگی خود را از طریق ملتکارت خود و اغلب، پایِ یک دستگاه دریافت مینماید. با شعبه مزبور تماس گرفتم و چون مشتری خوبشان آقای “محمدرضا فاطمی” را به خوبی می‌شناختند تلفن ایشان را پس از کلی سوال و جواب، در اختیارم گذاردند. در تاریخ 10 مرداد 89 ایشان را در منزلشان ملاقات نمودم و ایشان بایگانی بینظیری را از فعالیتهای آن زمان در اختیارم گذاردند.
دستگاههای خودپرداز در ایران
در واقع دهه 60 میلادی دهه ثبت اختراع ماشین پرداخت پول و دهه 70 میلادی را اولین دهه نصب نمونههای واقعی خودپردازها، میتوان نامید.
ایران نیز در این سال‌ها در تکاپوی نصب اولین خودپرداز خود بود. در این راستا بانک تهران، 6 دستگاه خودپرداز مدل CHUBB MD2 را در سال 1971 میلادی برابر سال 1350 وارد کشور نمود و در شعب خود در تهران نصب کرد. شعبی که برای اولین بار این دستگاهها در آن نصب شدند عبارت بودند از چهارراهپهلوی، تخت جمشید، جمالزاده، تجریش، بازار، فردوسی، بعدها بانک تهران تعداد آنها را به 12 دستگاه (و البته با ارتقاء مدل آنها به CHUBB MD4s) در کل کشور افزایش داد.این دستگاهها در شهرهای تهران، چالوس، اصفهان، شیراز، مشهد، تبریز و رشت نصب شدند. تا آنجائیکه ذهن ایشان یاری مینمود شرکتی به نام دِلار نماینده CHUBB در تهران بوده است. مجموعه کامل دستگاههای صدور کارت مغناطیسی با کاربری‌های بانکی مختلف (Debit , Credit) در آن زمان، در بانک تهران مورد بهره برداری قرار گرفت.
البته گفته میشود بانک سپه نیز همزمان اقدام به خرید چند دستگاه خودپرداز ولی از مدل Chubb MD2 نموده بود که چون وچرهای یکبار مصرف (مثل کارت‌های هدیه امروزی) و البته فقط برای یک تراکنش در اختیار مشتریان قرار میگرفت و مشتری می‌توانست برای دریافت یک پاکت حاوی 1000 تومان وجه نقد این وچر را مورد استفاده قرار دهد مورد استقبال واقع نشد و مدیران بانک به توسعه شبکه پرداخت الکترونیکی خود در آن زمان نپرداختند.
ماشین پرداخت پول Chubb MD4s
عکس فوق، ممکن است درشرکت Chubb که البته دیگر در این صنعت فعالیت نمیکند، وجود نداشته باشد!
نحوه کار ماشین پرداخت پول بانک تهران
مشتریان کلیه شعب بانک تهران، اعم از شعب دارنده خودپرداز و یا فاقد خودپرداز می‌توانستند متقاضی صدور کارت بوده و دارنده کارت باشند ولی دارندگان کارت نمی‌توانستند به حساب خود دسترسی داشته باشند و یا از موجودی حساب مطلع گردند. در واقع، کارت تنها برای مشتریانی صادر میگردید که دفاتر بانک نشان میداد، متوسط موجودی روزانه آنها بیش از مبلغ معینی (گفته میشود 7000 تومان در سال 1355) بود. چرا که با سقف یکبار در روز و در هر بار استفاده از کارت در یکی از دستگاههای مزبور، یک پاکت حاوی (3 هزار تومان که بعدها حدود سال 1355 به 7 هزار تومان افزایش یافت) به دارنده کارت تحویل میگردید. سپس در روز کاری بعدی، و پس از کنترل ژورنال ثبت شده توسط این دستگاه، این پول توسط شعبه مربوطه از حساب مشتری کسر میگردید. این اقدام بانک تهران همگام با بانک‌های امریکا و بانک‌های اروپائی بود که البته به دلیل عدم استقبال عمومی مورد دیگری تا قبل از 1370 در ایران مشاهده نگردیده است.
پوستر تبلیغاتی بانک تهران در زمینه چککارت
یک اشتباه
نمونه دستگاه Chubb MD4s مربوط به بانک تهران – در مردادماه 89 در شعبه دهم دی مشهد بانک ملت
یکی از 12 دستگاه فوقالذکر، یعنی نمونه دستگاه Chubb MD4s مربوط به بانک تهران را می‌توانید در شعبه دهم دی مشهد بانک ملت ببینید که البته امیدوارم پس از تماس اینجانب در مردادماه 1389 عنوان دستگاه را به “نمونه اولین خودپرداز بانک تهران” ( نه چنانکه در تصویر میبیند “بانک عمران” ) تغییر داده باشند. البته با کمی دقت، آرم بانک تهران را که بر روی دستگاه حک گردیده است را می‌توانید مشاهده نمایید. با تشکر فراوان از کسانی که همت به نگهداری این دستگاه در شعبه دهم دی مشهد گمارده اند.
تا قبل از سال 1370 معادل 1991 میلادی که شرکت ایران ارقام موفق به ورود 10 دستگاه خودپرداز NCR گردید، مورد دیگری مشاهده نگردیده است.
پس از این شروع در سال 1350، میتوان دهه 70 و 80 شمسی را اوج تلاش مدیران و کارشناسان شبکه بانکی در داخل کشور برای بکارگیری خودپردازها در صنعت بانکداری در ایران در نظر گرفت.
گفتگوی مهنایی با فاطمی در دوران بازنشستگی
جمعبندی
در این تحقیق، به منظور پردهبرداری از ناگفتهها و ابهامات دهه 50 شمسی در زمینه پرداخت‌های الکترونیکی، علیرغم مسایل و مشکلاتی که بر سر راه وجود داشت با کارکنان دلسوز و با پشتکار شبکه بانکی در گذشتهای نه چندان دور آشنا شدم. بر آن شدم که زحمات سایر کارکنان پرتلاش شبکه بانکی در این حوزه را، تا از یادها و خاطرهها دور نشده است به گونهای جمعآوری (مربوط به سال‌های 50 تاکنون) و مستند نمایم.
در بخش بعدی مطالعاتمبهبررسی فعالیتهای صورت پذیرفته توسط همکاران شبکه بانکی در دهه 70 شمسی پرداختهام. مسایلی که فقط در یادهاست.
بعد از انجام بررسیهای مرتبط به دهههای 70 و 80 شمسی، هم اکنون در حال تدوین مقالهای تحت عنوان “آینده پرداخت‌های الکترونیکی” بوده و در این زمینه تا کنون به نکات بسیار جالبی برخوردهام.امیدوارم بتوانم هر چه سریعتر مقالات اخیر را در دسترس علاقهمندان و فعالان این حوزه قرار دهم.
تحقیقی از زینب مهنایی، کارشناس بانکداری الکترونیک؛